آیت الله جوادی

اغلب صاحب نظران اندیشه اسلامی معتقدند دین اسلام حداکثری است. با وجود این، درباره گستره مسائل دین، اختلاف نظر قابل توجهی دیده می شود. رایج ترین دیدگاه در بین اندیشمندان متأخر، حداکثری بودن دین در محدوده تأمین سعادت انسان است؛ ولی برخی پا را فراتر نهاده، بر این اعتقادند که دین، نه تنها عهده دار پاسخ گویی به مسائل مربوط به سعادت آدمی در عرصه زندگی فردی و جمعی است، متولی پاسخ گویی به همه مسائل مربوط به زندگی فردی و اجتماعی نیز هست. در این نوشته، از این رویکرد به «رویکرد حداکثری مطلق» یاد شده و یکی از مهم ترین این رویکردها، یعنی نظریه استاد آیت الله جوادی آملی بررسی شده است. با توجه به گستردگی نظریات ایشان دراین باره، تنها به بخشی از مهم ترین مبانی ایشان بسنده شده، در ادامه، ابهامات موجود در این نظریه به بحث گذاشته می شود.

امروزه روش مند کردن فهم و تفسیر قرآن و تبیین جایگاه و میزان کارایی هریک از علوم مؤثر در این فرآیند، یک ضرورت می نماید. این نوشته در صدد تبیین جایگاه علم اصول فقه و ضرورت سنجی آن در فهم و تفسیر قرآن، با محوریت تفسیر «تسنیم» است و برای این امر، ضمن استفاده از شیوه توصیفی تحلیلی از ارائه نمونه های عینی تفسیری بهره برده است. اصول فقه به عنوان پیش نیاز تفسیر، مورد اهتمام آیت الله جوادی در تفسیر تسنیم بوده است. ایشان از یافته ها و اصول تدوین شده در علم اصول برای تبیین نکات نظری تفسیر استفاده کرده اند و از قواعد موضوعه این دانش نیز در فهم آیات و انجام عمل تفسیر کمک گرفته اند. مبحث الفاظ این دانش بیشترین کارایی را در این فرآیند دارد و لازم است مؤلفه ها و قواعد تفسیری کارآمد آن به عنوان یک ابزار ضروری با نگاهی نو، به تمام مخاطبان، آموزش داده شود؛ از جمله این مباحث، بحث مشتق، معنای تطابقی و التزامی با محوریت انواع مفاهیم، عام و خاص، مطلق و مقید، استعمال لفظ در اکثر از یک معنا و سیاق است.

این پژوهش درصدد است با رویکرد انسان شناسی و در تناظر با دوگانه «طبیعت و فرهنگ» در نظریه های غربی با دوگانه «طبیعت و فطرت»، بازتاب فطرت را در نظریه فرهنگی آیت الله جوادی آملی نشان دهد. تحلیل آراء ایشان روشن کرد که فرهنگ، تجلی توانایی های انسان در حیات فردی و اجتماعی است. توانایی های انسان نیز در دو حوزه وجودی انسان، یعنی طبیعت و فطرت بروز پیدا می کند و حاکمیت هر یک از این دو قوای وجودی، فرهنگ متناسب با خود را شکل می دهد. تجلی طبیعتِ انسان در حیات فردی و اجتماعی، فرهنگِ «مستور و مُتدانی» را شکل می دهد و تجلی فطرت نیز فرهنگ «مشهور و فرهنگ متعالی» را به وجود می آورد. فرهنگ مطلوب از نظر ایشان فرهنگی است که بازتاب فطرت باشد. بر همین اساس فرهنگ فطری دارای ویژگی هایی همچون ساخته ای الهی، تکوینی- اعتباری، حقیقت گرایی، وحدت گرایی، تکثرپذیری، شکوفاپذیری، جهانی و زنگارپذیر است.

