کتابشناسی نهضت جنگل-منصور نصیری

تهیه و تالیف کتابشناسی در باب موضوعات گوناگون یکی از شالوده‏ای‏ترین و مبنایی‏ترین اقدامات در زمینه گسترش تحقیقات علمی است و شاید بتوان بسیاری از  کاستیها و کمبودهای عرصه تحقیقات را مربوط به بی‏توجهی به این امر دانست. نهضت جنگل از جمله اوراق زرین تاریخ معاصر ایران است و در نوع مبارزه، محتوای نهضت و موقعیت تاریخی، دارای خصوصیات ممتاز و ویژه‎ای است که همواره مورد توجه خاص مورخان و پژوهشگران تاریخ معاصر ایران قراردارد. مبارزان جنگل نه تنها در گیرودار با استبداد داخلی و نابسامانیهای عصر بعد از مشروطه بودند، بلکه در خط مقدم مواجهه با بولشویسم و آیین بی‏دینی قرار داشتند و روش سیاسی آنان از مو باریک‏تر و ای بسا از شمشیر تیزتر می‎نمود. سستی یا سختی نسنجیده در قبال بولشویسم پیامدها و آثار نامعلومی را می‏توانست برجای بگذارد و اقتدار یا خلوص نهضت جنگل را مخدوش سازد. به هر روی اهمیت پژوهش و مطالعه پیرامون نهضت جنگل صرفا به این امور خلاصه نمی‏شود و خود حدیث مفصلی دارد. آنچه را که پیش رو دارید، می‏تواند به عنوان مقدمه و مدخلی بر کتابشناسی نهضت جنگل مورد استفاده محققان و پژوهشگران تلقی شود و برای شما علاقمندان سودمند افتد.

حوادث تاریخ ایران از انقلاب مشروطه تا آغاز سلطنت رضاخان یکی از پرحادثه‏ترین و مبهم‏ترین دوره‏ها می‏باشد. دراین دوره پرآشوب، شاهد تنوع فعالیتهای سیاسی، اوج دخالتهای مستقیم و غیرمستقیم قدرتهای خارجی، سرعت و تعدّد حوادث و نیز تکاپوی افراد وطن‏دوست برای حفظ ایران در کوران حوادث با راهکارهایی متفاوت هستیم. از جمله موضوعات قابل توجه در این دوره، نهضت میرزاکوچک‏خان جنگلی است که محدوده زمانی این حرکت از سال 1285 ـــ 1300ش می‏باشد. برای شناخت ابعاد مختلف این نهضت، شناسایی منابع، ضرورتی انکارناپذیر است، به همین منظور، دراین مختصر، به معرفی منابع فارسی و لاتین می‎پردازیم که می‏تواند در تبیین این پدیده مورد استفاده قرار گیرد. هر چند این تلاش کاستیهایی دارد؛ ولی به عنوان مدخل کتابشناسی توصیفی نهضت جنگل در آینده تکمیل‏تر خواهد شد. هدف اصلی تدوین این کتابشناسی، رفع نیاز محققان و پژوهشگران می‏باشد که با منابع اصلی و فرعی نهضت جنگل آشنا شده و بر اساس موضوع مورد پژوهش خود به منابع مراجعه نمایند.

منابع فارسی شامل کتابها،‌مقالات برگزیده و اسناد است، نهضت میرزاکوچک‎خان به دلایل متفاوت از جمله خود نهضت و چگونگی وقوع آن، نقش حزب کمونیست ایران در سرنوشت آن، ارتباطش با بلشویکها، طرز تلقی حکومت مرکزی و دیدگاه‎های قدرتهای خارجی از آن قابل بحث و بررسی می‏باشد. کتابهای معرفی‏شده جوانب مختلف این حرکت را روشن می‏سازد. علاوه بر آثاری که تنها به این موضوع اختصاص یافته‏اند، کتابهای دیگری که مطلبی در خصوص نهضت جنگل دارند، با ذکر صفحه آورده شده است؛ با این حال محققان محترم می‏بایست به فهرست اعلام این کتابها نیز مراجعه نمایند. لازم به توضیح است، قسمت عمده این منابع در کتابخانه مرکز اسناد انقلاب اسلامی موجود می‏باشد.

مقالات منتشرشده در این خصوص، بسیار است که همگی در یک سطح نیستند، برای پرهیز از ذکر مشخصات همه مقالات فیش‏شده، برگزیده مقالاتی که به جهاتی مهم‏تر بوده‏اند، آورده شده است. علاقه‏مندان برای اطلاع بیشتر می‏توانند به قسمت اول این کتابشناسی مراجعه کنند.

