اوضاع سیاسی ماوراءالنهر در دوران اسلامی تا تشکیل دولت صفوی(مقاله پژوهشی حوزه)
حوزه های تخصصی:
مطالب مرتبط با کلیدواژه
۱.
۲.
۳.
۴.
۵.
۶.
۷.
۸.
۹.
۱۰.
۱۱.
۱۲.
۱۳.
ماوراء النّهر
مکتوبات سیاسی و داعیه های مذهبی(بررسی نقش مذهب در روابط ایران و ماوراء النهردرقرن 10 و 11 قمری)(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
منطقه ماوراء النهر در تاریخ ایران بعد از اسلام، به دلایل مختلف، از جمله وجود مرکزیت سیاسی و یا کشمکش های روابط بین ایران و همسایگانش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در آغاز قرن دهم قمری و با ظهور دولت مقتدر و شیعی صفوی، روابط ایران و ماوراء النهر به حالتی کاملاً خصمانه درآمد که نزدیک به 120 سال طول کشید. این روابط از سال های میانی حکومت شاه عباس اول به تدریج دوستانه شد.
در منابع و پژوهش های گوناگون، تحلیل این شرایط اغلب تحت الشعاع اختلافات مذهبی صفویان شیعی و ازبکان سنی مذهب قرار گرفته است. این مقاله در صدد است با بررسی نمادها و موضوعات مذهبی مندرج در مکتوبات و اسناد آن دوره، ملاحظات دیگری را در تبیین این موضوع ارائه نماید. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که به رغم وجود منازعات مذهبی، طرفین از مذهب به عنوان پوشش و یا بهانه ای برای صف آرایی های سیاسی و نظامی بهره می بردند. به همین دلیل، در دوره دوم که عصر فروکش کردن منازعات به شمار می آید، دیگر سخنی از مجادلات مذهبی نیست؛ بلکه انگیزه های اقتصادی و اهداف تجاری در اولویت قرار دارد، به گونه ای که در مکاتبات فی مابین نیز دیگر اثری از ادعاها و احتجاجات شیعه و سنی به چشم نمی خورد.
نقش زمان و مکان در اثرپذیری دهقانان از فتوح اسلامی(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
- حوزه‌های تخصصی تاریخ ایران اسلامی خلفای مسلمان اموی
- حوزه‌های تخصصی تاریخ ایران اسلامی خلفای مسلمان عباسی
- حوزه‌های تخصصی تاریخ ایران اسلامی حکومت های ایرانی- اسلامی طاهری اجتماعی
- حوزه‌های تخصصی تاریخ ایران اسلامی حکومت های ایرانی- اسلامی طاهری اقتصادی
- حوزه‌های تخصصی تاریخ ایران اسلامی حکومت های ایرانی- اسلامی سامانی اجتماعی
- حوزه‌های تخصصی تاریخ ایران اسلامی حکومت های ایرانی- اسلامی سامانی اقتصادی
با ورودِ اعرابِ مسلمان به ایران و انقراضِ اشرافِ درجه اوّلِ ساسانی، دهقانان به عنوان حکّامِ محلی و کدخدایانِ روستاها اداره بخش مهمی از جامعه ایران را به دست گرفتند. و از آنجا که آنان امیدی به بازگشتِ نظامِ قدیمیِ ساسانی نداشتند، تصمیم به برقراریِ ارتباط با نیروهای اسلامی گرفتند. اعرابِ مسلمان نیز که در ابتدا از دهقانان برای نظارت بر کشور یاری طلبیده بودند، با حکّامِ محلی صلح کردند و به آنان مسئولیتی را که در دوره ساسانی داشتند سپردند. در این روند، دهقانانِ نواحیِ غربیِ قلمروِ ساسانی با دهقانانِ نواحیِ داخلی و شرقی از نظرِ اسلام پذیری و ارتباط با اعراب یکسان نبودند. زمانِ فتوح و فاصله جغرافیایی از مرکزِ خلافتِ اسلامی در این میان موثر بوده است. ورود اعراب و ترک ها در سده های اوّل و سوّم مهم ترین عاملِ زوالِ دهقانان در ایران بود. روش این پژوهش و جهت گیری شیوه گردآوری داده ها، تاریخی بوده است.
