نشانه معناشناسی تفسیر اجتماعی میرزاعلی قلی خویی از حافظ در تصویرسازی دیوان چاپ سنگی ۱۲۶۹ (مقاله علمی وزارت علوم)

چکیده

میرزاعلی قلی خویی، تصویرگر کتاب های چاپ سنگی دوره قاجار، با تصویرسازی برای دیوان حافظ، همانند هر هنرمندی در کار خود تفسیری مطابق با نیازهای فرهنگی و اجتماعی دوره خود از شعر حافظ ارائه داده است. دیوان چاپ سنگی ۱۲۶۹ یکی از اولین نسخه های مصور حافظ است که برای انتشار در سطح گسترده آماده و با اقبال مواجه شده است. درنتیجه، موضع گیری گفتمانی علی قلی در این کتاب اهمیت بسیار دارد. این پژوهش به این پرسش می پردازد که موضع گیری گفتمانی علی قلی خویی در تصویرگری دیوان حافظ چیست و چگونه شکل گرفته است؟ در این راستا، ۹نگاره علی قلی برای این نسخه در ۳ گروه دسته بندی شده، به روش توصیفی- تحلیلی و با رویکرد نشانه شناختی موردبررسی قرار گرفته اند. نشانه معناشناسی با درنظرداشتن رابطه تعاملی بین گفته خوان و گفته پرداز، کارکردهای مختلفی برای تصویر قایل می شود. این پژوهش باتوجه به کنش های گفتمانی، به بررسی برخی ابعاد نشانه معنایی پرداخته که در گفتمان تصویری علی قلی فرایند معناسازی را رقم زده اند. هدف نهایی مطالعه، بررسی نشانه معناشناختی تفسیری است که علی قلی در تصویرپردازی خود از شعر حافظ ارائه نموده است. در این راستا مطالعه تطبیقی و همزمان ویژگی های معنایی فضای شعر حافظ از یک سو و فضای تصویرپردازی علی قلی از سوی دیگر لازم است. بررسی های تطبیقی و مقایسه معنایی این دو فضا نشان می دهد، میرزاعلی قلی برخلاف حافظ به دنبال ایهام نیست و تصویری عینی و ارجاعی از عناصر یک بیت ارائه داده است. نتیجه ، ارایه چهره ای ساده و انسانی از شعر حافظ است. به همین علت حاصل کار علی قلی بر روی شعر حافظ رنگ و بویی بسیار اجتماعی به خود گرفته است. در تصاویر علی قلی، اشعار حافظ در پرتوی حضور فشاره ای پیکر انسانی حافظ معنادار می شود، و شالوده تصاویر، گفت وگو است. پیکر حافظ در گفت وگو با معشوقی فناپذیر قرار گرفته؛ که تأکیدی بر تفسیر انسانی و زمینی از غزل حافظ است. اما علی قلی در گفت وگو با پیکر شاه یا پیر مغان، چهره ای منفعل، مردسالار و اقتدارطلب از حافظ ارائه کرده است. این تصویر با ذهنیت مردم و روشنفکران دوره قاجار منطبق است که ساخت هویت و اقتدار ملی را اولویت کشور می دانست.