در قسمت سوم از منابع فارسی، اسناد و تصاویری که به سه شکل زیر وجود دارند، معرفی شده است:

1 ـــ مجموعه‎های اسناد چاپ‏شده

2 ـــ اسناد و تصاویر پراکنده چاپ‏شده

3 ـــ اسناد منتشرنشده موجود در آرشیوها

 نهادی که بیشترین و ارزشمندترین مجموعه سند دراین موضوع را در اختیار دارد، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران می‏باشد. گویا، این مرکز قصد انتشار اسناد مربوط به نهضت جنگل را داشته که به دلیل نامعلومی متوقف شده است. بخش دوم، منابع لاتین می‏باشد که در خارج از ایران چاپ و منتشر شده‏اند و بدیهی است؛ برای ارائه تحقیق جامع و مانع ناچار از مراجعه به آنها هستیم.

الف: منابع فارسی

1 ـــ کتابشناسی‏ها

ـــ آقا بخشی، علی، کتابشناسی گیلان، تهران، مرکز اسناد فرهنگی آسیا، 1360.

ـــ افشار، ایرج، فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی، ج 4، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 1369.

ـــ فهرست مقالات فارسی در زمینه تحقیقات ایرانی، ج 5، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374.

ـــ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی؛ طالش ایراندوست، فرشته؛ معصومی اشکوری، حسین، کتابشناسی گیلان، رشت، سازمان برنامه و بودجه، 1368.

ـــ پورسفر، علی، کتابشناسی انقلاب مشروطیت ایران، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1373.

ـــ گنجینه اسناد، فصلنامه تحقیقات تاریخی (ویژه‏نامه نهضت جنگل) سال یازدهم، دفتر سوم، پائیز 1380 شماره پیایی 43.

2 ـــ کتابها

ـــ آراز، طوفان، جمهوری اول آذربایجان شمالی، 1918 ـــ 1920، دانمارک، مولف، 1374.

ـــ آفاری، ژانت، انقلاب مشروطه ایران، ترجمه رضا رضایی، تهران، بیستون، 1379، ص 205 ـــ 215 و 309 ـــ 314.

ـــ آلیانی، شاهپور؛ رفیعی جیردهی، علی، نهضت جنگل و معین‏الرعایا (حسن خان آلیانی) تهران انتشارات میشا، 1375.

ـــ ابراهیموف، ت، پیدایش حزب کمونیست ایران، ترجمه ر. رادنیا، تهران گونش، 1360.

ـــ احرار، احمد، مردی از جنگل، تهران، انتشارات نوین، 1361.

ـــ افشاری، حسن، میرزا کوچک‏خان، تهران، بی‏نا، 1348.

ـــ البرز، منوچهر (سرهنگ ستاد 2)، تاریخ پنجاه ساله نیروی زمینی شاهنشاهی ایران، به اهتمام علی وزیری، تهران، ستاد بزرگ ارتشتاران، 2535 = 1355، ص 57 ـــ 65.

ـــ املشی، بهاالدین، گوشه‎هایی از تاریخ گیلان، تهران، بی‏نا، 1352.

ـــ امیرزاده (شاهرخی)، کاظم، آزاده گمنام، به کوشش نصرت‏الله فتحی تهران، بی‎نا، 1333.

ـــ ایرانف، م.س، تاریخ ایران نوین، ترجمه هوشنگ تیزابی و حسن قائم‏پناه، تهران، انتشارات طوفان، 1356، ص 39 ـــ 54.

ـــ انقلاب اکتبر و ایران، مجموعه سخنرانیهای سمینار علمی حزب توده ایران به مناسبت پنجاهمین سالگشت انقلاب کبیر سوسیالیستی اکتبر، بی‏جا، [خارج از کشور] انتشارات حزب توده ایران، 1346 ص 249 ـــ 263.

ـــ باستانی پاریزی،‌ ابراهیم، تلاش آزادی، تهران، انتشارات نوین، چاپ چهارم، 2536 = 1356، ص 294 ـــ 339.

ـــ برار، ویکتور، انقلابات ایران، ترجمه سید ضیاالدین دهشیری، تهران،‌ انتشارات دانشگاه تهران، 2535 =1355، ص 70 ـــ 84.

ـــ بهار، محمدتقی (ملک‏الشعرا)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج 1، تهران امیرکبیر، چاپ چهارم، 1371، ص 164 ـــ 167.

ـــ پاینده لنگرودی، محمود، یادی از دکتر حشمت جنگی، تهران، انتشارات شعله اندیشه، 1368.

ـــ پرستیس، مویسی آرنوویچ، بلشویکها و نهضت جنگل، ترجمه حمید احمدی، تهران، شیرازه، 1379.

ـــ پوراحمد جکتاجی، محمدتقی، گیلان‏نامه (مجموعه مقالات گیلان‏شناسی) رشت، طاعتی، 1366. ـــ تاریخ خیانت به جنبش ایران، بی‏نام مولف، بی‎جا، بی‏نا، بی‏تا.

ـــ تاریخ مبارزات مردم ایران (حقایقی درباره جنبش جنگل و حماسه سیاهکل) بی نام مولف، بی‎جا، بی‎نا، بی‏تا.