سامانیان و احیاء شاهنشاهی ایرانی(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
یکی از جریانهای سیاسی و اجتماعی ایران در طول قرن چهارم هجری، تلاش برای احیاء شاهنشاهی ایرانی، با انگیزه های متفاوت، از سوی حکمرانان ایرانی بود. حکومت سامانی نیز با توجه به اهداف و برنامه های خاصّ خود، تلاش های قابل توجهی در این زمینه انجام داد.
این مقاله در صدد است تا با روش توصیفی- تحلیلی و از طریق به پرسش کشیدن اندک اطلاعات موجود تاریخی تا حدّ امکان تلاشهای سامانیان در رابطه با احیاء شاهنشاهی ایرانی را تبیین و روشن نماید.
این پژوهش نشان می دهد که در طول قرن چهارم، عوامل متعددی همچون رقابت اشراف خراسان، رقابت با بویهیان و همچنین تنش در مناسبات با خلافت عباسی، سامانیان را واداشت تا به تلاش برای احیاء شاهنشاهی ایرانی روی آورند. بنابراین، برای کسب حقانیت درقدرت خود، به دو صورت عملی و نظری، کوشیدند تا شاهنشاهی ایرانی را احیاء نمایند. اگر چه با وجود برخی موانع همچون اقتدار طبقه دین یار، حضور گسترده عرب ها و ترکان ، تراکم غازیان و صوفیان در قلمرو آنها، رویکرد سامانیان به احیاء شاهنشاهی ایرانی را با آنِ بویهیان متفاوت ساخت.
مناسبات سامانیان با خلافت عباسی و عوامل مؤثر بر آن(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
در آغاز قرن سوم با موافقت خلافت عباسی، خاندان دهقانی سامانی، بر نواحی مرزی قلمرو اسلامی در شرق ماوراء النهر مسلط شده و به تدریج بر دامنه قدرت و قلمرو آن اقزوده شد تا اینکه همه نواحی شرقی قلمرو اسلامی از جبال تا رود طراز را زیر سلطه گرفت. در ابتدای امر، علاوه بر پیوند سیاسی و مذهبی، دعاوی استقلال طلبانه صفاریان و علویان طبرستان علیه خلافت عباسی، عامل تحکیم روابط آنها با خلافت عباسی شد. اساس مناسبات سامانیان با خلافت عباسی، تحت تأثیر عوامل متعدد نظیر تغییر در ساخت سیاسی در قلمرو سامانی، ظهور دیلمیان، غلبه آل بویه بر بغداد و جز آن یکسان نبوده و دچار تحول و تطور گشت. چنانکه گاهی روابط فیمابین دوستانه و مبتنی بر وفاق و همگرایی بود و گاهی ضمن حفظ ظاهر، روابط آنها دچار تیرگی شده و گاهی نیز به روابط خصمانه مبتنی بر تقابل و تضادّ تغییر می کرد.
این مقاله در پی آن است که با روش توصیفی – تحلیلی، ضمن شناسایی تحولات درونی قلمرو سامانی، روابط فیمابین امیران سامانی با خلافت عباسی را ،با تأکید بر عوامل اثرگذار بر آن، تبیین کند.
تکاپوهای سادات برای تشکیل حکومت در ماوراءالنّهر در سده ی پنجم هجری قمری(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزه های تخصصی:
سادات علوی، در سده های نخستین اسلامی، با مهاجرت و استقرار در ثغور اسلامی، توانستند حکومت هایی تشکیل دهند. ماوراء النّهر نیز، به عنوان یکی از این ثغور و مرکز تجمّع سادات در سده ی پنجم هجری قمری، عرصه ی حضور فعّال آنان در تحوّلات سیاسی و اجتماعی بود. به رغم قلّت داده های تاریخی، نشانه هایی از تکاپوهای شدید سادات برای تشکیل حکومتی علوی در آن منطقه دیده می شود.
این مقاله در صدد است با روش توصیفی- تحلیلی و از طریق به پرسش کشیدن داده های موجود، تا حدّ امکان به این تکاپوهای سادات برای تشکیل حکومت در ماوراء النّهر وضوح بیش تری بخشد.
