زیست فناوری

پیشرفت زیست شناسی شاخه های جدیدی مانند «مهندسی زیست پزشکی» و «زیست فناوری» را در عرصه مهندسی به وجود آورده است. توسعه شاخه های مذکور که همگی میان رشته ای هستند، در گرو فعالیتهای مهندسان شیمی آشنا با علم زیست شناسی است. لزوم فعالیت مهندسان شیمی در حوزه های مهندسی مرتبط با زیست شناسی؛ و اجتناب ناپذیربودن استفاده از ابزار زیست شناسی در مواجهه با چالشهای زیست محیطی، اقتصادی و صنعتیِ پیش روی مهندسان شیمی نشان می دهد که در عصر جدید، آشنایی با شیمی به تنهایی، پاسخگوی نیازهای مهندسان شیمی و صنعت نیست، و علم زیست شناسی باید در کنار علم شیمی به عنوان یکی از ارکان اصلی ساختار آموزش مهندسی شیمی مدرن در نظر گرفته شود. برخلاف کشورهای پیشرفته، که این مهم را در ساختار نظام آموزشی مهندسی شیمی اعمال می کنند و حتی عنوان این رشته را به «مهندسی شیمی و زیست شناسی» و نظایر آن تغییر داده اند، در ایران به جز تعداد محدودی، که در مقاطع تحصیلات تکمیلی در گرایش خاصی از حوزه مذکور تحصیل کرده اند، مهندسان شیمی از دانش زیست شناسی برای مواجهه با چالشهای جدید بی بهره اند. این پژوهش با هدف آگاهی رسانی درباره ضرورت گذار از «مهندسی شیمی» به «مهندسی شیمی و زیست شناسی»، که متخصصان آن مهندسان شیمی آشنا با زیست شناسی هستند، انجام شده و در این راستا به بررسیِ کلیات برنامه آموزشی رشته «مهندسی شیمی و زیست شناسی» و مباحث روز آن پرداخته و پیشنهاد می کند که با به روزرسانی برنامه درسی مهندسی شیمی، و یا تأسیس چنین رشته هایی، زمینه فعالیت در حوزه های جدید مهندسی و همچنین مواجهه هرچه مؤثرتر با چالشهای روز فراهم شود.

در ادامه بخش پیشین که درباره هم پوشانی حوزه های زیست شناسی و مهندسی شیمی بحث و بررسی شد و از ضرورت تربیت مهندسان شیمی آشنا با زیست شناسی یا «مهندسان شیمی و زیست شناسی» سخن به میان رفت، در این نوشته به بررسی شرایط تحصیل، برنامه های آموزشی، دانشگاه های پیشرو، روند تولید علم، و موقعیت صنعتی رشته «مهندسی شیمی و زیست شناسی» پرداخته شده است. در این پژوهش از گرایش دانشکده های مهندسی شیمی آمریکا به رشته مذکور گفته شده است. همچنین، گزارشی درباره روند روبه رشد چاپ مقالات و همچنین تعداد همایش های مرتبط با این رشته (که نشان از کاربردی بودن «مهندسی شیمی و زیست شناسی» دارد) ارائه شده است. گفته شد که در کشورهای پیشرفته، توسعه حوزه های مهندسی مرتبط با زیست شناسی، و تمسک صنایع مختلف به زیست شناسی برای مواجهه با چالش های روز، موجب شده است که بازار کار به مهندس «شیمی و زیست شناسی» نیازمند باشد و سرمایه گذاری های کلانی در زمینه صنایع مرتبط با مهندسی «شیمی و زیست شناسی» صورت پذیرد. همچنین درخصوص بیگانه بودن مهندسان شیمی ایرانی، به جز عده اندکی، که در مقطع تحصیلات تکمیلی در گرایشهای مرتبط با زیست شناسی ادامه تحصیل می دهند، بحث شده است. این پژوهش پیشنهاد می کند که باتوجه به فراگیرشدن موج توسعه زیست شناسی و حوزه های مهندسی مرتبط با آن، و نیز باتوجه به چالش های زیست محیطی، صنعتی و اقتصادی؛ اصلاح نظام آموزش مهندسی شیمی و پرورش مهندسان شیمی آشنا با زیست شناسی در برنامه کاری مسئولان امر قرار گیرد.

در این مقاله ابتدا زیست فناوری تعریف و سپس تاریخچه مختصری از آن ارائه شده است. همچنین، رابطه بین علوم مختلف مهندسی و پایه با این فناوری بین گرایشی بیان شده است. پس از آن نقش مهندسی شیمی در این فناوری ذکر شده و کاربردهای روش های بیولوژیکی در توسعه برخی فرایندهای شیمیایی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در خاتمه، تعدادی از سازمان ها و مؤسسات فعال در زمینه زیست فناوری در ایران معرفی شده است. این مقاله می تواند راهنمایی برای آشنایی مقدماتی داوطلبان تحصیل در رشته زیست فناوری باشد.

