در جستجوی اندیشه سیاسی

علوم انسانی برخلاف ملموسات تجربی و یا حتی ریاضیات بیش از هر چیز با کیفیتها سروکار داشته و همان‏طور که از نام این بخش از  علم برمی‏آید، انسان و بررسی حالات، رفتار و افکار او ماهیت اصلی علوم انسانی را شکل می‏دهد.

مطالعه جوامع، فرهنگها و تمدنها نیز از آن جهت که افراد بشر هسته اصلی تمام آنها هستند در حوزه نقد و بررسی این علم قرار می‌گیرد. از سوی دیگر در بین انسانها به‌عنوان موضوع بحث می‏باید نقش و اهمیت ویژه‎ای برای نخبگان فکری و اندیشه‏وران بزرگ در نظر داشت چرا که همواره گستره بزرگی از زیست‏بوم اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... یک جامعه تحت تاثیر افکار و تولیدات فکری افراد معدودی واقع است. رهگیری روند نفوذ اندیشه فردی و حضور آن در بستر زمان معمولا جداکننده هر دوره تاریخی از مراحل و مقاطع قبلی و بعدی درنظر گرفته می‏شود، تا جایی که شاید بتوان تاریخ را از حیث حضور محققان و بزرگان فکر به برهه‏های خاص تقسیم کرد. کما اینکه در بسیاری از بخش‌های علم و دانش ملاک تقسیم تاریخی، صرفا دوره زندگی بزرگان آن علم درنظر گرفته می‌شود. درهمین زمینه اگر بخواهیم دامنه بحث را ملموس و کوچک‏تر نماییم ادبیات الگوی مناسبی خواهد بود. امروزه از مدارس گرفته تا دانشگاه‏ها تمام دوره‏های تاریخ ادبیات با نام بزرگان و ادیبان آن دوره شناسایی شده و هر نوع تقسیم‏بندی دیگری ناگزیر یا بر اساس آرا و افکار و یا مبتنی بر تالیفات همین عده خواهد بود. اما اگر تقسیم تاریخی هر علمی بر اساس بزرگان و آثار آنان میسر است، امری که اساسا خود تاریخ را تجزیه و جزءجزء کرده و تا حدود زیادی موجب تسهیل در ادراک و دریافت آن می‏گردد چیزی جز سیاست نیست. سیاست حتی در تعریف بسیار کلی از آن به مثابه «اعمال قدرت» نیز بر این قانون منطبق است. تاریخ چنان با نام حاکمان، سلسله‏ها و وقایع مربوط به آنان عجین شده است که به سختی بتوان تلقی دیگری از این علم حتی در ذهن خواص ایجاد کرد. مهم اینکه شیوه‏های اعمال نفوذ و حاکمیت در طول تاریخ یا بر اندیشه خاص از پیش طرح شده استوار بوده و یا اینکه طرز حکومت به تدریج اندیشه‏ای خاص را در این خصوص شکل داده است. وجه سومی نیز مفروض است، به این مفهوم که امکان دارد نوع خاصی از تفکر و اندیشه سیاسی نه از حکومتها گرفته شده و نه به آنها منجر گردد بلکه همواره در قالب ایده‏الهای مطلوب باقی بماند. هرچند چنین حکومتی در عالم خارج به طور کامل وجود ندارد اما ممکن است اجزایی از آن مورد استفاده قرار گیرد. با این توضیحات به نظر می‏رسد بتوان قانون سه وجهی فوق را به تاریخ اندیشه سیاسی تسری داد.

جبر موانع

این حقیقت را نباید از نظر دور داشت که در سطوح جزیی‏تر و با متدولوژی علمی تحلیل، اصل فوق با پیچیدگیهایی مواجه است. از یکسو در مقاطعی از تاریخ گذشته بنا به دلایل متعدد و گاه منحصر به فرد اندیشمندان و علما از پرداختن به سیاست و اندیشه‏سازی اجتناب کرده‏اند که نتیجه عینی آن ضعف اندیشه سیاسی در این برهه‏های تاریخی است. همچنین امکان دارد بسیاری از آرا و اندیشه‏ها که بالطبع در گذشته به صورت نسخ و کتب خطی موجود بوده به دست ما نرسیده باشد. حوادث، بی‏توجهی‏ و گاه تعمدها سبب نابودی بسیاری از این گونه آثار شده است. از سوی دیگر به این علت که اندیشه سیاسی در ادوار گذشته معمولا تابعی از فلسفه به طور اعم و فلسفه سیاسی به طور اخص تلقی‌ می‌گردید؛ شناسایی و استقلال مباحث اندیشه سیاسی در آرا و افکار بزرگان با مشکلات عمده‌ای روبروست. به‌عنوان مثال حتی متفکرین و اندیشمندانی چون فارابی و ابن‏سینا نیز نظرات سیاسی را در طول و تداوم فلسفه کلی خود در نظر داشته و معمولا گفتار سیاسی ایشان مشروط و مندرج در گفتار فلسفی آنان می‌باشد. به نحوی که درک فلسفه سیاسی و به تبع آن اندیشه‏های سیاسی این عده بدون شناخت مبادی و اصول فلسفه آنان،  تقریبا غیرممکن به‌نظرر می‌رسد. یکی دیگر از مشکلات در این بین نگارش نسخ قدیمی اندیشه سیاسی به زبان عربی می‌باشد. متاسفانه ترجمه این کتابها در دسترس نیست و یا از ترجمه دقیق و منطبق با واژگان فرهنگ سیاسی فارسی برخوردار نیستند. نهایتا اینکه در بسیاری موارد، آرای سیاسی ارزشمندی در لابلای نسخ و متون قدیمی مدفون شده‏اند که شاید گمنامی پدیدآورندگان یکی از عوامل اصلی این امر باشد. با این وجود تمام واقعیتهای فوق هرگز نمی‏تواند از قدر و اهمیت پرداختن به مطالعه، استخراج و کارشناسی اندیشه‏ها و آرای سیاسی گذشتگان بکاهد. اگر علوم مختلف امروزی را میراث‏دار انباشت و تجربیات تاریخی آنها بدانیم علوم سیاسی نیز بر همین اساس از گذشته خود جدا نیست. با یک بررسی دقیق و تفصیلی می‏توان دریافت که اندیشه‏های سیاسی در حال حاضر از نظریات قدیمی خصوصا دوره پس از ورود اسلام به ایران بهره‌برداریهای فراوانی نموده است. هرچند توضیح اینکه ماهیت، بخشها و تعریف اندیشه سیاسی چیست از مجال این بحث خارج است اما رجوع هرچند گذرا به تاریخ جهت مشاهده صحت فرضیه عدم انقطاع این سرزمین از اندیشه‏های سیاسی امری پذیرفته شده و بدیهی می‌باشد.