پژوهش حاضر نشان می دهد که تحوّل در اوضاع اجتماعی منطقه در سده ی پنجم هجری قمری، فرصتی برای سادات علوی پیش آورد تا ضمن ستیزه با قدرت حاکم، برای تشکیل حکومت مستقل علوی دست به کار شوند و نخستین حکومت علوی را- هر چند به صورت موقّتی- در آن ناحیه پی ریزی کنند.
زیست و کنش صوفیانه ی میراحمد کشی در آینه ی نسخه ی خطی «تحفه الرسول و فرید المکتوبات»(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
تاریخ ادبیات بهار و تابستان ۱۳۹۶ شماره ۸۰
72-90
حوزه های تخصصی:
تحفة الرسول و فرید المکتوبات نوشته ی میر احمد کشّی از صوفیه و مشایخ نقشبندیه ی ماوراء النهر در آغاز سده ی سیزدهم قمری؛ نام کتابی است در تصوّف خواجگان که در آن نویسنده به پیروی از سنت شریعت، طریقت و حقیقت، از علم فقه و ملزومات شرعی جهت تربیت سالکان نقشبندی در فصول اولیه آغاز کرده و در فصول میانی و پایانی کتاب به عرفان و تصوف گراییده است. در این کتاب صبغه های دگماتیک الهیات عرفانی برجسته است ، فقاهت بر آداب تصوف سایه گسترده و بخش های عرفانی کتاب به گونه ای تقلیدی، تکرار آموزه های عالیِ عارفان پیشین است، و ازاین رو می توان آن را تصویری کامل از تصوف دوره ی انحطاط به شمار آورد. اهمیت و ضرورت تحقیق در تصوف کهنه گرای نقشبندی ماوراءالنهر در قرن دوازده و سیزده موجب شده است تا در این مقاله با استفاده از منابع اسنادی به ویژه ارجاعات درون متنی به معرفی توصیفی تحلیلی نسخه ی خطی «تحفه الرسول و فرید المکتوبات» پرداخته شود.این کتاب از نظر پی جویی شاخه ای کوچک و گمشده در تاریخ تصوف نقشبندیه منبعی بسیار مهم و شایان توجه است. نسخه ی منحصر به فرد این کتاب در کتابخانه ی الملک عبدالعزیز مدینه ی منوره در مجموعه ی عارف حکمت به شماره ی 1672 نگه داری می شود و سال استنساخ آن 1250هجری قمری ذکر شده است.
جریان شناسی فکری امامیه در ماوراءالنهر تا قرن پنجم هجری(مقاله پژوهشی حوزه)
منبع:
آیین حکمت سال دهم تابستان ۱۳۹۷ شماره ۳۶
103 - 136
حوزه های تخصصی:
یکی از مباحث نیازمند مطالعات جدی و پژوهش های روشمند در تاریخ کلام، شناسایی جریان های کلامی گوناگون در یک منطقه جغرافیایی است. دراین میان، حوزه ماوراءالنهر (بخشی از آسیای میانه) که مناطق گسترده ای را نیز دربردارد، هنوز مورد بررسی قرار نگرفته و در باب علم کلام کمتر پژوهشی درباره آن سامان یافته است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی نشان می دهد برخی جریان های کلامی مدرسه کوفه، همچون جریان متکلمان محدث با محوریت هشام بن حکم و جریان محدثان با محوریت یعقوب بن یزید و ایوب بن نوح، و همچنین جریان حدیث محور مکتب قم و جریان عقل گرایی مکتب بغداد ، چگونه به منطقه وسیع ماوراءالنهر راه یافته و از سوی چه شخصیت هایی تا قرن پنجم هجری در آن دیار پویا بوده است.
