چالش نفت در جنگ تحمیلی

معمولاً جنگ‌ها در تاریخ هر ملّتی از وقایع مهم به شمار می‌آیند؛ زیرا بر خلاف بسیاری دیگر از پدیده‌ها، که تأثیراتی محدود بر بخش‌هایی معین از جامعه دارند، جنگ تمامی بخش‌های جامعه را به‌شکلی بسیار جدی و بعضاً به صورتی برگشت‌ناپذیر تحت تأثیر قرار می‌دهد. صرف‌نظر از اینکه تحقیقات و مطالب نگاشته‌شده در مورد تأثیرات نفت بر شئون مختلف جامعه ایرانی به چه میزان حق مطلب را ادا می‌کنند و در عین حال عمیق‌اند، در مورد جایگاه نفت در جنگ هشت‌ساله ایران و عراق، اصولاً ادبیات اندک و کم شماری وجود دارد و این کمی منابع، کیفیت آنها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. بجاست به بهانه گرامیداشت یکصدسالگی نفت ایران، حتی‌المقدور این خلأ، پوشش داده شود و در حد توان بخشی از این عقب‌ماندگی جبران گردد.

جایگاه نفت در جنگ تحمیلی

اگرچه به ظاهر ادعاهای ارضی رژیم بعثی عراق علیه ایران، عامل آغاز جنگ تحمیلی بود، حوادث بعدی، از جمله حمایت گسترده هر دو بلوک قدرت از عراق در جنگ (که نمی‌توانست صرفاً با هدف کمک به تحقق ادعاهای ارضی یک کشور جهان‌سومی علیه کشوری  دیگر باشد)، حاکی از آن بود که اراده‌ای پیچیده و اهدافی گسترده‌تر در پشت جنگ قرار دارد. 

غربی‌ها ازآنجاکه نفوذی بر حکومت انقلابی ایران نداشتند، ترجیح می‌دادند نظام انقلابی آن‌چنان گرفتار شود که نتواند آرمان‌های خود را در منطقه گسترش دهد. در روزنامه امریکایی «نیویورک‌تایمز»، چند ماه قبل از تجاوز عراق به ایران، در تاریخ 10 اردیبهشت 1359، طی تحلیلی چنین آمده بود: «عده‌ای معتقدند که چشم‌انداز جنگ با کشوری نیرومند (عراق) شاید ایران را وادار سازد تا در سیاست‌های خود تجدید نظر کند».^[1] دیوید اوئن، وزیرخارجه پیشین انگلیس، نیز سال‌ها پس از پایان یافتن جنگ، به این واقعیت به روشنی بیشتری اعتراف کرد: «ما امیدوار بودیم که شور و التهاب انقلابی ایران با درگیر شدن در یک جنگ منطقه‌ای به مصرف رسیده و سرانجام فروکش کند.»^[2]

اقدام امریکا در برقراری رابطه مجدد با عراق در کوران جنگ تحمیلی و رفع بخشی از تحریم‌ها علیه این کشور گواهی است بر وجود رابطه‌ای بین آغاز جنگ و سیاست‌های امریکا.

البته موضع قدرت‌های بزرگ به اعلام رضایت و دادن چراغ سبز به رژیم بعثی عراق برای تهاجم به ایران محدود نشد و به‌تدریج به پشتیبانی همه‌جانبه تغییر شکل داد.

یکی از اقدامات مؤثر مخالفان منطقه‌ای و جهانی حکومت انقلابی ایران استفاده از سلاح نفت علیه این کشور بود. نیروهای انقلابی ایران، که ابتدا نفت را ابزاری مؤثر برای مقابله با مخالفان انقلاب می‌دانستند، با آغاز تهاجم عراق، ناگزیر شدند از این ابزار در تأمین منابع مورد نیاز جنگ حداکثر بهره‌برداری را بکنند.

یکی از شعارهای نیروهای انقلابی تولید نفت در حداقل ممکن بود که در ابتدای پیروزی انقلاب به وعده خود عمل نمودند، به‌گونه‌ای‌که در سال 1357، به‌جز تعدادی تک محموله، در نیمه دوم اسفندماه نفتی صادر نشد. البته با توجه به فروش‌های قبلی، درآمد حاصل از فروش نفت در سال 1357 به1/18 میلیارد دلار رسید.^[3]

در سال 1358، به‌رغم کاهش شدید تولید نفت، که از سیاست حکومت انقلابی و همچنین خروج متخصصان خارجی متأثر بود، به علت چند برابر شدن قیمت آن (در مقایسه با سال 1356)، عملاً نه تنها نسبت به سال 1357 درآمدهای نفتی کاهش نیافت، بلکه حدود یک‌میلیارد دلار بالاتر رفت  و به نوزده میلیارد دلار رسید.

