حدیث نبوی

هر متن ادبی، برآمده از ساختار متن قبلی و برآیند تعامل و وابستگی در دو ساحت ساختاری و معنایی و معرّقی از نقل قول ها به شمار می رود، نهج البلاغه به اعتبار یک متن، حاوی بینامتنی قرآنی، احادیث نبوی و اشعار عرب است. ازآنجاکه بینامتنی به سه گونه اجترار، امتصاص و حوار تقسیم می شود، برای پاسخ به این پرسش که بینامتنی احادیث نبوی در نهج البلاغه از کدام نوع است، در این مقاله ابتدا کلام رسول خدا2 و یادکردهای سیره او از نهج البلاغه استخراج شده و نوع بینامتنی آن ها مشخص شده است و سپس کارکردهای احادیث رسول خدا2 مورد بررسی قرار گرفته است . آنجا که حضرت همگان را با بیان «وَاسْتَنُّوا بِسنتهِ فَإِنَّهَا أَهْدَی السُّنَن » به پیروی از سنت رسول خدا2 دعوت می کنند، کارکرد ترویجی ظهور می کند؛ و زمانی که فرمان پیامبر 2 در جمله «غَیرُوا الشَّیبَ وَ لَا تَشَبَّهُوا بِالْیهُودِ» را تابع اوضاع ویژه دوران پیامبر2 معرفی می کند، ما را به اسباب الحدیث برای فهم احادیث توجه می دهد؛ و آنگاه که برای فهم فتنه در آیه اول سوره عنکبوت به کلام پیامبر2 اسناد می کند، ما را به کارکرد تفسیری رهنمون می کند و رجم زانی توسط رسول خدا2 و سپس نماز خواندن بر جسد او را پایه احتجاج خود در برابر خوارج قرار می دهد تا کار کرد احتجاجی روایت را نشان دهد. بدین ترتیب نگارنده نشان داده است آوردن سخن و سیره رسول خدا2 در نهج البلاغه، کارکردهای ترویجی ، فقه الحدیثی ، تفسیری ، جدلی و استدلالی و اقناعی دارد.

مفاهیم در هر زبانی به مثابه دال ها یا نشانه هایی هستند که بر معانی دلالت دارند. آن ها اعتبار بشری هستند و تحت تأثیر عوامل گوناگون، گاه گرفتار دگردیسی می شوند. از شاخص ترین این مفاهیم که دچار نوسان گفتمانی عرضی و قلب معنا شده، واژه های«رعیت» و «راع» است که نخستین بار در سخنان رسول الله (ص) به کار رفته است؛ اما به تدریج در عرصه معناشناسی سیاسی دگرگونی یافته و گفتمان الگوی منفی شبانی حکومت و ناتوانی مردم در تدبیر سرنوشت خویش را در پی داشته است. با توجه به اهمیت این فرهنگ واژه های سیاسی و تأثیر دگردیسی معنای آن ها از یک سو و اهمیت مسئله حقوق شهروندی و ارتباط آن با این مفاهیم از سوی دیگر، این پرسش مطرح می شود که در نگرش معناشناسی شناختی، مفاهیم راع و رعیت چگونه تعبیر می شوند و معانی راستین آن ها در عرصه سیاست چیست. هدف نوشتار حاضر تبیین معناشناسی ساختاری حدیث نبوی راع در جهت شناخت حقیقت گفتمان شبانی است. یافته های تحقیق که با رویکرد تحلیلی حدیث نبوی «کلکم راع» و بر مبنای نظریه استعاره مفهومی لیکاف و جانسون از طریق داده های کتابخانه ای به دست آمده، بیانگر این است که کاربرد این مفاهیم در متن حدیث استعاره مفهومی ساختاری بوده و دارای معنای ارزشی و انتزاعی نگهبانی و رعایت است. بنابراین، گفتمان شبانی (راع – رعیت) در اصل به مفهوم «نگهبانی» و «خدمت» و درنتیجه «پذیرش مسئولیت» و «تحقق حقوق شهروندی» بر مبنای مصالح و شئون شهروندان یا اصطلاحاً رعیت است و برابرنهاد گفتمان سلطه و نیاز یا استبداد بوده ودرنتیجه گفتمان پاسخ گویی وامانتداری و نگهبانی عمومی است.