سوالات جدید و تقسیمات رویکردی

پس از دوره مشروطه به آهستگی در کنار آشنایی ایرانیان با اندیشه‏های سیاسی غرب و سعی در اتخاذ و اجرای آنان سوالاتی در محافل فکری و حتی در بین عموم مطرح شد که تا حدود زیادی ریشه در تحولات سریع و عمیق این دوره داشت؛ آیا اصولا ایران در دوره اسلامی و چه در دوره باستان دارای شکل خاص یا انواعی از اندیشه سیاسی بوده است و یا اینکه تنها در مقاطعی خاص و صرفا کوتاه مدت و به صرف ظهور اندیشمندان بزرگ و نادر تفکرات این چنینی مجال ظهور یافته‏اند؟ آیا چیزی که ما به نام اندیشه سیاسی در تاریخ ایران می‏شناسیم هیچ تطبیقی با تعریف نوین و غربی آن دارد؟ و...

در پاسخ به این پرسشها بود که تقسیمات رویکردی نسبت به آرای سیاسی گذشتگان شکل گرفت. در یکسو کسانی قرار دارند که آشکارا پس از فرض اندیشه سیاسی به‌عنوان یکی از تولیدات ذهنی انسان غربی معتقدند فقط پارادایم حاکم بر نحوه اندیشه‏ورزی انسان غربی در گذشته و خصوصا در حال خواهد توانست به شکل‏گیری اندیشه سیاسی منجر گردد. در نگاه این گروه انسان شرقی حتی در نوع عالم و اندیشه‏ورز آن استبدادزده، جبری‏مسلک و فاقد هرگونه نگاه و ایده سیاسی است، که هرچه به دوران معاصر نزدیک‏تر شویم این حالت پررنگ‏تر و برجسته‏تر خواهد بود. در رویکرد دوم گذشته ایرانی ـــ اسلامی به دلیل وجود فیلسوفان بزرگ و شهیر هرگز از اندیشه‏ورزی در ساحت سیاست تهی نیست چراکه حکومت‏داری و تدوین سیاست مدن همواره جزیی از پیکره و ساختار تفکرات فلاسفه اسلامی را به خود مشغول می‌داشته است. با این حال این عده معتقدند استخراج فکر و اندیشه سیاسی از بدنه فلسفه سیاسی هیچ‏گاه در گذشته ایران رخ نداده و تقریبا هیچ عالمی را نمی‏توان یافت که مستقلا به طرح و بررسی مقولات سیاسی پرداخته باشد درصورتیکه چنین موردی نیز یافت شود، تاثیر شدید پیش‏فرضهای اخلاقی، اجتماعی و... در آن قابل رویت است. با این نگاه تاریخ اندیشه سیاسی بغرنج‎ترین و تاریک‏ترین بخش از تاریخ عمومی اندیشه در  دوران اسلامی درنظر گرفته می‌شود. نتیجه اولیه این تحلیل آنست  که این سرزمین نه تنها بدون اندیشه سیاسی مستقل، بلکه فاقد علم اجمالی بر اهمیت آگاهی و ضرورت پرداختن به آن نیز می‌باشد. در این گیرودار با نگرش دیگری نیز مواجهیم که اندیشه سیاسی را به صرف تقسیم تاریخی متعلق به دوره قدیم (کلاسیک) دانسته و معتقد است ایران در دوره مدرن برخلاف ادوار گذشته فاقد هرگونه اندیشه سیاسی و حتی ناتوان از تجزیه و تحلیل طبیعت و ماهیت دوران جدید می‌باشد. در این تعریف ضعف کنونی ما در خصوص تولید اندیشه سیاسی بیش از هر چیز به دلیل غیبت تجدد به معنای تفکر درباره طبیعت و ماهیت دوران جدید و درک مفهومی از آن در  اندیشه ماست. در اینصورت و با قبول این رویکرد نمی‏توان هیچ سنخیتی بین مدینه فاضله فارابی با هیچ‏کدام از اتوپیاهای محصول دوره مدرن یافت، همچنین سیاستنامه‏های متعدد گذشته ایران هیچ ربطی به اندیشه و تفکر سیاسی نداشته و تنها نوعی دستورالعمل ایدئولوژی‏ساز جهت بقا و تداوم نوع خاصی از حکومت فرض می‌شود. در این منظر ما هرچه به قرون جدید نزدیک‏تر شویم فاصله ما از اندیشه سیاسی بیشتر خواهد بود. به‌عنوان مثال و با اتکا به این رویکرد انقلاب مشروطه نه برپایه تفکر و اندیشه نوین بلکه صرفا بر پایه ایدئولوژیها استوار شد و نه تنها شکست خورد بلکه منجر به تعطیلی تفکر و قطع کامل ارتباط ما از دوره گذشته گردید. لذا براین اساس برای درک دوره کنونی باید حتما لوازم و شرایط آن را درک کرد و در صورت عدم موجودیت در اجتماع ایرانی ـــ اسلامی باید در جای دیگر به دنبال کسب آن بود. طرفداران این رویکرد معتقدند؛ اندیشه سیاسی قدیم ایرانی ـــ اسلامی نمی‏تواند لوازم و الزامات دوران جدید را درک و پرسشهای آن را پاسخ دهد. در مقابل این گروه، عده‏ای باور دارند ایران در بیشتر دوره‏های تاریخی خود دارای فلسفه و اندیشه سیاسی بوده و نخبگان برجسته‏ای در این خصوص به نظریه‏پردازی مشغول بوده‏اند. حتی اگر بخواهیم آرای این عده را تا حدود زیادی متاثر از زمانه خویش بدانیم باز هم نمی‏توانیم منکر وجود آنها شویم. ثانیا ساحت فکر و اندیشه اصالتا تابع تاریخ و محیط پیرامونی نیست و می‏تواند به تولید امور انتزاعی نیز بپردازد. پرسش از چیستی و ماهیت انسان، جامعه، حق، عدالت، برابری، آزادی و حکومت مطلوب، انقلاب و تحولات اجتماعی از جمله اصول جاودانه و بادوام اندیشه سیاسی است که هر عصر و دوره‏ای هرگز از آن تهی نخواهد بود و این اصول تابع حضور لوازم و پیش‏زمینه‏های خاصی نیستند و انسان همواره نسبت به آنها دلمشغولیهایی بروز می‏دهد. بر همین اساس محال است بتوان دوره‏ای را از این حیث فاقد فکر و اندیشه سیاسی دانست. از سوی دیگر این گروه در توجیه نظریه خود از فرهنگ پایدار ایرانی و اسلامی استفاده کرده و مولفه‏های فرهنگ ایرانی و دین اسلام را همواره زمینه‏ساز پردازش نوعی تفکر و اندیشه سیاسی می‏دانند. در باور این گروه با وجود تمایز در آرا و افکار، از فارابی و خواجه نصیر، گرفته تا محقق سبزواری و از محقق مسکویه گرفته تا شهید مطهری و امام خمینی(ره) همه در یک چیز مشترکند و آن پرداختن به اندیشه سیاسی است.