سال 1359، سالی دشوار برای کشور بود. در جبهه‌های نظامی، دشمن با اشغال بندر استراتژیک خرمشهر، محاصره شبه‌جزیره آبادان و در تیررس قرار دادن شهر اهواز فشار سنگینی بر کشور وارد می‌ساخت. از نظر اقتصادی نیز، با توجه به وابستگی کشور به درآمدهای نفتی، حمله محدود دشمن به بعضی از مراکز و تأسیسات  نفتی، از جمله بزرگ‌ترین پالایشگاه جهان در آبادان، تولید نفت کشور را به شدت تحت تأثیر قرار داد. با توجه به فقدان تجربه جنگی و آسیب‌پذیر بودن تأسیسات نفتی، به دلیل نبود هر گونه سیستم دفاعی، اعم از عامل و غیرعامل، در ماه نخست جنگ، کلیه تأسیسات نفتی کشور در مناطق نفت‌خیز جنوب  تعطیل شد و در نتیجه تولید نفت کشور به میزان بسیاری کاهش یافت.^[4]

علاوه بر مشکلات مربوط به میزان تولید، به دلیل کاهش مصرف در پی برنامه‌های «آژانس بین‌المللی انرژی»، قیمت نفت نیز در سال 1359 کاهش یافت. خریداری نشدن نفت ایران از سوی خریداران، که از بی‌اعتمادی آنها به توان ایران برای عمل به تعهداتش (به دلیل در معرض خطر بودن تأسیسات نفتی‌اش) ناشی می‌شد، مشکل مضاعفی بود که تا عملیات‌های موفق سال 1361 و خارج کردن تأسیسات نفتی کشور از تیررس مستقیم دشمن همچنان ادامه داشت. البته به اعتقاد بعضی از مقامات ایرانی به فروش نرفتن نفت ایران دلایل سیاسی هم داشت. مهندس غرضی، وزیر پیشین نفت، بعدها در این باره، پس از اشاره به فروش روزانه حدود پنج‌میلیون بشکه نفت در قبل از انقلاب، به محدودیت‌های فروش نفت پس از انقلاب اشاره کرده و گفته است: «امروزه اغلب این بازارها را به علت خط‌مشی سیاسی ’نه شرقی نه غربی‘ از دست داده‌ایم و بعضی کشورها از روی عناد از ما نفت نمی‌خرند».^[5] مجموع این عوامل سبب شد درآمدهای نفتی کشور در سال 1359 به‌شدت سقوط کند و به رقم 6/11 میلیارد دلار برسد.

در سال 1360، که اوج کشمکش‌ها و ترورهای داخلی بود، همچون سال قبل آن، وضعیت در جبهه‌های جنگ و عرصه تولید و فروش نفت مطلوب نبود. همچنان‌که پیشرفتی در جبهه جنگ حاصل نشد، درآمدهای نفتی کشور هم در همان حد سال قبل، یعنی حدود دوازده میلیارد دلار، باقی ماند.

بر خلاف دو سال آغازین جنگ، سال1361 از هر جهت سال متفاوتی بود. با عزل بنی‌صدر در نیمه سال 1360، کشمکش‌های داخلی به سرعت به‌نفع جناح مذهبی خاتمه یافت و پدیدار شدن انسجام در حاکمیت آثار خود را در عرصه‌های مختلف نشان داد. در بهار 1361، اولین پیروزی تعیین‌کننده در جبهه جنگ نصیب ایران گردید و خرمشهر پس از گذشت بیش از یک سال و نیم آزاد شد. این موفقیت بزرگ اثر خود را در عرصه فروش نفت کشور نیز به جای گذاشت و با خارج شدن تأسیسات نفتی کشور از تیررس مستقیم دشمن، مشتریان بیشتری متقاضی خرید نفت ایران شدند که افزایش میزان فروش نفت کشور را در پی داشت. تحت تأثیر این تحولات، بازار نفت نیز تا حد بسیاری تقویت شد و در نتیجه افزایش تولید و رشد قیمت‌ها، درآمدهای کشور از محل فروش نفت به میزان 21 میلیارد دلار در سال‌های پس از انقلاب رسید.