ـــ تدین، عطاالله، نقش گیلان در نهضت مشروطیت، بی‎جا، فروغی، 1353.

ـــ تمیمی طالقانی، محمد، دکتر حشمت که بود و جنگل گیلان چه بود (شرح مبارزات میرزا کوچک‏خان و دکتر حشمت)، تهران، شرکت شعله، 1324.

ـــ تهرانی، حسن، جنگل، تهران، بنگاه مطبوعاتی افشاری، 1320.

ـــ جاوید، سلام‎‏الله، نهضت مشروطیت ایران و نقش آزادیخواهان جهان، تهران، انتشارات دنیا، 1347.

ـــ جاوید، سلام‏الله، ایران سوسیال دمکرات (عدالت) فرقه سی حقینده خاطره لریم تهران، مولف 1359. (خاطرات من از فرقه سوسیال دمکرات عدالت.)

ـــ جودت، حسین، یادبودهای انقلاب ایران و تاریخچه جمعیت فرهنگ رشت، تهران، بی‎تا، 1351.

ـــ حاجی‏زاده، قاسم، یاد سبز (مجموعه نقاشیهایی از میرزا کوچک‏خان جنگلی)، تهران، منیژه ناصری، 1371.

ـــ حوزه، ویژه میرزا کوچک جنگلی، سال 19، شماره 112 ـــ 111، مرداد و شهریور، مهر و آبان 1381.

ـــ خاطرات سردار فاخر حکمت، به اهتمام سیف‏الله وحیدنیا، ناشر، تهران، چاپ اول، 1379. (مذاکره با میرزا کوچک‎خان.)

ـــ خاطرات سیاسی عباس خلیلی را در آئینه تاریخ، (مدیر روزنامه اقدام) به اهتمام محمد گلبنی، تهران، انتشارات اندیشه، 1380.

ـــ خلعت‏بری، محمدولی، یادداشتهای سپهسالار تنکابنی، گردآورنده امیر عبدالصمدـــ خلعت‏بری،‌ به اهتمام محمود تفضلی،‌ تهران، نوین، 1362.

ـــ خورشیدی بر بام شرف، (دفتر شعری در سوگ و ستایش میرزا کوچک‏خان جنگلی)، رشت، اداره ارشاد اسلامی، 1364.

ـــ د.م، احسان‏الله‎خان و خالوقربان، آنها که به نهضت خیانت کردند، قم، انتشارت حق، بی‎تا.

ـــ دنسترویل، ژنرال ماژور، امپریالیزم انگلیس در ایران و قفقاز، 1917 ـــ 1918، ترجمه میرزا حسین‏خان انصاری، تهران، انتشارات روزنامه کوشش، 1309.

ـــ خاطرات ژنرال ماژور دنستریل، سرکوبگر جنگل، ترجمه حسین انصاری با مقدمه و فهارس علی دهباش، تهران، کتاب فرزان، 1362.

ـــ یادداشتهای ژنرال ماژور دنسترویل، امپریالیسم انگلیس در ایران و قفقاز، ترجمه حسین نمازی، تهران، منوچهری، 1357.

ـــ دولت‏آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج 4، تهران، انتشارات عطار و انتشارات فردوس، چاپ ششم، 1371، صص 133 ـــ 156 و 240 ـــ 279.

ـــ ذبیح، سپهر، تاریخ جنبش کمونیستی در ایران، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران موسسه مطبوعاتی عطایی، 1364، ص 33 ـــ 100.

ـــ رائین، اسماعیل، اسناد و خاطره‎های حیدرخان عمواوغلی، 2 ج، تهران، بی‎نا، 1358 و 1363.

ـــ حیدرخان عمواوغلی، تهران، انتشارات جاویدان، 2535 = 1355.

ـــ قیام جنگل (یادداشتهای میرزا اسماعیل جنگلی خواهرزاده میرزا کوچک‎خان) تهران، انتشارات جاویدان، 1357.

ـــ رضازاده لنگرودی، رضا، یادگارنامه فخرایی، تهران، نشر نو، 1363.

ـــ رضازاده ملک، رحیم، حیدرخان عمواوغلی چکیده انقلاب، تهران انتشارات دنیا، 1352.

ـــ رضاشاه کبیر، تهران، مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی، 1356، صص 53 ـــ 100.

ـــ رواسانی، شاپور، نهضت میرزا کوچک‏خان جنگلی و اولین جمهوری شورایی در ایران، تهران، نشر شمع، چاپ دوم، 1368.

ـــ روائی، ابراهیم، خاطرات و اسناد دفتر روائی (انقلاب مشروطیت، نهضت جنگل، دوره ناامنی خلخال) به کوشش ایرج افشار و بهروز رزاقی، تهران فردوسی با همکاری ادیب، 1363.

ـــ رئیس‏نیا، رحیم، حیدرخان عمواوغلی درگذر از طوفانها: تهران، دنیا، 1360.