در تعقیب نظرات نظرات و رویکردهای فوق چه بسیار کتابها و مقالات به طبع رسیده و در اختیار محققین قرار گرفته است و در کنار آن مراکز علمی و پژوهشی در کشور هر یک طبق باور و اعتقاد خود مشغول امر مقدس پژوهش و تحقیق می‏باشند. در قسمت بعد برای جمع‏بندی مبحث و جهت آشنایی خوانندگان گرامی با افکار گروه اخیر ـــ باورمندان به تداوم حضور اندیشه سیاسی در طول تاریخ اسلامی ایران ـــ ضمن معرفی یکی از مراکز مرتبط با این عقیده و برداشت، تا حد امکان به معرفی آثار و تولیدات فکری و تحقیقی آنان خواهیم پرداخت.

مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی

پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام

این پژوهشکده در سال 1374 و همان‏گونه که از عنوانش پیداست جهت پژوهش در حوزه اندیشه سیاسی اسلام در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی تشکیل گردیده است. پژوهشکده فوق به سه گروه پژوهشی؛ فلسفه سیاسی، فقه سیاسی و علم سیاست تقسیم شده است. برخی از اهداف کلی پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام عبارتست از؛

تبیین معارف و آموزه‏های سیاسی اسلام

تولید و توسعه اندیشه سیاسی اسلامی در عرصه‏‎های مختلف معرفت سیاسی

پاسخگویی به شبهات موجود در عرصه اندیشه سیاسی

در بخش سیاستها نیز توجه به اصول زیر مدنظر بوده است:

تاکید بر مبانی اصیل اسلامی و پرهیز از التقاط و تحجر در حوزه سیاست

توجه به مخاطب و تلاش در جهت تطبیق محتوا و روش پژوهش با ویژگیها و نیازهای مخاطبان

توجه به مسایل نظری و عملی انسان امروز در حوزه سیاست

رعایت استانداردهای علمی و معیارها و مبانی دینی در پژوهشهای سیاسی ـــ اجتماعی

استفاده از زبان و ادبیات روزآمد و تاثیرگذار در حوزه سیاست

استفاده از دست‏آوردهای علوم و معارف بشری در حوزه اندیشه سیاسی همراه با نگرش انتقادی نسبت به کاستیها و ناهماهنگیهای آن

نگاهی آسیب‏شناسانه و نقادانه به اندیشه سیاسی اسلام و نظرات اندیشمندان و پرهیز از هرگونه مطلق‏سازی و شخصیت‏پرستی

رعایت امانت‏داری در حوزه پژوهشها و تحقیقات علمی

تلاش در جهت همکاری با موسسات پژوهشی دینی

پرهیز از تحقیقات تکراری و موازی در جامعه علمی ایران

همچنین پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام در چارچوب کلی فعالیت در مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی موارد ذیل را از اهم وظایف خود می‏داند:

شناسایی ضرورتهای پژوهشی، خلاها و مشکلات فکری سیاسی و برنامه‏ریزی مناسب در جهت پاسخگویی به آنها

تحقیق و بازکاوی تاریخ اندیشه سیاسی مسلمین و جایگاه سیاست در تمدن اسلامی

مطالعه تطبیقی اندیشه سیاسی اسلام با سایر مکاتب سیاسی معاصر

آسیب‏شناسی فرهنگ و اندیشه سیاسی اسلامی

ارایه روشهای نوین مطالعاتی در حوزه اندیشه سیاسی

شناسایی و جذب محققان کارآمد و زمینه‏سازی برای پرورش و ارتقای محققان موجود

ایجاد زمینه‏های گفت‏وگو و مباحثات علمی در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی

حضور فعال در فرآیند مباحث اندیشه سیاسی مطرح در جامعه

آماده‏سازی پژوهشهای علمی پژوهشکده جهت انتشار

آثار

همان‏گونه که پیشتر اشاره شد پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام با تاکید بر وجود اندیشه سیاسی در گذشته و حال فرهنگ ایرانی ـــ اسلامی سعی دارد جهت تایید مدعای خود نمونه‏هایی ارایه دهد. در همین راستا این مرکز ضمن شناسایی چهره‏های تاریخی و معاصر که به نوعی دارای فکر و اندیشه سیاسی می‏باشند اقدام به تهیه مجموعه کاملی از این دست نموده است. این پژوهشکده تاکنون توانسته نزدیک به هشتاد و دو شخصیت ایرانی و اسلامی را جهت بررسی اندیشه‏های سیاسی آنان مشخص نماید. لازم به ذکر است قسمت اعظم مطالعات در خصوص این عده به صورت مجموعه کتابهای اندیشه سیاسی به طبع رسیده و مدتی است که در اختیار علاقمندان و پژوهشگران حوزه مطالعات سیاسی قرار دارد. ضمن اینکه توجه شما را به معرفی مختصری از آثار این پژوهشکده جلب می‏نماییم، بهتر آن دیدیم که جهت آشنایی هرچه بیشتر شما عزیزان با اهداف و علت این پژوهش، قسمتی از مقدمه مشترک مجموعه فوق را که توسط پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی تهیه شده است در اختیارتان قرار دهیم:

«در شرایطی که هر روز با اثر جدیدی در زمینه تاریخ اندیشه بیگانگان روبه‏رو هستیم متاسفانه نسل امروز ما هنوز منابع درخوری برای آشنایی با اندیشه گذشتگان و سازندگان هویت اسلامی و ایرانی خویش در اختیار ندارد و غالبا از ریشه و پیشینه خود بی‏اطلاع است؛ تا آن جا که می‏بینیم حتی برخی از فارسی‏نویسان به تقلید از نویسندگان غربی سیر اندیشه در فلسفه و علوم را پس از دوره یونان و روم باستان در دوره مسیحی و سپس در دوره مدرن دنبال می‏کنند و به یک‏باره دوره اسلامی ـــ یعنی دوره تاریخی مهمی که مرکز ثقل علوم مختلف عقلی و تجربی در سرزمینهای اسلامی بوده است و به ویژه دانشمندان ایرانی نقش موثری در شکوفایی علوم داشته‏اند ـــ به دست فراموشی سپرده می‏شود.