نظریه های تمدنی برپایه بنیانهای فکری و رهیافتهای اجتماعی اندیشمندان شکل می گیرد و امکان سنجش و ارزیابی الگوهای تمدنی با آن وجود دارد. آیت الله جوادی به عنوان یکی از اندیشمندان برجسته مسلمان معاصر بر ضرورت بازیابی هویت تمدنی مسلمانان توجه دارند و دیدگاه ایشان به دلیل برخورداری از شاخصه هایی چون اصالت، اندیشه ورزی، حریت، روش حکیمانه و مواجهه منطقی با تمدن های رقیب از اهمیت برخوردار است. این تحقیق با توجه به رویکرد تمدنی انقلاب اسلامی، ماهیت تمدن نوین اسلامی را از دیدگاه آیت الله جوادی آملی مورد بحث قرار می دهد تا امکان بهره مندی بیشتر از رهنمودهای ایشان در مطالعات بنیادی تمدن نوین اسلامی فراهم گردد. هدف اصلی این تحقیق تبیین خطوط کلی اندیشه تمدنی آیت الله جوادی است. پرسش اصلی این است که مبانی و عناصر تمدن نوین اسلامی در اندیشه آیت الله جوادی آملی چیست؟ در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی که مبتنی بر شیوه کتابخانه ای و اسنادی است؛ به این پرسش پاسخ داده شده و متن بیانات، آثار و تقریرات ایشان کانون توجه بوده است. از این تحقیق به دست می آید تمدن نوین اسلامی در اندیشه ایشان یک ضرورت اجتناب ناپذیر و اولویت مطلوب است. بنیانهای فکری و نظری این اندیشه بر مبانی فلسفی و اعتقادی مبتنی بر منابع اصیل اسلامی، بینش عقلی و آزاد اندیشی است. تمدن نوین اسلامی دارای عناصر گوناگون، پیوسته و چهره ملکوتی است. الگوی تمدن نوین اسلامی بر اساس رشد کوثری است و از ویژگی های چون خودکفایی موزون، پایدار، خلاق، آزاد، جامعه گرا و بهره مند از میراث گذشته برخوردار است.

موضوع دین و نقش آن در زندگی بشر، از جمله مسائلی است که ذهن آدمی را در تمامی اعصار به خود مشغول کرده به طوری که شاید بیشترین مساله ای باشد که به آن پرداخته شده است، اهمیت پرداختن به دین از این جهت می باشد که پذیرش هر مبنایی در آن زندگی انسان را با تحول بزرگی مواجه می کند. به همین دلیل دانشمندان مسیحی و مسلمان، با توجه به اهتمام و توجه، ویژه ای که مقوله دین داشته اند، در پی ارائه تعریف صحیحی از آن بوده اند تا به وسیله آن بتوانند، خط و سیر زندگی انسان را رقم بزنند، در میان متفکرین مسیحی، هانس کونگ با توجه به جایگاه ویژه خود، دین را با رویکرد خاصی بررسی می کند، که با توجه به دیدگاه خود، ادعا می کند که می توان، شبهات مطرح شده در این باب، که از جانب متفکرین غربی طرح شده است را پاسخ دهد، در میان متفکرین اسلامی نیز آیت الله جوادی به این مهم به طور مفصل پرداخته اند، از آنجا که نظرات هانس کونگ با نقدها و اشکالاتی مواجه است، لازم است با نگاه انتقادی از منظری منطقی و صحیح به آن پرداخته شود، نگارنده در این مقاله به بررسی دین از دیدگاه هانس کونگ و آیت الله جوادی می پردازد، سپس با توجه به آراء آیت الله جوادی، نظرات هانس کونگ را نقد می کند.

جامعیت قرآن از مبانی مهم صدوری تفسیر قرآن است که هر کدام از مفسران شیعی و سنی با استناد به ادله ای در هر یک از حوزه های جامعیت به یکی از دیدگاه ها، تمایل پیدا کرده اند. ورود تفصیلی و جدی آلوسی و آیت الله جوادی در این بحث موجب سؤال در اخذ موضع گیری آن ها نسبت به قلمرو جامعیت قرآن شده است. ازاین رو نوشتار حاضر به روش نقلی و تطبیقی با رویکرد انتقادی درصدد پرداختن به این مسئله است. یافته های پژوهش نشان می دهد هر دو جامعیت مقایسه ای را پذیرفتند، اما در جامعیت ذاتی اختلاف دارند. آلوسی به خاطر شبهاتش در حوزه جامعیت ذاتی نتوانسته یکی از دیدگاه های موجود را اخذ کند، اما آیت الله جوادی دیدگاه حداکثری را با دو شرط شمول رهنمون های بطنی و تأویلی قرآن و تبیین آن ها توسط معصومین(ع)، می پذیرد. اصل دیدگاه قابل اثبات است و دلایل دیگری در تأیید آن می توان اقامه کرد، ولی در پاره ای از ادله ضعف وجود دارد.