ـــ زربخت، ناصر، گذر از برزخ (خاطرات یک توده‎ای درمهاجرت) تهران، آتیه، 1380. صص 97 ـــ 100.

ـــ زیبایی، علی، کمونیزم در ایران یا تاریخ مختصر فعالیت کمونیستها در ایران، تهران، بی‏نا، 1343، صص 104 ـــ 114.

ـــ سپهر، احمدعلی، ایران در جنگ بزرگ 1918 ـــ 1914، تهران، بی‎نا، 1336.

ـــ سخنرانیهای اجلاسیه کنگره بزرگداشت روحانی مجاهد میرزا کوچک‎خان جنگلی، رشت، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان، 1369.

ـــ سیاست داخلی ایران، خاطرات و اسناد مستشارالدوله، مجموعه هفتم، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات طلایه، 1374.

ـــ شریعت گیلانی، محمدباقر، تاریخچه جنگلیان، تهران، مالکین گیلانی مقیم مرکز، 1337 ق.

ـــ شعاعیان، مصطفی، نگاهی به روابط شوروی و نهضت انقلابی جنگل، تهران، ارژنگ، 1349.

ـــ شمیده، ع، میرزه محمد آخوندزاده (بهرام سیروس)، راداکتور جعفرپور، تبریز، بی‎نا، چاپ دوم، بی‎تا، (چاپ اول، باکو، 1974 م، کتاب به زبان ترکی آذری است).

ـــ شیخ‏الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمد شاه قاجار، 2 ج، تهران، نشر گفتار، چاپ دوم، 1375.

ـــ : علل افزایش نفوذ سیاسی روس و انگلیس در ایران، تهران، کیهان، 1370، صص 59 ـــ 92.

ـــ صباحی، هوشنگ، سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه، ترجمه پروانه ستاری، تهران، نشر گفتار، 1379.

ـــ صبوری دیلمی، محمدحسن، نگاهی از درون به انقلاب مسلحانه جنگل، تهران، مولف، 1358.

ـــ طالبی، فرامرز، آوای جنگلی، (نمایشنامه‎ای درباره نهضت جنگل)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1367.

ـــ طاهری رشتی، محمدجعفر، شعله شمع جنگل (شمه‎ای از زندگی میرزا کوچک‎خان و شرح حال او) بی‏جا، علی طاهری، 1359.

ـــ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 2، جستارهایی از تاریخ معاصر  ایران، تهران، انتشارات اطلاعات چاپ چهارم، 1371، صص 55 ـــ 98.

ـــ عاقلی، باقر، تیمورتاش در صحنه سیاست ایران، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 1372 صص 67 ـــ 120.

ـــ عباسی، محمد، تاریخ انقلاب ایران، تهران، مشرق، 1358.

ـــ عنایت، قهرمان جنگل، (سرگذشت پرماجرای سردار نام‏آور جنگل)، تهران، انتشارات عارف، بی‎تا.

ـــ غنی، سیروس، ایران بر آمدن رضاخان برافتادن قاجار و نقش انگلیسیها ترجمه ، حسن کاشاد، تهران، انتشارات نیلوفر، 1377، صص 83 ـــ 85 ـــ 87 ـــ 88 ـــ  107 ـــ 113 ـــ 116 ـــ 122 ـــ 168 ـــ 172 ـــ 176 ـــ 224 ـــ 249 ـــ 262 ـــ 264 ـــ 284 ـــ 308 ـــ 352.

ـــ فخرایی، ابراهیم، سردار جنگل میرزا کوچک‏خان، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ یازدهم، 1366.

ـــ گیلان در جنبش مشروطیت، تهران، کتابهای جیبی، 1353.

ـــ فرخ، مهدی (معتصم‏السلطنه)، خاطرات سیاسی فرخ، به اهتمام پرویز لوشایی، تهران، امیرکبیر، 1347.

ـــ فردی، امیرحسین، کوچک‏خان جنگلی، تهران، حوزه اندیشه و هنر اسلامی، 1360.

ـــ فروحی، علی؛ طالبی، فرامرز، ارمنیان گیلان، رشت، گیلکان 1377.

ـــ فورتسکیو، ل، س، رجال تهران و برخی ولایات شمال غرب ایران، ترجمه، محمدعلی کاظم‏بیگی، تهران، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، 1379.

ـــ قادری، حاتم، پژوهش در روابط ایران و روسیه شوروی یا قرارداد 1921، 2 ج، تهران، بی‎جا، 1359.

ـــ قهرمان میرزا سالور، روزنامه خاطرات عین‏السلطنه، ج 7، به کوشش مسعود سالور، ایرج افشار، تهران، انتشارات اساطیر، 1379.

ـــ کتانی، احمد، سرزمین میرزا کوچک‎خان، پژوهش درباره گیلان زمین و تاریخ اجتماعی و اقتصادی آن با نگرشی بر نهضت جنگل، با مقدمه ابراهیم فخرایی، تهران، معصومی، 1362.