وحی، واسطه ارتباط خداوند متعال با پیامبراکرم (ص) و حدیث نبوی، مبیّن این وحی منزَل و رابط بین پیامبراکرم (ص) با مردم است. نوشتار پیش رو که با روش توصیفی-تحلیلی و در گستره بررسی آیات و روایات مرتبط با انواع وحی فراهم شده، می کوشد تا نشان دهد طبق آیه «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى ، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى» و سایر آیات مشابه، نزول وحی بر پیامبر (ص)، به چهار شکل وحی قرآنی، وحی بیانی، حدیث قدسی و حدیث نبوی بوده است. نتایج پژوهش، بیانگر این است که مراد از وحی قرآنی، قرآن کریم است که از طریق وحی بر پیامبر (ص) نازل شده است. وحی بیانی، اختصاص به قرآن کریم دارد و به منظور تبیین آیات قرآن به معنای تفصیل جزئیات احکام، تخصیص عمومات و تقیید مطلقات قرآن است. ا

یکی از احادیثی که در کتاب فرهنگ مأثورات متون عرفانی ) 1380 : انتشارات سروش( آمده، حدیث «بعثت الی الاحمر و الاسود » است که به نقل از کتاب مرصاد العباد آمده و به «برای سرخ [پوست] و سیاه [پوست] برانگیخته شد هام » ترجمه شده است. در این میان این پرسش مطرح م یشود که در زمان پیامبر )ص(، سرخ پوست چه مصداقی م یتوانسته داشته باشد؟ آیا احمر تنها به معنای سرخ است؟ آیا تنها معناهای احمر/ ابیض در این حدیث، سرخ پوست و سپیدپوست است؟ نویسنده نوشتار حاضر معتقد است که با جستجو و بررسی این حدیث در دیگر متون بتوان مفهوم مناسب تری نسبت به آنچه در فرهنگ مأثورات متون عرفانی آمده، به دست داد. وی در نوشتار پیش رو، تأملی در برداشت های متفاوت از این حدیث نبوی داشته و معنای درست حدیث را «به سوی جن و انس مبعوث شده ام » می داند.

روایت «الطَّلَاقُ بِیدِ مَنْ أَخَذَ بِالسَّاق»، که در پژوهش های حقوق اسلامی، از آن به عنوان «حدیث نبوی»، «ضابط فقهی» و «قاعده فقهی» بحث شده است، یکی از مهم ترین مستندات مدعیان حق انحصاری مردان در انحلال نکاح به شمار می آید. همچنین رویه قضایی ایران که متأثر از فقه اسلامی و اندیشه فقهای امامیه است، نیز از آن متأثر بوده و در آرای محاکم تالی و عالی ایران، فراوان بدان استناد می شود. از این رو، پرسش اصلی ما این است که آیا روایت مذکور از مبانی و پیشتوانه محکم سندی و محتوایی برخوردار است؟ بررسی به روش تاریخی نشان می دهد که نزد فقهای متقدم شیعه نزدیک به عصر تشریع (ابن بابویه، شیخ صدوق و سیّدمرتضی)، انحلال نکاح حق انحصاری مردان نبوده است. همچنین از بازپژوهی روایت الطلاق با استفاده از روش های حدیث شناسی، معناشناسی، اصولی و فقهی این نتیجه حاصل می شود که روایت «الطَّلَاقُ بِیدِ مَنْ أَخَذَ بِالسَّاق»، از اعتبار لازم سندی برخوردار نبوده و محتوای آن نیز نمی تواند به عنوان حق انحصاری مردان در انحلال نکاح مورد استناد محاکم قضایی ایران و کشورهای اسلامی قرار بگیرد، مگر آنکه مدعای انحصاریون از طریق ادله دیگر ثابت باشد.