همچون سال‌های پیش، در سال 1362 نیز تحولات صحنه رزم و فروش نفت پابه‌پای هم به پیش رفتند. ایران، با آزادسازی باقی مناطق اشغالی، همچنان دست بالا را در جبهه جنگ حفظ کرد و در عرصه تولید و فروش نفت نیز توفیقات سال قبل تکرار شد و درآمد کشور از محل فروش نفت از 5/20 میلیارد دلار گذشت.

در سال 1363، نخستین نشانه‌های فرسایشی شدن جنگ هویدا شد. کشیده شدن جنگ به مناطق مسکونی، آغاز جنگ نفت‌کش‌ها و رو آوردن عراق به سلاح‌های ممنوعه از جمله مصادیق این واقعیت بود. درآمدهای نفتی نیز، همچون سال‌های قبل، همراهی محسوسی با وضعیت جبهه‌ها از خود نشان داد و مجموع درآمد کشور از محل فروش نفت خام به حدود 5/16 میلیارد دلار کاهش پیدا کرد که نشان‌دهنده رکودی محسوس بود.

سال 1364 سالی تعیین‌کننده در سرنوشت جنگ بود. در این سال، به ظاهر موعد عملیات نهایی یا سرنوشت‌سازی که مقامات کشور نوید آن را از مدت‌ها قبل می‌دادند، رسیده بود. تسخیر بندر استراتژیک «فاو» در دهانه خلیج فارس راه دسترسی عراق به دریا را از این کشور گرفت، اما بر خلاف تصور طراحان این عملیات، نه تنها گره کور جنگ را نگشود، بلکه با منسجم‌تر کردن جبهه مخالف ایران، اوضاع را بیش‌ازپیش پیچیده ساخت.

پس از اینکه حامیان عرب رژیم عراق از رایزنی‌های سال 1363 خود با ایران به نتیجه‌ای نرسیدند و ایران به عملیات برون‌مرزی عمده‌ای دست زد که به طور مکرر عراق را به اجرای آن تهدید می‌کرد، این کشورها به رهبری عربستان به فاز جدیدی وارد شدند که بعدها به «جنگ قیمت‌ها» شهرت یافت.^[6]

به نوشته نشریه «میدل‌ایست اکونومیست»، پس از تسخیر بندر عراقی فاو به دست نیروهای ایرانی، عربستان که تا قبل از آن بر اساس سهمیه تعیین‌شده روزانه 35/4 میلیون بشکه نفت تولید می‌کرد، ناگهان تولید نفت خود را به شش میلیون بشکه در روز رساند. این امر همچون آبی سرد بود بر پیکر نیمه‌جان بازار نفت که به دلیل سیاست‌های آژانس بین‌المللی انرژی و مصرف‌کنندگان غربی به شدت تحت فشار قرار داشت.

سال 1364، با فراز و فرودهای فراوان و سقوط درآمدهای نفتی ایران به 9/12 میلیارد دلار، به پایان رسید.

به‌رغم کاهش شدید درآمدهای نفتی ایران در سال 1364، تأثیرات اصلی «جنگ قیمت‌ها» در سال 1365 رخ نمود؛ زیرا از آغاز جنگ تا این سال، هزینه‌های جنگ حدود یک‌سوم درآمدهای نفتی بود، اما در این سال، با کاهش درآمدهای نفتی و افزایش هزینه‌های جنگ، به تدریج این دو با هم برابر شدند.^[7]

در واقع آنچه در سال 1365 اتفاق افتاد نمونه‌ای از به‌کارگیری سلاح نفت علیه کشوری نفت‌خیز بود، ازهمین‌رو با توجه به اهمیت موضوع، در ذیل به بعضی از ابعاد آن اشاره شده است.

سقوط قیمت‌های نفت، که با تصرف «فاو» به دست نیروهای ایرانی، شتاب بیشتری گرفته بود، با آغاز فصل گرما ابعادی جدید یافت.