ـــ کحال‏زاده، میرزا ابوالقاسم‏خان، دیده‏ها و شنیده‏ها، (خاطرات منشی سفارت آلمان در ایران درباره مشکلات ایران در جنگ بین‏المللی اول 1918 ـــ 1914) به کوشش مرتضی کامران، تهران، نشر فرهنگ، 1363.

ـــ کرونین، استفانی، ارتش و حکومت پهلوی ترجمه غلامرضا علی بابایی، تهران، انتشارات خجسته 1377، صص 87، 143 ـــ 146، 172، 196، 259، 326، 436.

ـــ کمره‏ای، محمد، روزنامه خاطرات سید محمد کمره‎ای، 2 ج (ج اول برآمدن دولت وثوق‏الدوله ج دوم مقدمات کودتای اسفند) به کوشش محمدجواد مرادی‏نیا، تهران، نشر شیراز، 1382.

ـــ کوچک‎پور، صادق، نهضت جنگل و اوضاع فرهنگی ـــ اجتماعی گیلان و قزوین به کوشش سید محمد تقی میرابوالقاسمی، رشت، نشر گیلکان، 1369.

ـــ گروگان، حمید،حماسه میرزا کوچک‎خان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1364.

ـــ گیلک، محمدعلی، تاریخ انقلاب جنگل به روایت شاهدان عینی، رشت، نشر گیلکان، 1371.

ـــ لنچافسکی، ژرژ، غرب و شوروی در ایران، سی سال رقابت 1918 ـــ 1948، ترجمه حورا یاوری، تهران، ابن سینا، بی‎تا.

ـــ لنزوسکی، جورج، رقابت روسیه و غرب در ایران، ترجمه اسماعیل رائین، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ دوم، 2536، 1356 صص 95 ـــ 101. (این دو اثر ترجمه یک کتاب هستند)

ـــ مابرلی، فردریک جمیز، عملیات در ایران (جنگ جهانی ایران 1914 ـــ 1919) ترجمه کاوه بیات، تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1369.

ـــ مبارزه دومشی در جنبش مردم، جنبش تنباکو، جنگل، دمکراتیسم و لیبرالیسم، سه مقاله از رزم دانشجو، کنفدراسیون محصلین و دانشجویان ایرانی برای احیای سازمان واحد دانشجویی، تهران، حقیقت، بی‏تا.

ـــ متولی، عبدالله، بررسی تطبیقی دو نهضت جنگل و خیابانی، تهران، حوزه هنری، 1373.

ـــ مدنی، احمد، جنبش جنگل و میرزا کوچک‎خان، خاطرات میراحمد مدنی عضو شورای اتحاد اسلام و مدیر روزنامه پرورش، به کوشش محمدتقی میرابوالقاسمی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377.

ـــ مکی، حسین، زندگانی سیاسی سلطان احمدشاه قاجار، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، 1357.

ـــ تاریخ بیست‏ ساله ایران، ج 1، تهران، انتشارات علمی، 1374.

ـــ موسوی، صفا، تاریخ مکمل جنگل، میرزا کوچک‎خان، رشت، مولف، 1358.

ـــ مهجوری اسمعیل، تاریخ مازندران، ج 2، ساری، مولف، 1345.

ـــ میرابوالقاسمی، سید محمدتقی، دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل، تهران، ندا، 1378.

ـــ گیلان از انقلاب مشروطیت تا زمان ما، رشت، گیلان، 1377.

ـــ میروشنیکف، ل . ی، ایران در جنگ جهانی اول، ترجمه ع. دخانیانی تهران، انتشارات فرزانه، چاپ دوم، 1357.

ـــ نقش احزاب چپ معاصر ایران، ج 1، کار جمعی از موسسین و بنیانگذاران. جریان چپ در ایران (کتاب چاپ نشده، کتابخانه مرکز اسناد انقلاب اسلامی) صص 92 ـــ 299.

ـــ نوازنی، بهرام، عهدنامه مودت ایران و شوروی، مقدمه از دکتر باوند، تهران، نشر همراه، 1369.

ـــ واقف شریفی، وقتی که مارکسیستها تاریخ می‏نویسند، دفتر اول، درباره نهضت انقلابی جنگل، تهران، صادق با همکاری انتشارات جنگل، 1357.

ـــ یادداشتهای تاریخی و اسناد سیاسی مستشارالدوله، مجموعه اول، به کوشش ایرج افشار، تهران، انتشارات فردوسی، 1361، صص 190 ـــ 193.

ـــ یقیکیان، گریگور، شوروی و جنبش جنگل، به کوشش برزویه دهگان، تهران انتشارات نوین، 1363.

ـــ یوسفی‏نیا، علی اصغر، تاریخ تنکابن (محال ثلاث گیلان و مازنداران در حیطه اساطیر و تاریخ گوشه‏های ناشناخته از حوادث مشروطه و نهضت جنگل و تاریخ تفصیلی کلاردشت و کجور) تهران، نشر قطره، 1370.