تأثیر هم نظری ابوحنیفه و مرجئه در گسترش فقه حنفی در ماوراء النهر(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
پژوهشنامه تاریخ اسلام سال اول پاییز ۱۳۹۰ شماره ۳
75-96
حوزه های تخصصی:
«بلاد ماوراء النهر» از منطقه هایی است که فقه حنفی از گسترش چشم گیری در آن جا برخوردار بوده است؛ چنان که اکنون نیز کمابیش همه ساکنان مسلمان آن سرزمین ها، حنفی مذهبند. اشتراک دیدگاه های ابوحنیفه و مرجئه را که نفوذ فراوانی در آن بخش ها داشته اند، از عوامل مؤثر در گسترش این مذهب در آن جا می شمرَند. ابوحنیفه و مرجئه به رغم اینکه در زیان بار بودن گناه برای مؤمن و «مراتب و منزلت» انسان ها در سرای آخرت با یک دیگر هم اندیشه نبودند، دیدگاهشان درباره جدایی ایمان از عمل، فزونی و کاستی ناپذیری ایمان و نرفتن انسانِ مرتکب کبیره به جهنم، یک سان بود و همین باورهای مشترک موجب رواج یافتن فقه حنفی در آن بلاد شد. از سوی دیگر، بیش تر ساکنان آن سامان، تازه مسلمانان غیرعربی بودند که پذیرش اسلام با قرائت سخت گیرانه اش برای آنان دشوار می نمود و از این رو، با پذیرش اسلام بر پایه قرائت کلامی حنفی که همانندیِ فراوانی با دیدگاه های کلامی مرجئه داشت، هم دینشان را حفظ کردند و هم بر اثر توجه فراوان فقه حنفی به واقع گرایی و عامل «عرف»، به بسیاری از آداب و رسوم خویش پای بند ماندند.
چرایی وزمینه های شکوفایی حیات مادی واقتصادی ماوراء النهر در قرون نخستین اسلامی(مقاله علمی وزارت علوم)
سرزمین ماوراءالنهر دارای ویژگی های خاص ومتنوعی بوده است که آن موجبات انواع معیشت اقتصادی و تعدد وجوه حیات مادی اش شده است. از نوشته های مسالک وممالک نگاران ومنابع تاریخی وقراین وشواهد دیگر استنباط می گردد که این منطقه از سطح حیات اقتصادی ومعیشت مادی پر رونقی برخوردار بوده است ،کما اینکه از منظر حیات علمی وفرهنگی صاحب نام وآوازه بود. حال مسأله این نوشته آن است تا چرایی و دلایل شکوفایی ورونق حیات اقتصادی وحیات مادی ماوراءالنهر را به بحث وبررسی گذارد که چه عوامل ومتغیرهایی درشکلگیری آن مؤثر افتاده است . لذا این نوشته در صدد است با تکا بیشتر بر منابع اصلی متقدم وجوه گوناگون فعالیت اقتصادی وحیات مادی متنوع ماوراء النهر را در منظومه بهم پیوسته مورد بررسی قرار دهد تا چرایی مسأله سطح بالای حیات مادی و معیشت پر رونق مردم این سامان به دست داده شود. یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که رونق حیات مادی ماوراء النهر ناشی از عوامل متعدد ، تأثیرگذاری وهماهنگی چون عوامل انسانی وجغرافیایی ، ریشه های تاریخی،اشتغال تجاری، افکار متساهلانه و همکاری اجتماعی بوده است
سیاست های اقتصادی؛ فرهنگی و هنری امویان در خراسان و ماوراءالنهر و تأثیر آن بر گسترش هنر و فرهنگ اسلامی(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
مطالعات هنر اسلامی سال ۱۹ تابستان ۱۴۰۲ شماره ۵۰
623 - 638
حوزه های تخصصی:
خراسان و ماورالنهر از مناطق مهم اقتصادی بودند که به علت موقعیت بازرگانی، زمین های حاصلخیز و همجواری با مناطق کافرنشین مورد توجه ویژهه مسلمانان قرار داشتند. این مناطق که مقارن ورود مسلمانان تحت فشارهای مالیاتی حکومت ساسانی قرار داشتند با شرط تخفیف های مالیاتی و تضمین های مالی و اقتصادی حاضر به پذیرش اسلام و همکاری با مسلمانان شدند. اما به علت سیاست چپاولگری و مال اندوزی بسیاری از خلفا و والیان اموی، پذیرش اسلام در میان مردم ماورالنهر و خراسان به صورت عمیق صورت نپذیرفت. در این پژوهش