در تیرماه 1365، روزنامه رسالت به نقل از نشریه نفتی «بازار نفت» گزارش داد: به دلیل عرضه انبوه نفت مازاد بر نیاز بازار، قیمت نفت خام «برنت» دریای شمال در بازار لندن به بشکه‌ای 65/8 و 50/8 دلار برای تحویل در ماه‌های اوت و سپتامبر (1986.م) رسیده است. بر اساس این گزارش، قیمت نفت خام «دوبی» نیز در بازار لندن به بشکه‌ای 75/6 دلار برای تحویل در ماه اوت کاهش یافت.^[8]

در بازار غیر رسمی و تک‌‌محموله، که ایران مقدار بسیاری از نفت خود را به این شکل می‌فروخت، قیمت نفت به بشکه‌ای پنج دلار هم رسید تاآنجاکه با توجه به تخفیف‌های بسیاری که ایران ناگزیر بود به مشتریان خود بدهد و این واقعیت که هزینه بیمه هر محموله نفتی به حدود یک‌چهارم کل ارزش محموله می‌رسید، علی‌اکبر محتشمی‌پور، وزیر کشور وقت ایران، اعلام کرد: «تولید نفت دیگر صرفه اقتصادی ندارد».^[9]

فشارهای سیاسی بر خریداران نفت ایران یا دادن تخفیف‌های زیاد به آنان با هدف بازداشتن آنها از خرید نفت ایران از دیگر ابعاد جنگ قیمت‌ها بود که فروش نفت ایران در بازارهای سنتی‌اش، از جمله ژاپن را با دشواری روبه‌رو می‌ساخت.^[10]

به‌رغم کاهش شدید قیمت‌ها، کشورهای نفت‌خیز حامی عراق، به بهانه ضرورت حفظ سهم «اوپک» در بازار، همچنان به افزایش تولید نفت خود ادامه دادند تا آنجا که تولید روزانه 9/15 میلیون بشکه‌ای اوپک، در سال 1364، به روزانه 5/19 میلیون بشکه  در سال  1365 رسید، حال‌آنکه سهمیه تعیین‌شده برای این سال 8/14 میلیون بشکه در روز بود.^[11]

مقامات جمهوری اسلامی به‌شدت نسبت به این وضعیت عکس‌العمل نشان دادند. رئیس‌جمهور وقت ایران این اتفاق را توطئه دشمنان دانست و گفت: «آخرین پیشنهاد ما این بود که کشورهای عضو اوپک حداقل 10 درصد از تولید خود کم کنند، در همین هنگام آن کشوری که رابطه دوستانه‌اش با امریکا روشن است (عربستان)، تولید خود را 20 درصد اضافه می‌کند. این بدان معناست که استکبار جهانی، با استفاده از عمال خود، مسئله نفت را لاینحل باقی می‌گذارد و تمام این توطئه‌ها برای زیر فشار گذاشتن انقلاب اسلامی صورت می‌گیرد».^[12]

رئیس مجلس وقت نیز، در موضعی مشابه، در خطبه‌های نماز جمعه مورخ 27 تیرماه گفت: «آنها با این اقدام (کاهش قیمت نفت) می‌خواهند با یک تیر چند نشان بزنند و مهم‌ترینش این است که می‌خواهند دست ما را در جنگ تحمیلی خالی کنند».^[13]

وزیر نفت ایران نیز در هفتادوهفتمین اجلاس «اوپک» همین نگاه را مطرح کرد و گفت: «جنگ قیمت‌ها حرکتی امریکایی است که عربستان آغاز کرده است. دنیای استکبار قصد دارد با کاهش بهای نفت، اقتصاد ایران و در نهایت جنگ را تحت فشار قرار دهد».^[14]

این برداشت مورد تأیید کارشناسان بین‌المللی نیز بود؛ از جمله پیتر بلیک، کارشناس نشریه هفتگی «پترولیوم اینتلیجنس»، در پاسخ به پرسش خبرنگار بی.بی.سی در خصوص اینکه آیا در پیش گرفته شدن سیاست افزایش تولید از سوی عربستان با هدف جلوگیری از پیروزی ایران در جنگ است، ضمن تأیید این استنباط تصریح کرد: «در واقع هدف سعودی‌ها از اعمال سیاست تولید زیاد نفت عمدتاً سیاسی است تا مالی».^[15]

دست‌اندرکاران امر تلاش نمودند امور کشور را با وضعیت جدید هماهنگ سازند؛ از جمله بودجه سال 1365 کشور، که در اسفند 1364 به تصویب مجلس رسیده و در آن مبلغ 6/18 میلیارد دلار درآمد حاصل از فروش نفت خام در نظر گرفته شده بود، در آغاز تابستان، تحت‌تأثیر جنگ قیمت‌ها، بنا به تقاضای وزیر نفت اصلاح شد و این مبلغ به 5/10 میلیارد دلار کاهش پیدا کرد، اما با توجه به اتفاقات بعدی این مبلغ نیز محقق نشد.^[16]

حمله 21 مردادماه هواپیماهای عراقی به پایانه نفتی «سیری» و دو سوپرتانکر در حال بارگیری و دو نفت‌کش ویژه حمل نفت از «خارک» به «سیری»، صدور نفت ایران را به شدت کاهش داد.