در این میانه شاید سرنوشت اندیشه‏های سیاسی اسف‏بارتر از شاخه‎های دیگر علوم باشد؛ همین امر زمینه‎ساز برخی پیش‏داوریهای ناروا نسبت به تطور تاریخی اندیشه سیاسی مسلمین و بالندگیهای آن گردیده است. لذا گروه پژوهشی تاریخ اندیشه سیاسی مسلمانان، احیای میراث سیاسی اسلامی را وجهه همت خود قرار داده است و به مدد توفیق الهی هر بار با معرفی اندیشه‏های یکی از عالمان بزرگ اسلامی برگی از این دفتر گرانبها را تقدیم اهل نظر می‏نماید».

اندیشه سیاسی فارابی

این کتاب توسط محسن مهاجرنیا در سال 1380 و در 407 صفحه تالیف شده است. همان‏گونه که از عنوان کتاب برمی‏آید نویسنده در اثر خود سعی کرده به ابعاد اندیشه سیاسی فارابی به عنوان معلم ثانی بپردازد. اهمیت این اثر تا حدود زیادی به جایگاه ویژه و منحصربه فرد فارابی در تاریخ اندیشه ایران و جهان اسلام بازمی‏گردد. معمولا محققینی که در حوزه اندیشه سیاسی اسلام پژوهش می‏کنند با نام و آرای این فیلسوف و معلم بزرگ برخورد خواهند کرد. نگارنده این کتاب سعی دارد در پژوهش خود ضمن پرداختن به تفکر سیاسی فارابی به توصیف و تحلیل اندیشه سیاسی وی نیز بپردازد. در این اثر سعی شده تا حد امکان پاسخی برای سوالات اصلی در خصوص اندیشه سیاسی فارابی یافت شود. اینکه اوضاع سیاسی قرون هم‏عصر فارابی چه تاثیری در شکل‏گیری اندیشه و شخصیت سیاسی وی داشته است؟ اصول و مبانی فلسفه سیاسی معلم ثانی کدامند؟ و نهایتا این سوال که سازمان سیاسی و حکومت در اندیشه فارابی چه جایگاهی دارد؟... نکته بسیار قابل توجه در خصوص هر پژوهشی پیرامون ابعاد فکر و زندگی فارابی، وجود انبوهی از مطالب و منابع در این خصوص می‏باشد. این امر هرچند به طور کلی بسیار پرفایده است اما از سوی دیگر نگارنده را با معضل گزینش و پیرایش مطالب و مستندات مواجه خواهد ساخت. با این وجود به نظر می‏رسد آقای مهاجرنیا به خوبی توانسته است به مقصود خود در قالب پاسخ به پرسشهای فوق در چهارده فصلی که طراحی نموده نایل شود. این فصول: در جای خود در قالب 3 بخش کلی جهت تجسم بهتر موضوعات ، سازماندهی شده است که عبارتست از:

بخش نخست: زندگی و زمانه فارابی شامل فصلهای : 1ـــ اوضاع سیاسی ـــ اجتماعی عصر فارابی 2ـــ اوضاع فرهنگی و مذهبی عصر فارابی 3ـــ زندگی علمی، سیاسی و فرهنگی فارابی.

بخش دوم: اصول و مبانی فلسفه سیاسی فارابی شامل فصول: 4ـــ روش‏شناسی 5ـــ معرفت‏شناسی 6ـــ هستی‏شناسی 7ـــ غایت‎شناسی

بخش سوم: فلسفه و نظام سیاسی فارابی در برگیرنده فصلهای: 8ـــ فلسفه سیاسی فارابی 9ـــ فرد و اجتماع مدنی 10ـــ نظام سیاسی 11 و 12 و 13ـــ ساختار نظام سیاسی فارابی 14ـــ نظامهای سیاسی غیر فاضله.

یکی از نقاط قوت این اثر ارایه آرا و تقسیم‏بندی فارابی از نظامهای مطلوب و یا غیرفاضله بر اساس نمودارها و جداول دقیق می‏باشد که این شیوه خوانندگان را در اندک زمانی با طرح کلی تقسیمات متعدد و در برخی موارد دیرفهم فارابی آشنا می‏سازد.

اندیشه سیاسی شیخ طوسی

این اثر نیز که در سال 1380 توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی منتشر شده است پیرامون اندیشه سیاسی شیخ طوسی می‌باشد. کار نگارش این کتاب بر عهده سیدمحمدرضا موسویان بوده که وی آن را در 152 صفحه نگاشته است. یکی از نکات قابل توجه و مهم این اثر در مذهب شیخ طوسی نهفته است. از آنجا که ابوجعفر محمدبن‎حسن‏بن‏علی الطوسی معروف به شیخ طوسی از بزرگان و علمای نخستین فقه و کلام شیعه به شمار می‏آید، آشنایی با نظام اندیشه سیاسی وی بسیار جالب و مفید می‌باشد. این امر هنگامی بیشتر مورد توجه خواهد بود که دریابیم در باور تعدادی از محققین شرقی و غربی فقهای شیعه فاقد اندیشه سیاسی در نظر گرفته می‏شوند. برخلاف نظر اخیر، نویسنده معتقد است، شیخ طوسی دارای اندیشه‏ سیاسی خاصی بوده که هرچند متاثر از فقه و کلام شیعی است اما توانست به بسیاری از بحرانهای سیاسی عصر خویش پاسخ گوید. آقای موسویان در کتاب خویش پس از توضیح اوضاع سیاسی و اجتماعی زمانه شیخ طوسی و تشریح زندگی و شخصیت علمی وی به مقوله مواجهات طوسی با حکومت می‏پردازد. مهم‏ترین مباحث مورد نظر در این زمینه عبارتند از: ضرورت حکومت، رابطه دین و سیاست و خاستگاه حکومت و مشروعیت سیاسی که به فراخور بحث نویسنده در حوادثی آنها به ارایه توضیحات و نظرات خویش پرداخته است. از نکات قابل ذکر در خصوص بحث حکومت اشاره مولف به وظایف و اختیارات حاکم اسلامی اعم از معصوم و ولایت فقیه در حوزه‏های تبیین احکام الهی، قضاوت و کارگزاران سیاسی از نگاه شیخ طوسی به عنوان یکی از بزرگ‏ترین فقهای شیعه می‏باشد. همچنین در قسمت مستقلی به اختیارات نایب امام و فقیه جامع‏الشرایط در عصر غیبت پرداخته شد. و در پایان کتاب جایگاه مردم، روابط متقابل دین و حکومت، وظیفه مردم در مواجهه با حکومت و حقوق افراد در حکومت اسلامی نیز مورد بررسی قرارگرفته است. سامانه ارایه مطالب در کتاب اندیشه سیاسی شیخ طوسی را می‏توان به این شکل بیان داشت:

فصل اول: زندگی و اوضاع زمانه شیخ طوسی، فصل دوم: حکومت و انواع آن، فصل سوم: قلمرو اختیارات و وظایف حکومت، فصل چهارم: روابط متقابل مردم و حاکمان.