3 ـــ مقاله‏های برگزیده

آفاری، ژانت، «نقدی بر تاریخنگاری متناقض جمهوری گیلان»، ترجمه رضا رضایی، نگاه نو، ش 29، مرداد 1375، صص 51 ـــ 81.

ا.ق.م. «مکتوب وارده درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی لاهیجان» هفته‏نامه جنگل، س 1، ش3، ص 4 ـــ 5.

اتابکی، تورج، «از رفیق سرخ تا دشمن خلق» (کارنامه و زمانه احسان‏الله خان دوستدار در سرزمین شوراها) گفتگو، ش 31، 1380، صص 143 ـــ 166.

اخبار حیرت‏انگیز «پاسخ به اتهامات وارده به هیات اتحاد اسلام راجع به عدم اطاعت از دولت و داشتن سودای استقلال»، هفته‏نامه جنگل، س 1، ش 12، 1335 ق، صص 1 ـــ 4 و ش 13، صص 1 ـــ 4.

اصغرنیا، محمدحسین، «میرزا کوچک مظلوم بزرگ تاریخ معاصر» روزنامه ایران، 10/9/1376، ص 9. «افساد قونسول انگلیسی در رشت» هفته‏نامه جنگل، س 1، ش 18، صص 1 ـــ 4.

پاینده لنگرودی، محمود، «دو پناهنده از کمیته مجازات در نهضت جنگل» گیله‎وا، س پنجم، ش 40 ـــ 41، 1376، صص 43 ـــ 45.

«چگونه ایران پایدارماند؟» میرزا کوچک‏خان جنگ و گریز در جنگل، روزنامه ایران، 2/9/1377، ص 7.

حاج سید جوادی، حسن، «نهضت جنگل» کتاب گیلان، ج 2، تهران، انتشارات گروه پژوهشگران ایران، 1374، صص 181 ـــ 238.

حسینی، پروی، «اگر میرزا گیلک نبود؟» گیله‏وا، س پنجم، ش 45، 1376، ص 15.

«حل معمای طوالش وفدائیان اتحاد اسلام» هفته‏نامه جنگل، س 1، ش 5 صص 6 ـــ 8.

خلتبری، ارسلان، «فرار میرزا کوچک‎خان به کمک ساعدالدوله» مجله وحید، ش 4، 1345، صص 459 ـــ 463.

دریاگشت، محمدرسول، «یادی از میرزا کوچک‎خان»، کلک، س1، ش 11/12، 1369، صص 358 ـــ 360.

دیوسالار، یحیی، «اتحاد اسلام و پیدایش جنگل» ارمغان، س 34، 1344، صص 224 ـــ 228 و 271 ـــ 274 و 370 ـــ 374، 416 ـــ 418، 470 ـــ 472.

«سر بریده میرزا کوچک‎خان را برای تماشا مدتها به نمایش گذاشتند»، مجله هفتگی گزارش روز شماره هجدهم، 20/3/1358، ص 18 ـــ 19.

سفری، محمدعلی؛ میرزایی، محسن، «جنبش گیلان» ضمیمه بیست وهفت هزار روز تاریخ ایران و جهان تهران، روزنامه اطلاعات، 1355، صص 389 ـــ 396.

«شوروی و نهضت جنگل» آینده، س 12، ش 1 ـــ 2، صص 132 ـــ 143.

«شهید کوچک جنگلی در آئینه ملک‏الشعرای بهار» کیهان هوایی، ش 1309، 23/9/1377، ص 10 ـــ 11.

شیخ‏الاسلامی، جواد، «میرزا کوچک‎خان رهبر نهضت جنگل»، تحقیقات اسلامی، ج 1، ش 2 و ش 1، 1365 ـــ1366، صص 115 ـــ 150.

طباطبایی، میراحمد، «ایرنشناسان شوروی و نهضت جنگل»، یادنامه ابراهیم فخرایی، تهران، 1368، صص 86 ـــ 95.

فخرایی، ابراهیم، «در آسمان جنگل ...» به مناسبت شهادت میرزا کوچک‏خان جنگلی روزنامه همشهری، 11/9/1377 و 12/9/1377، ص 6.

فروحی، علی، «نکته‏هایی درباره مقاله میرزا کوچک‏خان جنگلی» تحقیقات اسلامی، ج 2، ش 2، 1366، صص 142 ـــ 148.

«کارهای ایران» ترجمه مقاله روزنامه ینی اقبال باکو درباره اوضاع جنگل گیلان، هفته‎نامه جنگل، س 1، ش 5، ص 3 ـــ 4.

کسمایی، جهانگیر، «شرح حال میرزا حسین خان کسمایی»، یادگار، ج 4، س 4، صص 71 ـــ 75.