از نتایج همتایی عقل و نقل در دیدگاه آیت الله جوادی آن است که این دو منبع معرفتی علاوه بر حوزه اختصاصی، دارای حوزه اشتراکی هستند که در فرآیند فهم، تدبر و تفسیر قرآن کریم گاهی متعاضد و گاهی متعارض عمل می کنند. با توجه به حجیت هر دو منبع در دین اسلام، تعارض قطعی این دو محال بوده و آنچه تحت این عنوان رخ داده و قابل حل خواهد بود، تعارض بدئی آنان است. این نوشته با ارائه تعاریف دقیق از اصطلاحات مطروحه، سعی در نسبت سنجی بین عقل و نقل و تببین حوزه کارکرد، همچنین نحوه کاربست آن ها در فرآیند فهم قرآن کریم داشته و ضمن ارائه نمونه های تفسیری این مهم را عینی سازی می کند.

جامعیت علمی قرآن از مبانی مهمّ صدوری تفسیر قرآن است که هر کدام از مفسران شیعی با استناد به ادله ای در هر یک از حوزه های جامعیت به یکی از دیدگاه های جامعیت حداقلی، اعتدالی و حداکثری، تمایل پیدا کرده اند. ورود تفصیلی و جدّی آیت الله جوادی و آیت الله معرفت در این بحث، موجب سؤال از موضع آن ها نسبت به قلمرو جامعیت علمی قرآن شده است. ازاین رو، نوشتار حاضر به روش نقلی و پردازش اطلاعات به صورت تطبیقی با رویکرد انتقادی درصدد پرداختن به این مسأله است. یافته های این پژوهش، نشان می دهد دو شخصیت قرآنی معاصر، جامعیت علمی قرآن را پذیرفته و نظراتی را در این خصوص ارائه نموده اند. آیت الله جوادی دیدگاه جامعیت حداکثری را با دو شرط شمول رهنمودهای ظاهری، باطنی، تنزیلی و تأویلی قرآن کریم و دیگر تبیین این رهنمودها توسط معصومین. هرچند اصل دیدگاه ایشان قابل اثبات و دلایل دیگری در تأیید آن می توان اقامه کرد، ولی در پاره ای از ادله، ضعف وجود دارد. اما آیت الله معرفت جامعیت علمی قرآن را به وسیله علوم قطعى به نحو اعتدال پذیرفته است. ایشان با استفاده از ردّ و نقد دیدگاه های مخالف در زمینه جامعیت سعی بر اثبات نظریه خود دارد و معتقد است؛ امکان استخراج تمام علوم از ظاهر قرآن وجود ندارد، بلکه جامعیت علمی قرآن در حقیقت اشاره هایى علمى است که قابل انکار نیست. 

واژه «تأویل» در قرآن به معانی مختلف به کار رفته است. اکثر مفسران ذیل آیه هفت سوره آل عمران به معنا شناسی آن پرداخته اند. این مقاله، با هدف بررسی تطبیقی دیدگاه علامه جوادی و آیت الله معرفت درباره چیستی «تأویل» به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته و به این نتیجه رسیده است که: هر دو مفسر تأویل را به «ارجاع و بازگشت» معنا کرده اند. منتها محل ارجاع هر کدام متفاوت است. بنابراین، هر یک از ایشان، معنای متفاوتی از  چیستی تأویل در قرآن ارائه داده اند. با وجود این که در اکثر نوشته هایشان هر دو معتقدند همه آیات قرآن دارای تأویل هستند، اما آیت الله معرفت، تأویل را مقابل تفسیر و معنایی، خلاف ظاهر آیه می داند، اما علامه جوادی تأویل را حقیقت عینی خارجی می داند. به نظر ایشان، تأویل آیات قرآن، رسیدن از راه مثال به ممثل است.