موسویان تا پایان کتاب بر این نکته اصرار دارد که اندیشه سیاسی شیخ طوسی با تاثیرپذیری از اوضاع سیاسی ـــ اجتماعی هم عصرش، جهت تبیین حکومت مطلوب و برجسته‏ساختن عناصر مورد نیاز زمانه شکل گرفته است.

اندیشه سیاسی اخوان‏الصفا

پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام در کنار پرداختن به آرای بزرگان اندیشه و فلسفه سیاسی در قرنهای ابتدایی دوره اسلامی نظری نیز به گروه‏ها و مسلکهای فکری در این زمینه داشته است. از جمله معروف‏ترین و موثرترین این گروه‏ها یک انجمن سری با گرایشهای شیعی به نام «اخوان‏الصفا» در قرن چهارم هجری بوده است. این عده دارای اندیشه‏های فلسفی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی بودند که در قالب مجموعه‏ای تحت عنوان رسایل اخوان‏الصفا آن را عرضه کردند. در کتاب رسایل اخوان‏الصفا در کنار مباحثی چون مابعدالطبیعه، هندسه، فیزیک و شیمی به مباحثی نظیر دین و ملک، دولت و ارکان و تقسیمات آن، عوامل زوال و اوج و انحطاط دولت و مدینه و اهالی آن پرداخته شده است. فیلسوفان عضو اخوان‏الصفا که می‏توان گفت آشنایی و تاثیرپذیری نسبی از فلاسفه یونان داشتند سازگاری با نظام سیاسی حاکم بر زمانه خویش نداشته و سعی می‌نمودند نظام مطلوب خویش را در زمینه سیاست، رابطه فرد و دولت محقق سازند. اخوان‏الصفا در موارد متعددی نظیر دولت، زوال و انحطاط آن، عدالت، سعادت، رابطه سیاست و شریعت، طبقات اجتماعی، حاکمیت و حاکم دارای اندیشه‏های بدیعی هستند که علاقمندان را جهت آگاهی بیشتر به مطالعه کتاب اندیشه سیاسی «اخوان‏الصفا» نوشته علی فریدونی جلب می‏کنیم: این کتاب در سال 1380 و در 319 صفحه انتشار یافته است. فریدونی مطالب خویش در این خصوص را چنین در اختیار خوانندگان قرار داده است:

بخش نخست: شناسایی اخوان‏الصفا شامل دو فصل؛ شناخت اخوان‏الصفا و اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوره اخوان‏الصفا.

بخش دوم؛ مبانی فکری اندیشه سیاسی اخوان‏الصفا شامل فصول؛ معرفت‏شناسی اخوان‏الصفا، هستی‏شناسی، انسان‎شناسی سیاسی اخوان‏الصفا.

بخش سوم؛ اجتماع مدنی شامل فصلهای؛ مدنی بودن انسان و اقسام اجتماعات.

بخش چهارم؛ ضرورتهای اجتماع انسان شامل فصلهای؛ زیست اجتماعی انسان، طبقات اجتماعی، صناعت و مشاغل، مراتب صناعات.

بخش پنجم: سیاست در نگاه اخوان‏الصفا شامل فصول؛ منشا سیاست در دیدگاه اخوان‏الصفا، انواع سیاست و تحلیلی بر تقسیم‏بندی اخوان از علم سیاست.

بخش ششم: دولت در اندیشه اخوان‏الصفا دربردارنده فصلهای؛ جایگاه دولت و تعریف آن، نظریه‏های خواستگاه دولت، شکل‎گیری دولت در اندیشه اخوان‏الصفا، تحول دولت، نظامهای سیاسی در دیدگاه اخوان‏الصفا.

بخش هفتم: نتیجه‏گیری.

اندیشه سیاسی مسکویه

نویسنده: محسن مهاجرنیا، انتشارات: دفتر تبلیغات اسلامی، تاریخ نشر 1380، فصل‏بندی مطالب؛ فصل اول: زندگی و زمانه مسکویه، فصل دوم: اجتماع و سیاست، فصل سوم: جایگاه سیاست در اندیشه معلم ثالث، فصل چهارم: دولت و حکومت، فصل پنجم: ساختار حکومت و نتیجه‏گیری.

در فصل نخست این کتاب به زندگی و زمانه مسکویه، معروف به معلم ثالث پرداخته شده است. فصل دوم مربوط به مبحث اجتماع و توضیح ماهیت و منشا حیات اجتماعی می‏باشد. مولف در این فصل سعی دارد به این پرسش که آیا انسانها مدنی بالطبع‏اند و یا اینکه التزامات و ضرورتهای حیات و زیست است که ساختار اجتماعی و میل به تجمع را در آنها ایجاد کرده است پاسخ دهد. در این فصل همچنین به انواع اجتماعات و همچنین تقسیم‏بندی اجتماعات سیاسی به تفصیل پرداخته شده است. در فصل سوم به طور مستقل مفهوم و جایگاه سیاست در اندیشه معلم ثالث (مسکویه) پرداخته شده و رابطه آن با شریعت و فلسفه وی مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.

فصل چهارم منحصرا در باب جایگاه دولت و حکومت در اندیشه مسکویه است. در این قسمت نویسنده ضمن پرداختن به ضرورت حکومت انواع و اشکال حکومت از دیدگاه معلم ثانی را بیان داشته است که در ذیل همین مبحث حکومت فاضله و مفاهیمی چون  کمال، سعادت، خیر و عدالت مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل پنجم نیز به ساختار حکومت مطلوب از منظر مسکویه و مباحث رهبری، مردم و مشروعیت حکومتها پرداخته شده است.

اندیشه سیاسی ابوالحسن عامری

در این کتاب که توسط علی فریدونی و در 176 صفحه نگارش یافته است، به اندیشه سیاسی ابوالحسن عامری از عالمان قرن چهارم هجری اشاره شده است. عامری از اندیشمندانی است که سهم زیادی در اندیشه‏ورزی این دوره دارد که سعی اصلی وی تبیین نظام فلسفی سیاسی و توصیف ساختار و اصول و بنیادهای فلسفی نظام سیاسی اسلام می‏باشد. هدف عمده عامری تحقیق و کنکاش جهت توصیف جامع از چارچوبهای فکری نظام سیاسی اسلام است. بنابراین آثار علمی وی در بردارنده اندیشه‏های فلسفی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی است که از مبانی فکری و فلسفی او گرفته شده است. نکته جالب توجه در این کتاب اشاره به جایگاه عامری به عنوان یکی از اندیشمندانی است که حلقه رابط اندیشه خلافت و اندیشه شاهنشاهی می‏باشند. فصول پنجگانه این کتاب عبارتند از: فصل نخست: زندگی‏نامه ابوالحسن عامری و اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوره حیات وی، فصل دوم: مبانی فکری و اندیشه سیاسی ابوالحسن عامری، فصل سوم: جایگاه انسان در اندیشه ابن عامری، فصل چهارم: فلسفه سیاسی ابوالحسن عامری، فصل پنجم: مقایسه اسلام با سایر ادیان.