بر اساس گزارش «میدل‌ایست اکونومیست»، پس از حمله عراق به سیری، صادرات نفت ایران به حدود پانصد هزار بشکه در روز کاهش یافت. این رقم قبل از حمله به سیری 2/1 میلیون بشکه در روز بود.^[17]

با توجه به فاصله نهصد کیلومتری جزیره سیری با نزدیک‌ترین پایگاه هوایی عراق، یعنی پایگاه «الوحده» در نزدیکی بصره، ابتدا این احتمال مطرح شد که عراق با استفاده از پایگاه‌های هوایی کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس این عملیات را انجام داده است، اما بعد مشخص شد که قابلیت سوخت‌گیری در هوا در اختیار این کشور قرار داده شده بود.

کاهش شدید قیمت و میزان صادرات نفت سبب شد فروش نفت ایران در سال 1365 به حدود 9/5 میلیارد دلار کاهش یابد.

کاهش درآمدهای نفتی، علاوه بر جنگ، زندگی روزمره مردم را نیز به شدت تحت تأثیر قرار داد،^[18] که در میزان حمایت مردمی از جنگ و وقایع بعدی بی‌تأثیر نبود.

در سال 1366، به‌رغم افزایش مختصر قیمت نفت و ابتکاراتی که در صادرات آن به‌کار رفت (و حداقل صادرات در حجم قبلی را ممکن کرد)، درآمدهای نفتی در حد نُه میلیارد دلار باقی ماند که دیگر حتی هزینه‌های جنگ را نیز پوشش نمی‌داد.

روغنی زنجانی، رئیس وقت سازمان برنامه و بودجه، اوضاع را این‌گونه بیان کرده است: «با توجه به مشکلات شدید اقتصادی در سال 66 [13] دیگر هیچ سازگاری بین منابع موجود و ادامه جنگ وجود نداشت... کل منابع مالی دو قسمت شده بود: یک قسمت برای خورد و خوراک و زنده ماندن مردم، و یک قسمت هم برای اداره جنگ... . وزارت بهداشت گزارش می‌کرد که بسیاری از بیماری‌هایی که بر اساس مدارک سازمان بهداشت جهانی در ایران از بین رفته بود، به دلیل کمبود مواد و لوازم بهداشتی مجدداً شیوع پیدا کرده بود».^[19]

در سال 1367 برای نخستین‌بار هزینه‌های جنگ از کل درآمدهای نفتی پیشی گرفت و 30 درصد از آن فراتر رفت (96 میلیارد تومان هزینه جنگ در برابر 66 میلیارد تومان درآمد نفت) و این یعنی اینکه کشور دیگر نمی‌توانست هزینه‌های جنگ را تأمین کند.^[20]

در تابستان سال 1367، ایران قطعنامه شماره 598 شورای امنیت سازمان ملل متحد را یک سال پس از صدور پذیرفت و بدین شکل پس از هشت سال جنگ، بین ایران و عراق آتش‌بس برقرار شد.

علت اصلی فشارهای منطقه‌ای و بین‌المللی به ایران برای خاتمه جنگ نیز به نوعی باز مسئله نفت بود؛ زیرا با حمله‌های گسترده دو طرف منازعه به نفت‌کش‌ها، عملاً امنیت صدور نفت منطقه به خطر افتاده بود، ازهمین‌رو ازآنجاکه بر خلاف سال‌های آغازین جنگ، در این مقطع منافع سایر بازیگران نیز تهدید می‌شد، بر خلاف بی‌تفاوتی‌های نیمه نخست جنگ، فشار همه‌جانبه به ایران برای پذیرش قطعنامه 598 شورای امنیت وارد شد.

البته در این مرحله به دیپلماسی بسنده نشد و امریکا، برای وادار کردن ایران به ترک منازعه، مستقیماً وارد عمل شد و به شناورها و تأسیسات نفتی دریایی و در آخر هواپیمای مسافربری ایران هجوم آورد. با این تفصیل تأثیری که نفت در آغاز و استمرار جنگ (تأمین منابع مالی دو طرف منازعه) داشت، در پایان دادن به جنگ نیز بر جای گذاشت.