یکی از مسائل اختلافی و بنیادین در تفسیر قرآن، مسئله ی جامعیت قرآن است. جامعیت از مبانی مهم تفسیر بوده که در چگونگی و مصادیق آن اختلاف نظر وجود دارد؛ به گونه ای که هرکدام از مفسران با استناد به ادله ای در هر یک از حوزه های جامعیت ذاتی و مقایسه ای به یکی از دیدگاه های جامعیت تمایل پیدا کرده اند. بررسی دیدگاه آیت الله جوادی و آیت الله مصباح به عنوان مفسران و قرآن پژوهان تأثیرگذار دوره معاصر می تواند راهگشای حل برخی مباحث نظری در حوزه اندیشه و عمل دینی باشد. نوشتار حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی و با گردآوری داده ها از راه جمع آوری کتابخانه ای درصدد تبیین، تحلیل و ارزیابی دیدگاه این دو اندیشمند در دو حوزه ی جامعیت است. با توجه به آثارشان، هر دو اندیشمند درباره جامعیت مقایسه ای قرآن اتفاق نظر دارند و هر دو، قرآن را نسبت به سایر کتب الهی کامل تر و حاوی تمام مسائل و معارف مفید برای سعادت دنیوی و اخروی می دانند؛ اما در خصوص جامعیت ذاتی، اندکی اختلاف نظر وجود دارد. ازنظر علامه مصباح، قرآن کریم در عرصه هدایت به سعادت دنیایى و آخرتى، جامعیت دارد و به جامعیت اعتدالی معتقدند؛ اما آیه الله جوادی، جامعیت حداکثری برای قرآن را با دو شرط پذیرفته است. این پژوهش، ضمن تبیین اصل دیدگاه این اندیشمندان قرآنی و ارزیابی مناسب به این حقیقت دست یافته که اگرچه اصل دیدگاه این دو مفسر و اندیشمند فرزانه معاصر موردقبول و قابل اثبات است، اما از منظری دیگر این نگرش ها با ملاحظات و بلکه کاستی هایی مواجه است که در این جستار به آن ها پرداخته می شود.

مسأله تجسم اعمال به معنای به صورت درآمدن عقاید، اخلاق و اعمال انسان پیشینه ای به قدمت ظهور اسلام داشته و بحث از آن بر پایه چگونگی رابطه ی بین عمل و جزای اخروی بنا شده است. اعتقاد به این موضوع که نفس انسان متناسب با ملکات خوب و بدی که در دنیا کسب کرده در قیامت محشور و متنعم یا معذب می شود در بینش او نسبت به اعمال و اخلاق وعقایدش تاثیرگزار خواهد بود. علاوه براین، وجود شبهاتی در زمینه فلسفه وجود جهنم و عدم تناسب عذابهای اخروی با گناهان و ناسازگاری کیفر الهی با عدالت و حکمت خدا بر اهمیت این بحث می افزاید. مفسران متقدم غالبا تجسم اعمال را انکار نموده و هر یک به نحوی آیاتی که بر این امر دلالت دارد را توجیه نموده اند. در بین مفسران متأخر نیز آیه الله جوادی آملی از معدود مفسرانی است که علاوه بر آنکه در آثار خود، پیوسته از طریق نقلی به اثبات مسأله «تجسم اعمال» می پردازد، معتقد است که از طریق براهین عقلی نیز می توان در اثبات این مسأله استفاده کرد و از آنجا که اثری در مورد بررسی دیدگاه ایشان در این مسأله یافت نشد، در این مقاله به تحلیل برهان های ایشان در مسأله «تجسم اعمال» به روش تحلیلی توصیفی پرداخته و بیان می شود. حاصل اینکه ایشان علاوه بر تبیین «تجسم اعمال» با توجه به آیات و روایات، از طریق بررسی حقیقت عمل، ترتب عوالم وجود و اصل علیت نیز به ارائه برهان های عقلی در این مسأله می پردازد.