کی آرش، ساسان، «میرزا کوچک‎خان جنگلی، تقاضا از جوانان و آزادیخواهان گیلان»، ایرانشهر، س 3، 1304، 507 ـــ 510.

گرانمایه، علی، «جمهوری گیلان یا جمهوری ایران» گیله‏وا، س 2، ش 9، 1373، ص 6 ـــ7.

گلشنی، عبدالکریم، «نهضت میرزا کوچک‏خان جنگلی» کیهان هوایی، س 3، ش 9، 1365، صص 23 ـــ 25.

«مکتوب از لاهیجان درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی لاهیجان» هفته‏نامه جنگل س 1، ش 14، صص 4 ـــ 6.

«میرزا و مدرس» امید انقلاب، س 3، ش 69، صص 20 ـــ 23 و ش 70، صص 20 ـــ 23.

نجمی، ناصر، «نهضت جنگل نبرد در سه جبهه» روزنامه ایران، 26/7/1377، ص 7.

نوایی، عبدالحسین، «انقلاب گیلان چگونه آغاز شد» یادگار، س 4، ش 3، صص 41 ـــ 55.

«همراهی خالو قربان با عوامل دولتی و دستگیری غلام‏حسین‏خان در طارم» روزنامه اطلاعات، 23/3/1364، ص 6.

«همکاری مردم با جنگلیها و اسنتطاق آنان توسط نظمیه» روزنامه اطلاعات، 26/3/1364. ص 6.

4 ـــ اسناد

1/4ـــ مجموعه‏های سندی چاپ‏شده:

ـــ برگهای جنگل (نامه‏های رشت و اسناد نهضت جنگل) به کوشش ایرج افشار، تهران، نشر و پژوهش فرزان، 1380.

ـــ بیات، کاوه، ایران و جنگ جهانی اول، (اسناد وزارت خارجه) تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1370.

ـــ شیخ‎الاسلامی، محمدجواد، اسناد وزارت خارجه بریتانیا درباره قرارداد 1919 ایران و انگلیس، تهران، کیهان، 1365.

ـــ عظیمی، رقیه‏السادات، نهضت جنگل به روایت اسناد وزارت امور خارجه،‌ تهران، وزارت امور خارجه، 1377.

ـــ قطبی، بهروز، اسناد جنگ جهانی اول در ایران، (همراه با خبرهای تلگرافی جنگ پروس فرانسه به خط ناصرالدین شاه قاجار) تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نشر قرن، 1370، صص 56، 242، 271، 323 ـــ 334.

ـــ کشاورز، فتح‏الله، نهضت جنگل، اسناد محرمانه و گزارشها، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1371.

ـــ میرزا صالح، غلامحسین، جنبش میرزا کوچک‎خان بنا بر گزارشهای سفارت انگلیس در تهران، تهران، نشر تاریخ ایران، 1369.

ـــ نصیری مقدم، محمدنادر، گزیده اسناد دریای خزر و مناطق شمالی ایران درجنگ جهانی اول، تهران دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی وزارت خارجه، واحد نشر اسناد، 1374.

ـــ وکیل‏الدوله، حسینعلی مقصودلو، مخابرات استرآباد، 2 ج، به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران، نشر تاریخ ایران، 1363.

2/4ـــ اسناد و تصاویر پراکنده چاپ‏شده

«اسناد تاریخی» سایبان، س 13، ش 325، صص 1 ـــ 3.

اسناد روحانیت و مجلس، ج 2، به کوشش منصوره تدین‏پور، زیر نظر غلامرضا خدایی عراقی، تهران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1375، صص 95 ـــ 98.

«اسناد و نوشتجات تاریخی درباره جنگل» فروغ، س 1، ش 3، صص 89 ـــ 91؛ و ش 4، صص 122 ـــ 124 و ش 5، ص 148 و ش 6، صص 171 ـــ 172.

افشار، ایرج، «اسناد ناصر دفتر خلخالی برای تاریخ خلخال و نهضت جنگل»، آینده س 9، ش 8 ـــ 9، صص 633 ـــ 643.

ـــ «اسناد گرفتاری محسن‏خان امین‎الدوله در جنگل» یادگارنامه فخرایی، صص 361، 378.

ـــ «سندی درباره جنگل» آینده، س 8، ش 8، ص 429.

ـــ «سندی درباره جنگل به خط مستشارالدوله» آینده، س 9، ش 2، صص 158 ـــ 164.

ـــ «عکسی دیگر از میرزا کوچک‎خان» س 12، ش 2، ص 276.

ـــ قباله تاریخ، تهران، انتشارات طلایه، 1368.

«برگهایی از تاریخ»، تاریخ معاصر ایران، کتاب پنجم، تهران، موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی 1372، صص 277 ـــ 351.

دوستدار، احسان‎الله، «جنبش انقلابی شرق، جنبش ملی و انقلابی در ایران 1919 ـــ 1920» خسرو  شاکری، اسناد جنبش کارگری و سوسیال دمکراسی و کمونیستی ایران، ج 3، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، 1358، ص 28.