تحقیق مزبور از نوع پیمایشی _توصیفی بوده که جامعه آماری آن کارشناسان سازمان آموزش فنی و حرفه ای و ادارات تابعه و کارشناسان بخش صنعت و نیز اساتید دانشگاه ها و مراکز علمی کشور بوده اند. اطلاعات مورد نظر در این پژوهش از طریق پرسشنامه و چک لیست محقق ساخته   جمع آوری و برای انتخاب بهترین دوره و مهارت از منظر چهار دیدگاه (نیاز بازار کار و صنعت، توجه به توسعه کارآفرینی، توجه به اشتغال زایی فارغ التحصیلان و برابری الویت ها) از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است. نتایج تحقیق حاضر، حاکی از آن است که در انتخاب مهارت ها براساس توجه به نیاز بازار کار و صنعت اولویت ها عبارت بودند از: اول مهارت تعمیر و نگهداری طیف سنج جرمی، اولویت دوم مهارت کار با طیف سنج جرمی، اولویت سوم مهارت تعمیر و نگهداری طیف سنج تفرق اشعه ایکس، اولویت چهارم مهارت تعمیر و نگهداری کروماتوگرافی گازی - طیف سنج جرمی و اولویت پنجم مهارت کار با طیف سنج تفرق اشعه ایکس در توجه به توسعه کارآفرینی به ترتیب عبارتند از: دوره کاربر آزمایشگاه کروماتوگرافی با مهارت کار با کروماتوگرافی گازی - طیف سنج جرمی، مهارت کاربر آسیاب فرنیش با مهارت کار با آسیاب فرنیش، کاربر اشعه ایکس با مهارت کار با طیف سنج تفرق اشعه ایکس، مهارت تعمیر و نگهداری طیف سنج مرئی – فرابنفش و مهارت کار با رفراکتومتر انتخاب شده است. در دیدگاه توجه به اشتغالزایی فارغ التحصیلان مهارت ها به ترتیب عبارتند از: مهارت کار با دستگاه لایه نشانی در خلا با تبخیر حرارتی، مهارت تعمیر و نگهداری طیف سنج جرمی، مهارت کار با کروماتوگرافی گازی - طیف سنج جرمی، مهارت تعمیر و نگهداری رزونانس مغناطیس          هسته - تبدیل فوریه، مهارت کار با کروماتوگرافی مایع تهیه ای با کارایی بالا انتخاب شدند و و در رویکرد برابری اولویت ها نتایج نشان می دهد که اولویت اول دوره کاربر آزمایشگاه طیف سنجی با مهارت تعمیر و نگهداری طیف سنج جرمی، اولویت دوم دوره کاربر آزمایشگاه کروماتوگرافی مربوط با مهارت کار با کروماتوگرافی گازی - طیف سنج جرمی، اولویت سوم دوره کاربر آزمایشگاه طیف سنجی با مهارت کار با طیف سنج جرمی، اولویت چهارم دوره کاربر طیف سنج اشعه ایکس با مهارت های کار با طیف سنج تفرق اشعه ایکس و تعمیر و نگهداری طیف سنج تفرق اشعه ایکس تشخیص داده شده است.

پیشرفت های زیست پزشکی در دهه های گذشته منجر به شکل گیری و گسترش بانک های زیستی به عنوان منابع نگهداری نمونه ها و داده های ژنتیکی افراد در راستای بکارگیری در پژوهش های زیستی و شناخت انواع بیماری های ژنتیکی و راهکارهای درمان آنها شده است. آنچه از نظرگاه حقوق عمومی اهمیت دارد، چگونگی مواجهه دولت با چالش های برآمده از زیست بانک ها و تعیین چارچوب مقررات گذاری بایسته برای آنهاست. بررسی برخی از پیشروترین نظام های حقوقی در این حوزه دست کم نمایانگر وجود الگوهای متفاوتِ حکمرانی زیست بانک هاست. در تعدادی از نظام های حقوقی، قوانین خاصی در حوزه مربوطه وضع شده است؛ حال آنکه در برخی کشورها الگوی خودتنظیمی در کنار مقررات عام دولتی مشاهده می شود. از سوی دیگر به نظر می رسد با گسترش زیست بانک ها، شکل نوینی از حاکمیت در حال شکل گیری است که در آن زیست بانک ها بر نحوه کنش های سیاسی اثرگذارند. این نوشتار با برگرفتن روش توصیفی- تحلیلی، از رهگذر بررسی تطبیقی به دنبال بررسی نحوه مواجهه نظام حقوقی ایران با پدیده یادشده است. فقدان قانون جامع، تعدد و پراکندگی هنجارهای تنظیم گر در کنار وجود نهادهای تنظیم کننده متعدد از جمله مهم ترین ویژگی های حکمرانی زیست بانکی در ایران هستند که می تواند شفافیت، کارایی و پاسخ گویی این نظام حکمرانی و تعیین سازوکارهای روشن در جمع آوری، دسترسی به نمونه ها و نگهداری از داده ها را با دشواری مواجه نماید.