که به شیوه توصیفی تحلیلی انجام شده است کوشیده شده تا به این پرسش که سیاست های اقتصادی و معافیت های مالیاتی چه نقشی در پذیرش اسلام مردم ناحیه خراسان و ماورءالنهر داشته است، پاسخ داده شود. بررسی ها نشان می دهد با کاهش سخت گیری های مالی و افزایش معافیت های مالیاتی روند گروش به اسلام افزایش قابل توجهی می یافت. تشویق های مالی که شامل کمک های نقدی و غیر نقدی به حاجتمدان، دادن مقرری و پاداش به شرکت کنندگان در نماز جماعت در کنار معافیت های مالیاتی به کار گرفته می شد. این سیاست ها به تدریج در رونق فرهنگی و هنری این مناطق مؤثر واقع شد.اهداف پژوهش:بررسی سیاست های اقتصادی امویان در خراسان و ماوراءالنهر.شناخت نقش گسترش اسلام در خراسان و ماوراءالنهر دوره اموی در رونق هنر و فرهنگدر این مناطق.سؤالات پژوهش:سیاست های اقتصادی و حمایت های مالی امویان در خراسان و ماوراءالنهر چگونه بود؟در دوره امویان گسترش اسلام در خراسان و ماوراء النهر چه تأثیری بر رونق هنر و معماری این مناطق داشت؟
تکاپوهای علمی - حدیثی شمس الدین محمد جزری در خراسان و ماوراء النهر(مقاله علمی وزارت علوم)
منبع:
پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی سال ۵۶ بهار و تابستان ۱۴۰۲ شماره ۱
103 - 121
حوزه های تخصصی:
در بین دانشمندانی که تیمور (حک: ۷۷۱-۸۰۷ ق) پس از پیروزی در نبرد آنقره مقابل سلطان بایزید عثمانی در سال ۸۰۵ ق به سمرقند کوچاند، شمس الدین محمد جزری مشهورترین آن ها به شمار می آمد. این محدث، فقیه و قاری برجسته پس از دو سال اقامت در ماوراء النهر و بعد از مرگ تیمور، آن دیار را ترک کرد و از طریق خراسان و عراق عجم راهی شیراز شد. از این هنگام تا زمان درگذشتش، که به سال ۸۳۳ ق در شیراز بود، ابن جزری سفرهای متعددی کرد و در شهرهای مختلفی سکنی گزید و آثار گوناگونی را نوشت. از این رو، در پژوهش حاضر سعی شده با اتکا به منابع دست اول، به ویژه نسخه های خطی، از زندگی و فعالیت های علمی وی در سه دهه اخیر عمرش ابهام زدایی شود؛ زیرا در زندگی نامه های مربوط به ابن جزری، دوران اقامت وی در خراسان و مجالس حدیثی او در شهر هرات مغفول مانده است. نتایج این پژوهش نشان داد، وی دست کم در دو نوبت دیگر، که یک نوبت آن در سال های پایانی عمرش بود به مناطق ماوراء النهر و خراسان بازگشته و مجالس استماع حدیث او مورد توجه شخصیت های سیاسی و علمی عصر تیموری بوده است.
نقش محمد بن مسعود عیاشی و تفسیر وی در صیانت از حدیث شیعه(مقاله پژوهشی حوزه)
منبع:
قرآن شناخت سال ۱۶ پاییز و زمستان ۱۴۰۲ شماره ۲ (پیاپی ۳۱)
157 - 169
حوزه های تخصصی:
تفسیر عیاشی از مهم ترین منابع روایات تفسیری شیعی برجای مانده از قرن 3 و 4 هجری است. بروز برخی کاستی ها که بیشتر مربوط به سند احادیث این کتاب است، جایگاه این اثر و ارج زحمات مؤلف را در هاله ای از ابهام فرو برده است. در این تحقیق به روش «متن پژوهی» با دسته بندی و تحلیل محتوایی بخشی از روایات این اثر و مقایسه آنها با منابع برجای مانده از ماقبل عصر صفوی، به دست آمد که نزدیک به هفتصد حدیث تنها از طریق این کتاب به دست ما رسیده و منابع باقی مانده قبل از عصر صفوی فاقد این تعداد از روایات است و این روایات در منابع متأخر، تنها از طریق تفسیر عیاشی بازنشر یافته است. بنابراین حفظ و حراست این حجم از روایات و دسترسی امروز ما به آنها وامدار تلاش عیاشی و تفسیر وی و نیز کسی است که به استنساخ این اثر اقدام کرده و زمینه دسترسی نسل های بعدی به آن را فراهم آورده است.