امام خمینی(ره) نیز در پیامی به کارکنان صنعت نفت، پس از پایان یافتن جنگ، این چنین به اهمیت این صنعت در دو مقطع انقلاب و جنگ اشاره نمود: «ارزش مبارزه آنان (کارکنان صنعت نفت) با رژیم طاغوتی شاه در اعتصاب و بستن شیرهای نفت بر روی بیگانگان و وارد کردن ضربه قاطع بر آنان فراموش نخواهد شد. اما مهم‌ترازآن، اینکه در طول جنگ تحمیلی... با اراده محکم، آبروی انقلاب را حفظ نموده و اسلام را و ایران را سرافراز نموده‌اند و در سخت‌ترین شرایط، تولید و صادرات نفت را در بالاترین حد نیاز حفظ کرده‌اند... . در اوج حملات دشمنان حتی یک روز هم تولید و صادرات نفت این کشور قطع نگردید».^[21]

منابع و مآخذ‌:

1ــ کلاوسون، پاتریک. 1378. تحریم‌های امریکا علیه ایران، ترجمه سید حسین محمدی نجم، تهران: انتشارات دانشگاه امام حسین (ع).

2ــ حشمت‌زاده، محمدباقر. 1373. «نفت و جنگ تحمیلی»، مجموعه مقالات جنگ تحمیلی، تهران: دافوس.

3ـ کاتوزیان، محمدعلی (همایون). 1377. نه مقاله در جامعه‌شناسی تاریخی ایران، نفت و توسعه اقتصادی، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نشر مرکز.

4ـ کاتوزیان، محمدعلی (همایون). 1368. اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، پاپیروس.

5ـ حاجی‌یوسفی، امیرمحمد. 1377. «رانت دولت و رانتیریسم»، ماهنامه اطلاعات سیاسی، اقتصادی، ش 126ــ 125.

6ـ حاجی‌یوسفی، امیرمحمد. 1378. دولت، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

7ـ کوربوسی، عاطف و سلیم منصور. 1375. «اقتصاد سیاسی نفت در خاورمیانه»، ترجمه امیر محمد حاج یوسفی، اطلاعات سیاسی ــ اقتصادی، سال دهم، ش 108ــ 107.

8ـ لوسیانی، جیاکومو. 1374. «درآمد ثابت نفتی (Rent) بحران مالی  گرایش به دموکراسی»، فصلنامه خاورمیانه، سال دوم، ش 2 (تابستان 1374).

9ـ بشیریه، حسین. 1378. جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، انتشارات علوم نوین.

10ـ سمتی، محمدهادی. 1375. «نظریه بسیج منابع و انقلاب اسلامی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ش 35.

 11ـ نصری، قدیر. 1380. نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

12ـ فرشاد گهر، ناصر. 1374. بررسی قدرت اوپک در سیاست جهانی نفت، تهران: دانشگاه امام حسین(ع).

پی‌نوشت‌ها

* عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی.

[1]ــ محمدعلی حیدری، «جنگ ایران و عراق و اثرات آن در ابعاد ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی»، نگاه، ش 26 (1381)، ص 39

[2]ــ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بولتن بازتاب حمله احتمالی آمریکا به عراق، 7/12/1381، ص 151

[3]ــ آمار درآمدهای سالانه نفتی از کتاب «ایران و نفت» اقتباس شده است. رک: محمدباقر حشمت‌زاده، ایران و نفت؛ جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، نمودار شماره 29، ص 351

[4]ــ سروشی، 1386

[5]ــ پیک نفت، ش 196، ص 14

[6]ــ روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 43، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، 1378، ص 26

[7]ــ محمدباقر حشمت‌زاده، همان، صص 364 ــ 363

[8]ــ روزنامه رسالت، 28/4/1365

[9]ــ روزشمار جنگ ایران و عراق، ج 43، همان، ص 24

[10]ــ همان، ص 125

[11]ــ همان، ص 662

[12]ــ همان، ص 139

[13]ــ همان، ص 125

[14]ــ روزنامه کیهان، 2/2/1365

[15]ــ همان، ص 136

[16]ــ همان، صص 110 ــ 109

[17]ــ همان، ص 602

[18]ــ رک: همان.

[19]ــ روزنامه ایران، 6/12/1384

[20]ــ محمدباقر حشمت‌زاده، همان، ص 364

[21]ــ آشنایی با وزارت نفت، روابط عمومی وزارت نفت، 1369، ص 7