اندیشه سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی

نویسنده کتاب فوق آقای مرتضی یوسفی‏راد می‏باشد که بی‏تردید به یکی از موارد بسیار مهم و در عین حال مبهم در تاریخ اندیشه‏وران سیاسی ایران پرداخته است. خواجه نصیر متفکر بزرگ که در بین سالهای 597 ـــ 672 هـ.ق می‏زیست علاوه بر تخصص در علوم عقلی و معارف الهی به شرح و تفسیر فلسفه‏های سیاسی خصوصا فلسفه سیاسی فارابی نیز می‏پرداخت. علاوه بر این خواجه نصیر عملا در امور اجرایی سیاسی نیز دخالت داشت و سالها به عنوان وزیر و مشاور در دربار حاکمان مغول مشغول بود. در کنار حضور در نظام حاکم خواجه نصیر توانست به طرح و بسط نظریه سیاسی مشهور خود به نام نظریه «نظام امامت» بپردازد. وی این طرح را در قالب مسایل فلسفی ـــ کلامی خود در کتابها و رساله‏های متعددی چون اخلاق ناصری، تجریدالعقاید و رساله امامت بیان داشته است. خواجه نصیر معتقد است که نظام امامت توانایی ایجاد رشد و کمال و استمرار طول حیات بشر را داراست. می‏توان به جرات چنین گفت که پس از شروع دوره غیبت تا آن موقع کسی مانند خواجه نصیر به مقوله امامت با نگرش فلسفی ـــ سیاسی نپرداخته بود و نویسنده در این کتاب سعی دارد ضمن توجه به نظریه‏های سیاسی خواجه نصیر به ساماندهی مجموعه آرا وی نیز بپردازد. نویسنده در بخشی از کتاب خود آورده است: خواجه نصیر با اصل پذیرش واقعیت برای جهان هستی خداوند را مبدا‏المبادی موجودات و علت‏العلل پدیده‏های سیاسی و غیرسیاسی می‏داند که لازمه این امر قابلیت قانون‏مندی پدیده‎‏های عالم، از جمله پدیده‏های سیاسی است. وی معتقد است که جعل قوانین تشریعی برای «انسان مختار» موجود بوده و هست و انسان با اختیار موجب می‏شود که پدیده‏های انسانی هم، اختیاری شوند؛ پدیده‏هایی نظیر عدالت، حکومت، جنگ، صلح و...

کتاب اندیشه سیاسی خواجه نصیر‏الدین طوسی در 312 صفحه بخشهای ذیل را دربر دارد: فصل نخست: زندگی‏نامه خواجه نصیرالدین طوسی، فصل دوم: شناخت‎شناسی خواجه نصیرالدین طوسی، فصل سوم: بنیادهای فلسفی ـــ سیاسی خواجه نصیرالدین طوسی، فصل چهارم: انسان‏شناسی سیاسی خواجه نصیر، فصل پنجم: سیاست در اندیشه سیاسی خواجه نصیر، فصل ششم: فلسفه سیاسی خواجه نصیر، فصل هفتم: دولت در اندیشه خواجه نصیرالدین طوسی. لازم به ذکر است فصل ششم این کتاب از حیث حجم و محتوا بر سایر فصول از برتری قابل ملاحظه‏ای برخوردار است.

اندیشه سیاسی محقق حلی

هرچند محقق حلی از فقیهانی است که در عرصه فقاهت از جایگاه ممتازی برخوردار می‏باشد و آثار گرانبهایی نیز به یادگار گذاشته است. اما در کنار شهره فقهی، وی در زمینه سیاست نیز دارای آرا و اندیشه خاص خود می‏باشد. شدت علاقه وی به مباحث سیاسی را می‏توان در بین شانزده و به قولی بیست اثر که به وی نسبت می‏دهند جستجو کرد. محقق حلی به فراخور بحث در جاجای آثارش به مفاهیمی همچون سلطان عادل، سلطان جانز، ولایت امام، ولایت فقها، امر به معروف و نهی از منکر، قضاوت، رجوع به قضاوت جور، جهاد، رفتار با اهل ذمه، بیت‏المال مسلمین، مصالح جامعه مسلمین و دارالحرب و... اشاره کرده است. نویسنده کتاب اندیشه سیاسی محقق حلی آقای روح‏الله شریعتی می‏باشد که در فصل نخست اثرش تحت عنوان زندگی و میراث علمی محقق به زندگی علمی ـــ سیاسی وی می‌پردازد.

در فصل دوم تحت عنوان: محقق حلی و اوضاع زمانه، اوضاع فرهنگی ـــ اجتماعی عصر وی در حله مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم: سیاست و حکومت: ضرورت و مشروعیت حکومت از دیدگاه وی، انواع و اقسام حکومتها، صفات و ویژگیهای حاکم، راه‏های تعیین حاکم، وظایف متقابل حاکم و مردم بیان شده است. در فصل چهارم، سیاستهای اقتصادی حکومت اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و در فصل پنجم به مبحث سیاستهای قضایی حکومت پرداخته شده است. در فصل ششم نیز سیاستهای دفاعی و امنیتی و مواردی نظیر جهاد و صلح از نگاه محقق حلی مورد توجه بوده است. در فصل هفتم به غیر مسلمانان شامل اهل کتاب و مسایل ذمه، جزیه، آزادیهای مذهبی، احوال شخصیه و... اشاره شده است. در فصل هشتم نیز عناصر نظارتی حکومت مورد توجه بوده و در فصل آخر این کتاب مسایل سیاسی ـــ اجتماعی نظیر: نماز جمعه، حقوق زن، قواعد سیاسی حکومت و... از دیدگاه محقق حلی بررسی شده است. لازم به ذکر است حجم این اثر به 352 صفحه بالغ می‏گردد.