چگونگی نحوه آموزش علم زیست فناوری تحت تأثیر میزان آگاهی، نگرشی و عملکرد دبیران زیست شناسی است. پژوهش حاضر یک مطالعه توصیفی - تحلیلی است. جامعه پژوهش، 75 تن از دبیران زیست شناسی شهر شیراز در سال تحصیلی 1401-1400 بودند. جهت گردآوری و توصیف داده ها از پرسشنامه استفاده گردید. در بخش اول، اطلاعات جمعیت شناسی و قسمت دوم، سوالات اختصاصی مربوط به آگاهی، نگرش و عملکرد دبیران طراحی شد. در انتها، داده ها با استفاده از روش های آماری توصیفی و آزمون های t-test و جهت بررسی ارتباط متغیرهای آگاهی، نگرش و عملکرد با مشخصات دموگرافیک دبیران و ضریب همبستگی پیرسون در قالب نرم افزار SPSS23 و در سطح معنی داری 05/0 =p تحلیل گردید. نتایج نشان داد، 97 درصد دبیران از اثر گذاری زیست فناوری در پیشبرد سایر علوم، خود را آگاه می دانند. اما این ارتباط معنی دار نبود. نگرش 7/66 درصد به سوالات این حیطه موافق بود. در حیطه عملکرد نتایج نشان داد، حدود 75 درصد از دبیران زیست شناسی همواره سعی دارند که اطلاعات خود در زمینه زیست فناوری را به روز نگه دارند. در نهایت ارتباط معنی داری بین میزان آگاهی، نگرش و عملکرد دبیران زیست شناسی با جنسیت، میزان تحصیلات و سابقه تدریس دبیران یافت نشد. برای ترویج زیست فناوری و ارتقای خودباوری ملی پیشنهاد می-شود، زمینه بازدید از مراکز علمی کشور برای دبیران و دانش آموزان فراهم شود.

از آغاز بحث تجاری سازی فناوری در مؤسسات تحقیقاتی کشور صرف نظر از اندازه و حوزه تخصصی فعالیت آن ها مسأله ای که پیوسته رویاروی مدیران این مراکز قرار داشته آن است که علی رغم دستاوردها و نتایج فراوان تحقیقاتی که شرکت های دانش بنیان و پژوهشگاه ها به دست آورده اند؛ اغلب آن ها در امر تجاری سازی و رساندن نتایج این تحقیقات به مصرف کننده نهایی در بازار و جامعه و درآمدزایی مطلوب موفق نبوده اند. تحقیق حاضر باهدف شناسایی و اولویت بندی عوامل مؤثر بر تجاری سازی محصولات شرکت های دانش بنیان حوزه زیست فناوری صورت پذیرفت. جامعه آماری تحقیق 19 نفر از اعضای هیات علمی و مدیران حوزه تجاری سازی محصولات شرکت های دانش بنیان حوزه زیست فناوری بوده و از سابقه کار مشهودی برخوردارند. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش گردآوری داده ها توصیفی می باشد. برای گردآوری داده ها از روش های کیفی مصاحبه با خبرگان و تحلیل محتوا و نیز از ابزار پرسش نامه برای اولویت بندی عوامل با روش دنپ بهره گیری شد. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که 6 معیار دولت، عوامل اقتصادی، عوامل قانونی، مدیریت ارشد، مدیریت پروژه و عوامل سازمانی به عنوان عوامل مؤثر بر تجاری سازی فناوری شناسایی شدند. سپس این معیارها به همراه 22 زیرمعیار مربوطه با استفاده از تکنیک دنپ وزن دهی شد. در نهایت نتایج پژوهش حاکی از اهمیت بالای نقش عوامل سازمانی (ساختار سازمانی انعطاف پذیر و فرهنگ سازمانی نوآور) بر تجاری سازی محصولات شرکت های دانش بنیان زیست فناورانه است.