سلطان‏زاده، آواتیس، «ایران معاصر» خسرو شاکری اسناد جنبش کارگری ...، ج 4، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، 1359، ص 63.

ـــ «درباره نهضت جنگل» خسرو شاکری، اسناد جنبش کارگری ... ج 1، تهران، انتشارات علم، چاپ دوم، 1358، صص 82 ـــ 84.

گلشنی، عبدالکریم، «سندی درباره جنبش جنگل» مطالعات تاریخی، ش 2، 1369، صص 335 ـــ 339.

3/4ـــ اسناد منتشرنشده موجود در آرشیوها

ـــ مجلس شورای اسلامی، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

ـــ موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، آرشیو اسناد.

ـــ سازمان اسناد ملی ایران، آرشیو اسناد ( اسنادی که اخیرا از جمهوری آذربایجان مربوط به نهضت میرزا کوچک‏خان به این آرشیو منتقل شده است.)

ـــ آرشیو مرکز اسناد در تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه.

ب ـــ منابع لاتین

Abrahamian, E, and f. kazemi “ The Non ___ revolutionary peassntry of Modern Iran” Iranian Studies 11 (1978).

Agaev, s.I. “ Revolutionary Movements and Reformsin Iran “ The Revolutionary process in th East: past and present, ed.R.vlyanovsky. Moscow, 1982.

Amoghli. Haidarkhan “ The social Base of the persian Revolution,,. Zhizn Natsional, nostei 18 (Jun 15, 1920).

Avery, p. Modern Iran, Iondon, 1965.

Barmine, A. Memoirs of a soveiet Diplomat.,, wesport, conn, 1938.Rpt. 1973.

Blank,s. “ soviet politics and the Iranian Revolution of 1919 ___ 1921”. Chahiers du Monde Russeiet sovetique 21 (1980).

Chaqueri, c. (Khosrow shakeri) “ The Jangali Movemen and soviet Historiography” central Asian survey 5 (1985).

______ , ed, ََ le Mouvement communiste en Iran,,. Florence 1979.

______ ََ The soviet socialist Republic Of Iran, 1920 ___ 1921 ,, Brith of trauma, University of pittsburg press pittsburghand London , 1995.

Dailami, p. “ the Bolsheviks and the Jangali Movement, 1915 ___ 1920” Cahiers du monde Russe et sovietique 31 (1990).

Degras, J ََ . soviet Documents on foreign policy,, Vol, 1. London, 1951.

Ehsan ___ ollahkhanc (Doustar) “ Appeal to president Narimanov”. Izvestia, July 13, 1921. Translated into frech in Bulletin periodique de la presse Russe, no. 95 (1921).

______ ََ  Revolutionary and National Movement in persia, 1914 ___ 1917, Memoirs of a contemporary withess “Novyivosok, pt. 1 , nos.23 ___ 24 (1928) , pt. 2, nos.26 ___ 27 (1929)؛ pt. 3, no. 29 (1929). In russian.

Elwell ___ sutton,I.p. “Reza shah the Great: founder of the pahlavi dynasty. “In Iran under the pahiavis, ed.G. Ienczowski. Stanford 1978.

Foroughian, H. ََ The Impact of the Great october sociapist Revolution on the liberation Movement in Gilan ََ In the october Revolu Iion and Iran, Leipzig, 1967.

“For The Fifrst Congress of the Adalat party” Kommunist, no.49 June 23, 1920.

ََ Iran Political Diaries 1881 ___ 1965 ,, Volume 5, 6, General Editor DrR.M.Burrell Research Editor Robertl. Jarman, Archire Editions. 1997.

Iranian communist party. ََ programma persidskoi Kommunistichekoi Partii(B)Resht,, [?] 1920.

Ketabi, M. ََ KuCekHan and die Gangali ___ Bewegug,, Darstellung and Analyse der persischen Bewegug Gangal, 1915 ___ 1921. Ph.D.diss., Heidlberg, 1972.

Marchenko (Martchenko),M. “Mirzakutchuk,dit Kut chuk Khan, savie et sonoeuvre”. Revue du MondeMusul man 40 ___ 41 (1920).

Tchilinkirian, A. “The persian Revolution”. Mshak (Tiflis), no. 200(1909).

T.G[Gaidar Tariverdiev, َ Amoghli]. ََ The social Base of the persian Revolution”. In Russian. Zhizn Nasional, nostei, June 15, 1920. Translated in la social ___ Democratie en Iran,ed.c.chaqueri Infrench.

Ybert ___ chabrier,E. ََ Gilan, 1917 ___ 1920: The Jangalist Movement According to the Memoirs of Ihsan Allah Khan” central Asian siansurrey 2, no.3(1983).

Zabih, s,,. The communist Movement in Iran. ََ stanford, 1966.