اندیشه سیاسی صدرالمتالهین

صدرالمتالهین (ملاصدرا) از جمله کسانی است که عده‏ای معتقدند وی فاقد هرگونه اندیشه سیاسی است اما لک‏زایی نویسنده کتاب اندیشه سیاسی صدرالمتالهین برخلاف این عده، بر این باور است که تنها دلیل این مدعا عدم مطالعه دقیق آثار و نظریات ملاصدرا می‏باشد چرا که در این صورت وقوف بر اندیشه سیاسی صدرالمتالهین امری بدیهی خواهد بود. نویسنده این کتاب اعتقاد دارد همان‏طور که فلسفه ملاصدرا تا سالها مهجور بود و تنها با گذشت زمان قدر و منزلت خود را بازیافت، اندیشه سیاسی وی نیز در آینده‏ای نه چندان دور علاقمندان زیادی به دست خواهد آورد. به نظر می‏رسد همان‏گونه که نویسنده کتاب در مقدمه خود ذکر کرده است، یکی از مشکلات اصلی این پژوهش عدم انتشار مجموعه کاملی از آثار صدرالمتالهین به صورت منقح، فنی و علمی می‏باشد. از سوی دیگر ملاصدرا به دلیل شهرت و جایگاه رفیع فلسفی خود مورد نقدهای فراوان و اظهارات بعضا متناقض قرارگرفته است که بی‏تردید شماری از این اظهار نظر نادرست می‏باشد. نویسنده کتاب اندیشه سیاسی صدرالمتالهین جهت بررسی و شناسایی نگرش سیاسی وی مطالبی را در پنج فصل و بدین شکل سامان دیده است: فصل نخست: زمینه‏های تکوین شخصیت سیاسی صدرالمتالهین، فصل دوم؛ جایگاه دانش سیاسی در حکمت متعالیه، فصل سوم: زندگی سیاسی در اندیشه صدرالمتالهین، فصل چهارم: حکومت دینی در اندیشه ملاصدرا و فصل پنجم: ساختار حکومت دینی در اندیشه ملاصدرا. از نکات قابل توجه در این کتاب وجود گزیده مباحث تحت عنوان پیوستها تهیه شده است. لازم به ذکر است این کتاب در سال 1381 در 256 صفحه توسط انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی به چاپ رسیده است.

اندیشه سیاسی محقق کرکی

نویسنده: سید محمدعلی حسین‏زاده، تهیه و تحقیق: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی پژوهشکده اندیشه سیاسی اسلام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، تاریخ انتشار 1380، در 144 صفحه. پرداختن به آرا و اندیشه سیاسی برخی از بزرگان ایران بدون درنظر گرفتن شرایط زمانی و مکانی حضور و زندگی آنان کاری صعب و مشکل می‏باشد از این جمله می‏توان به محقق کرکی نیز اشاره داشت. همزمانی دوره زندگی محقق کرکی با سلسله صفویه نویسنده این کتاب را بر آن داشته است تا جهت درک هرچه بهتر آرا و افکار سیاسی محقق کرکی گریزی نیز صفویان داشته باشد. از سوی دیگر باید دانست دوره صفویه در تاریخ ایران از اهمیت و جایگاه ویژه‏ای برخوردار است چرا که ایشان توانستند طی دوران حکومت خویش تحولات بنیادین در جامعه ایران ایجاد نمایند و تا حدودی بر تحولات جهانی نیز موثر باشند. با گسترش تشیع در این عصر، جامعه ایرانی علی‏رغم تمام تمایزات و تفاوتها به یک جامعه یکدست از حیث مذهبی تبدیل گردید. لذا اندیشه سیاسی علمای این دوره بیش از هر چیز متاثر از تشیع و خصوصا مولفه‏های سیاسی آن بود. بر همین است موضوع امامت، ولایت فقیه، شرایط و اختیارات فقیه و امر به معروف اساسی‏ترین آموزه‏های اندیشه سیاسی محقق کرکی را در بر دارد که آقای حسین‏زاده در کتابش به توضیح و تبیین آنها پرداخته است. مطالب ارایه شده ایشان در پنج فصل بدین شرح در اختیار خوانندگان قرار می‌گیرد: اوضاع سیاسی عصر محقق کرکی،‌ اوضاع فرهنگی مذهبی در عصر محقق کرکی، زندگی سیاسی محقق کرکی، اندیشه سیاسی محقق و مبانی فقهی ـــ سیاسی همکاری کرکی و دولت صفوی.

اندیشه سیاسی محقق اردبیلی

می‏توان توضیحات فوق در خصوص اهمیت دوره صفوی و تاثیرپذیری اندیشه سیاسی علما از مبانی تشیع در این عصر را در مورد محقق اردبیلی نیز صادق دانست. بر همین  اساس علی خالقی پدیدآورنده کتاب اندیشه سیاسی محقق اردبیلی نیز با نگاه به ویژگیهای حکومت صفوی و همچنین تشیع به بررسی اندیشه سیاسی محقق اردبیلی پرداخته است. بد نیست بدانیم محقق اردبیلی در اواخر دوره سلطنت شاه اسماعیل و بین سالهای 920 تا 930 به دنیا آمده است. طبق نظر نویسنده محقق اردبیلی یکی از آغازگران اندیشه ولایت فقیه در عصر غیبت بود. و در نظر او حاکمیت بر مردم تنها بر معصوم جایز است اما در عصر  غیبت همه کسانی که ادعای حاکمیت دارند جائرند مگر فقیهان جامع‏الشرایط که نایب یا ماذون از سوی وی می‏باشند. در فصل نخست این کتاب اوضاع سیاسی و مذهبی عصر محقق اردبیلی به مثابه ظرف زمانی و مکانی اندیشه او تبیین گردیده است. فصل دوم مربوط به مبانی فکری وی شامل روش شناخت، انسان‏شناسی و هستی‏شناسی محقق اردبیلی می‏باشد. در فصل سوم به عنوان مهم‏ترین بخش این کتاب اصل ضرورت حکومت و انواع آن از دیدگاه محقق اردبیلی بررسی شده است. در فصل چهارم کلیاتی در باب سیاستهای داخلی و خارجی حکومت اسلامی بیان شده است و در فصل آخر به منابع مالی قابل اتکا حکومت اسلامی پرداخته شده است. لازم به ذکر است مطالب فوق در 216 صفحه از سوی آقای خالقی در اختیار علاقه‏مندان قرارگرفته است.

اندیشه سیاسی فیض کاشانی

آقای علی خالقی در دیگر کتاب خود پیرامون اندیشه‏وران سیاسی اسلام این بار به سراغ اندیشه سیاسی فیض کاشانی رفته است. این کتاب در پنج فصل به بررسی آرا و نظریه‏های سیاسی فیض کاشانی از علمای برجسته دوره صفوی که در تفسیر، فقه، عرفان وکلام نیز از جایگاه ممتازی برخوردار بود می‏پردازد. وی که در عهد شاه عباس اول متولد شد همچون بسیاری دیگر از علمای شیعه به ضرورت حکومت در جامعه اسلامی و تبعیت و تطابق آن با شرع، تصریح داشت، با این وجود با توجه به ضرورتهای سیاسی و اجتماعی خاص دوره خویش، پذیرش حاکمیت دولت صفوی را در جامعه اسلامی آن عصر لازم برشمرد. علت این موضوع و پرداختن به سایر موارد در اندیشه سیاسی فیض کاشانی هدفی است که نویسنده در این اثر به دنبال آن است. فصل اول این اثر به زندگی و اوضاع سیاسی، اجتماعی و مذهبی عصر فیض کاشانی می‏پردازد. در فصل دوم جایگاه سیاست در اندیشه فیض کاشانی بررسی می‏گردد و فصل سوم به ضرورت حکومت و انواع آن مرتبط است. در فصل چهارم مولف، وظایف و اختیارات حکومت اسلامی از نگاه و منظر فیض را شرح می‏دهد و نهایتا در فصل پنجم و آخر این کتاب حقوق متقابل مردم و حاکمان از نگاه فیض کاشانی بررسی می‏گردد. مجموع موارد فوق در 144 صفحه گردآوری شده است.

