حداکثری

اغلب صاحب نظران اندیشه اسلامی معتقدند دین اسلام حداکثری است. با وجود این، درباره گستره مسائل دین، اختلاف نظر قابل توجهی دیده می شود. رایج ترین دیدگاه در بین اندیشمندان متأخر، حداکثری بودن دین در محدوده تأمین سعادت انسان است؛ ولی برخی پا را فراتر نهاده، بر این اعتقادند که دین، نه تنها عهده دار پاسخ گویی به مسائل مربوط به سعادت آدمی در عرصه زندگی فردی و جمعی است، متولی پاسخ گویی به همه مسائل مربوط به زندگی فردی و اجتماعی نیز هست. در این نوشته، از این رویکرد به «رویکرد حداکثری مطلق» یاد شده و یکی از مهم ترین این رویکردها، یعنی نظریه استاد آیت الله جوادی آملی بررسی شده است. با توجه به گستردگی نظریات ایشان دراین باره، تنها به بخشی از مهم ترین مبانی ایشان بسنده شده، در ادامه، ابهامات موجود در این نظریه به بحث گذاشته می شود.

با توجه به اهمیت موضوع قلمرو دین در عصر حاضر و بحث هایی که در فلسفه دین نسبت به آن صورت می گیرد، این نوشتار با روش تحلیلی توصیفی به دنبال به دست آوردن دیدگاه آیت الله العظمی خامنه ای نسبت به سؤال از گستره دین و پاسخ گویی آن به نیازهای انسان است. پاسخ این مسئله با توجه به تفکیکی که بین دو بخش علوم تجربی و انسانی گذاشته می شود، به دست آورده شده است. آنچه مشخص می شود این است که ایشان در علوم تجربی نگاه حداکثری را نمی پذیرند و در علوم انسانی هم با تفاوتی که بین آموزه های توصیفی و هنجاری دین می گذاریم، می شود گفت نظر ایشان این است که دین باید اصول، مبانی و اهداف علوم انسانی را توصیف کند و اما در جهت هنجاری، دین باید به طور حداکثری پاسخ گوی نیازهای انسان ها باشد و ارزش گذاری کند که البته ایشان این کار را بر خلاف علوم تجربی که از عموم متخصصان درخواست می کنند، مخصوص علما و مجتهدین دانسته و از حوزه علمیه می خواهند که مسئولیت خود را در این زمینه انجام دهند.

یکی از مباحث کلامی که در دوران متأخر تحت تأثیر فرهنگ جدید غربی بیش ازپیش به آن پرداخته شده، مسئله «قلمرو دین» است. بحث قلمرو دین از آن رو مهم است که می تواند به روشنی در فهم متون دینی ما را یاری کند و قرینه ای برای فهم صحیح ما از دین محسوب شود. در این مقاله تلاش شده است تا رویکرد یکی از جوامع مهم روایی شیعه، یعنی کتاب شریف «اصول کافی» به موضوع «قلمرو دین» با روش گردآوری خانواده حدیثی بررسی شود. براساس این روش، از کنار هم قرار دادن مجموع روایات هم مضمون در اصول کافی مطابق یک معیار کلی، «گستره حضور دین در عرصه های مختلف زندگی بشر تا جایی است که با سعادت نهایی انسان گره خورده باشد». بیان این نکته حائز اهمیت است که در نوشتار پیش رو امکان بررسی قلمرو دین از منظر درون دینی مفروض گرفته شده است.