در احادیث بر جای مانده از رسول خدا(ص)، روایاتی وجود دارد که در آن از عصمت پیامبر و اهل بیت(ع) بزرگوار آن حضرت سخن به میان آمده است. یکی از این روایات، حدیث «. . . أنا و أهل بیتی مطهرون من الذنوب» است که آن را محدثان اهل سنت از رسول خدا نقل کرده، و در آثار روایی، تفسیری و تاریخی خود ثبت کرده اند. این حدیث که بر عصمت پیامبر و اهل بیت(ع) از همه گناهان دلالت دارد، از سند قابل قبولی برخوردار است. رجال سند حدیث عبارتند از: یعقوب بن سفیان فسوی فارسی، یحیی بن عبدالحمید حمانی، قیس بن ربیع اسدی کوفی، سلیمان بن مهران اعمش، عبایه بن ربعی اسدی کوفی و عبدالله بن عباس، که حدیث را از رسول خدا نقل کرده است. از رجال سند حدیث یک نفر متهم به غلوّ شده، لکن ادعای غلوّ درباره او ثابت نیست، و بر فرض ثبوت، غلوّ مانع وثاقت نیست. لذا رجال سند حدیث همگی موثق، و حدیث مورد نظر بدون ایراد است.

یکی از ادلّه نقلی متکلمان شیعی برای اثبات امامت حضرت علی (ع) و منصوص بودن آن، «حدیث وصایت» است. این حدیث نبوی با مضمون وصیت پیامبر (ص) به امام علی (ع) درباره امامت و جانشینی بعد از پیامبر (ص) است. حدیث مذکور با طرق و متون مختلف در مصادر متعدد اهل سنت نقل گردیده است که متن مشهور آن، حدیثِ «لِکُلِّ نَبِیٍّ وَصِیٌّ وَ وَارِثٌ، وَ إِنَّ علی (ع) اً وَصِیِّی وَ وَارِثِی» است. اطلاق وصایت و جایگاه وصیت کننده، بیانگر معنای جانشینی علی (ع) در مقام رهبری امت اسلامی بعد از پیامبر (ص) است. در این مقاله، برآنیم که ابتدا اسانید و طرق حدیث را استقصاء نموده، سپس محتوا را از نظر گونه های محتوایی، دلالت آن ها بر امامت حضرت علی (ع) را بررسی کنیم و به شبهات موجود پاسخ دهیم. در این تحقیق، ابتدا داده ها را در این زمینه به روش کتابخانه ای جمع آوری نموده ایم و با مراجعه به منابع معتبر اهل سنت و نیز با تفکیک ادله از نظر سندی و دلالی، به تحلیل محتوا و پاسخ به شبهات پرداخته ایم.

قوانین الوزاره اثر ابوالحسن ماوردی (د. 450 ق)، محدّث و اندیشمند سیاسی سده پنجم هجری است که به شرح وظایف و الگوهای رفتاری وزیران و نیز ساختار اجرایی دستگاه وزارت پرداخته است. اقتباس یا بینامتنیّت مستقیم یا خارجی احادیث نبوی به صورت نقل عینی ده ها حدیث نبوی، نقش مؤثری از نظر کیفی در شکل گیری این اثر داشته است؛ از این رو این پژوهش می کوشد با شیوه ای کتابخانه ای و روش تحلیلی - توصیفی، یعنی با تمرکز بر مضامین مشترک یا گره های انسجامی فیمابین متن احادیث مورد اقتباس و متن قوانین الوزاره، به تحلیل نقش احادیث نبوی در برساختن اندیشه سیاسی ماوردی در قوانین الوزاره بپردازد؛ بدین منظور متن قوانین الوزاره و بینامتنیّت احادیث آن در بخش های ظهور این بینامتنیّت ها در متن، تحلیل مضامین شده است و حلقه های مشترک متن و بینامتنیّت ها به عنوان مقولات مشترکی که حاصل فکر سیاسی ماوردی بوده، استخراج گردیده است تا بتوان اهداف وی از این همخوان سازی متن و بینامتنیّت را تحلیل کرد. نتایج نشان داد ماوردی به منظور تدوین اندرزنامه ای برای کارگزاران حکومتی، نه تنها در الگوهای رفتاری کارگزاران، بلکه تقریباً در تمامی مقولات قوانین الوزاره، یعنی ساختار حکومت کارامد و اصول زیربنایی جامعه، از احادیث نبوی برای افزایش قدرت اثرگذاری تجویزهای سیاسی خویش بهره برده و تنوع موضوعی احادیث را با توان ارتباط ادبی در گفتمان حکمرانی به تضمین گرفته است.