اندیشه سیاسی محقق سبزواری

آن‏گونه که از مقدمه مولف برمی‏آید آقای نجف لک‏زایی در کتاب خویش سعی دارد به بررسی اندیشه سیاسی محقق سبزواری بیشتر بر اساس کتاب روضه‏الانوار عباسی وی بپردازند. از نگاه ایشان این کتاب یکی از مهم‏ترین تالیفات اسلامی در اندیشه اسلامی به شمار می‏آید که متاسفانه تاکنون مورد توجه دقیق قرار نگرفته است. لک‏زایی علاقه‏مند است ضمن احیای کتاب مذکور به توصیف و تحلیل اندیشه سیاسی سبزواری نیز بپردازد. نویسنده معتقد است سبزواری به رغم استفاده از اندیشه‏های مسلط سیاسی ـــ اجتماعی پیش از خود نظیر: اندیشه‏های یونان و ایران باستان، دارای اندیشه سیاسی ویژه‏ای است که می‏توان آن را «اندیشه اصلاحی» نامید. با این وجود اندیشه سیاسی سبزواری در برخی موارد با آثار و گفتار برخی علمای معاصر وی و همچنین عملکرد برخی از حاکمان مشترکاتی دارد. نکته مهم این است که اندیشه سبزواری برخاسته از نابسامانیهای عصر وی و لزوم اصلاح نظام سیاسی و نتظیمات دولتی نهفته است. آقای لک‏زایی کتاب خویش را در 268 صفحه به هفت فصل به این شرح تقسیم کرده است: محقق سبزواری و زمانه وی، جایگاه روضه‏الانوار عباسی در طبقه‏بندیهای اندیشه سیاسی اسلام، مبانی اندیشه سیاسی محقق سبزواری، جایگاه دولت در اندیشه سیاسی سبزواری، رابطه فرد و دولت در اندیشه سیاسی سبزواری، اسباب زوال و بقای دولت و اندیشه اصلاحی در عصر صفوی.

اندیشه سیاسی سید جعفر کشفی

نویسنده: عبدالوهاب فراتی، سال انتشار 1378 در واحد تدوین اندیشه سیاسی اسلام مرکز مطالعات تحقیقات اسلامی. با توجه به سال انتشار به نظر می‏رسد این کتاب اولین اثر از مجموعه کتابهای مرتبط با اندیشه سیاسی در اسلام می‏باشد. برای درک این موضوع و همچنین آگاهی از احوال سید جعفر کشفی بهتر است عینا نقل قول پشت جلد این کتاب را ذکر نماییم: «سید جعفر کشفی از معدود فقیهانی است که از منظر فلسفه به سیاست نگریسته است. او که وارث فکری اندیشه‏وران سیاسی سلف خویش می‏باشد دارای منظومه‏ای از آرا و اندیشه‏ سیاسی است که او را از سایرین متمایز ساخته است. این اثر که اولین دفتر اندیشه سیاسی اسلام در واحد اندیشه سیاسی مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی است می‏کوشد تا طی مباحث روش‏شناسی، جهانشناسی، انسان‏شناسی، دولت‏شناسی و فضیلت‏شناسی، اندیشه سیاسی وی را مورد بازکاوی و بازخوانی قرار دهد». لازم به ذکر است که سید جعفر دارابی معروف به کشفی در سال 1191 هجری قمری متولد و در سال 1267 در بروجرد بدرود حیات گفته است. کتاب اندیشه سیاسی سید جعفر کشفی دارای فصول هفتگانه ذیل می‏باشد: زندگی کشفی، عصر کشفی، روش‏شناسی، جهان‎‏بینی، انسان‏شناسی، دولت‏شناسی و فضیلت‎شناسی.

موضوعات اصلی فوق در هر یک از این فصلها در قالب بخشهای جزیی‏تر و در 208 صفحه از سوی مولف مورد بررسی قرار گرفته است.

اندیشه سیاسی آیت‏الله مطهری

این اثر که به کوشش و اهتمام آقای نجف لک‏زایی گردآوری شده است در بردارنده پنج مقاله از پنج محقق می‏باشد. مقاله چیستی و هستی جامعه از دیدگاه استاد مطهری نوشته حمید پارسانیا، مقاله: عدالت و برابری از دیدگاه استاد مطهری نوشته حسین توسلی، ولایت فقیه از دیدگاه استاد مطهری نگاشته منصور میراحمدی و مقاله انقلاب و تحولات اجتماعی از دیدگاه استاد مطهری نوشته نجف لک‏زایی. به نظر می‏رسد در این مجموعه مقالات سعی شده تا پاسخ برخی از مسایل فرازمانی و پرسشهای پایدار تفکر سیاسی و تا حدودی زندگی اجتماعی از دیدگاه شهید مطهری داده شود. مقاله نخست بیشتر به نقد و بررسی پاسخهای مختلف به پرسش چیستی و هستی جامعه و رابطه انسان با آن می‏پردازد. مقاله دوم به مفاهیم و پرسشهای مربوط به حق، عدالت و برابری و نظرات شهید مطهری در این خصوص نظر دارد. در مقاله سوم پرسش از نظم سیاسی مطلوب ـــ حکومت اسلامی ـــ مطرح می‌شود که نویسنده در پاسخ به نتایج جالبی دست می‌یابد، از جمله اینکه؛ مطهری برخلاف سکولارها مدافع نظریه دوساحتی بودن اسلام است به این معنا که وی علاوه بر مسایل اخروی مسایل دنیوی را نیز مورد توجه اسلام می‏داند. در مقاله بعدی به قلم آقای میراحمدی دیدگاه شهید مطهری در خصوص آزادی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و ضمنا انواع و اقسام آزادیها مشخص شده است. در این بخش؛ تکلیف، تکامل، تعالی و سعادت به عنوان اهداف آزادی از دیدگاه شهید مطهری به خواننده معرفی می‌گردد. در آخرین مقاله که به قلم نجف لک‏زایی می‏باشد موضوع انقلاب و تحولات اجتماعی از دیدگاه شهید مطهری مورد بررسی قرار گرفته است. این پنج مقاله در 279 صفحه تهیه و در اختیار پژوهشگران قرار دارد.