وحی بیانی

محور اصلی مقاله حاضر، طرح نظریه «وحی بیانی» است . ابتدا تقسیمات گوناگونی از وحی بیان میگردد و سپس به تفکیک وحی بیانی از وحی قرآنی پرداخته میشود. پس از نقل کلماتی از بزرگان مفسران شیعه و اهل سنت، ادله نظریه فوق بررسی شده، این ایده طرح میگردد که آنچه در قرآن کریم وجود دارد «وحی قرآنی» است و آنچه در روایات و سنت قطعی معصومان(ع) آمده «وحی بیانی» است. همچنین پس از ذکر برخی از نتایج مترتب بر عقیده فوق، تعدادی از اشکالات مطرح در حوزه وحی با استفاده از این ایده پاسخ گفته میشود.

به منظور اثبات اهمّیّت و حجّیّت سنّت، بازخوانى و تحلیل بیش از 35 تفسیر نشان مى دهد که مفسّران با آنکه سبب نزول آیه 7 سوره حشر را درباره فىء بنى نضیر مى دانند، امّا برآنند که مفاد ذیل آیه، عام است. آراى مفسّران شیعه و سنّى، با اندک تفاوت در جزئیّات و تعبیرات، درباره چگونگى عمومیّت آیه، علّت وضع قانون آورده هاى حضرت رسول، حیطه نفوذ این قانون و ضمانت اجرایى آن، مشترک است. هیچ مفسّرى بر تخصیص آیه به تقسیم فىء تصریح نکرده است. اصل راهبردى آورده هاى رسول اکرم (ص)، میزانى است براى مسلمانان تا دین دارى خود را محک بزنند و باورها و قانون هاى زندگى را براساس آن تنظیم کنند. مفسّران، اطاعت بى چون و چرا و بدون تردید از آورده هاى حضرت رسول (ص)را نتیجه ضرورى این قانون مى دانند؛ چرا که پیامبر جز وحى چیزى نمى گوید و جز به خیر و صلاح، امر، و جز از شرّ و فساد، نهى نمى کند.

وحی، واسطه ارتباط خداوند متعال با پیامبراکرم (ص) و حدیث نبوی، مبیّن این وحی منزَل و رابط بین پیامبراکرم (ص) با مردم است. نوشتار پیش رو که با روش توصیفی-تحلیلی و در گستره بررسی آیات و روایات مرتبط با انواع وحی فراهم شده، می کوشد تا نشان دهد طبق آیه «وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوى ، إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحى» و سایر آیات مشابه، نزول وحی بر پیامبر (ص)، به چهار شکل وحی قرآنی، وحی بیانی، حدیث قدسی و حدیث نبوی بوده است. نتایج پژوهش، بیانگر این است که مراد از وحی قرآنی، قرآن کریم است که از طریق وحی بر پیامبر (ص) نازل شده است. وحی بیانی، اختصاص به قرآن کریم دارد و به منظور تبیین آیات قرآن به معنای تفصیل جزئیات احکام، تخصیص عمومات و تقیید مطلقات قرآن است. ا

وجود آیات متشابه که از واقعیت های مورد اذعان خود قرآن است، به خاطر طبیعت متشابه بودن مدالیل آن ها، زمینه را برای تأویل نادرست و کژتابی های فکری و رفتاری فراهم می آورد که از منظر قرآن با ارجاع آن ها به آیات محکم و نیز مراجعه به اهل بیت (علیهم السلام)، می توان تأویل صحیح از آن ها را به دست داد. از سوی دیگر، بخشی از روایت های تفسیریِ موجود از امام رضا (علیه السلام) به تاویل آیات متشابه اختصاص یافته است که با واکاوی آن ها می توان هشت روش را برای به دست دادن تأویل صحیح برشمرد که عبارتند از: 1. استفاده از برهان عقلی 2. بهره جستن از سیاق آیات 3. بهره جستن از دلالت سایر آیات 4. تأکید بر قاعده «ایاک اعنی و اسمعی یا جاره»5. استناد به وحی بیانی  6. استفاده از روایات نبوی و ولوی 7. استفاده از تاریخ صحیح 8. استفاده از ادبیات قرآنی.  نگارندگان در این مقاله پس از ارائه مفهوم لغوی و اصطلاحی دو واژه «تأویل» و «متشابه»، با ارائه نمونه های مختلف از روایات امام رضا (علیه السلام)، این هشت روش را بررسی کرده اند.  از بررسی این روش ها به دست می آید که در مرحله نخست،  امام رضا (علیه السلام) بر حساسیت تفسیر آیات متشابه و لزوم مراجعه به اهل بیت (علیهم السلام) در این زمینه تأکید فرموده و در مرحله دوم امعان توجه به قراین داخلی آیات همچون سیاق و قراین بیرونی همچون براهین عقلی و رهنمون روایات صحیح را در به دست دادن تفسیر صحیح از آیات متشابه کارآمد می داند.

روایت علوی «هَذا کِتابُ ربّکُم کمَا اُنزِلَ علَی نَبیّکُم» درکتاب الاعتقادات شیخ صدوق بدون ذکر سند نقل شده است. اما روایات هم خانواده و مشابه آن در کتاب اصول کافی و بصائرالدرجات صفار با سند متصل روایت شده است. هر چند این حدیث در رابطه با مصحف امیرمومنان (ع) در منابع شیعی به شکل پربسامدی منعکس شده و مورد استناد قرار گرفته است؛ اما تاکنون مستقلاً به بررسی محتوایی و دلالی آن پرداخته نشده است. پرسش اصلی این که از محتوای این روایت چه اطلاعاتی پیرامون مصحف حضرت به دست می آید؟ این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای صورت پذیرفته و هدف از آن بررسی سندی و متنی روایت مذکور است. نتایج به دست آمده از آن روشن می سازد که محتوای مصحف حضرت از جنس وحیانی بوده و شامل تنزیل و تأویل می باشد، یعنی علاوه بر وحی قرآنی، وحی بیانی نیز در حاشیه مصحف حضرت ثبت شده است. امیرمومنان (ع) به آن مجموعه واژه «کتاب» اطلاق کرده است. پس واژه کتاب اعم از واژه قرآن بوده و رابطه بین کتاب و قرآن، عموم و خصوص مطلق است. از خلال بررسی این حدیث معنای واژه «کتاب» در حدیث ثقلین نیز روشن می گردد. که این مطلب دستاورد جدیدی در رابطه با مصحف حضرت می باشد.

دوحدیث در خطبه های 17 و 147 نهج البلاغه ذکر شده که از قول امیرمؤمنان (ع) تحریف را به کتاب الله نسبت می-دهند، این دو روایت مورد استناد موافقان تحریف قرآن قرار گرفته است؛ با توجه به اهمیت موضوع، لازم است از لحاظ محتوایی و دلالی مورد بررسی قرار گیرند. پرسش اصلی این که منظور از تحریف و منظور از کتاب در این روایات چیست؟ این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای صورت پذیرفته و هدف از آن بررسی دلالی و متنی روایات مذکور است. نتایج به دست آمده از آن روشن می سازد که محتوای مصحف حضرت(ع) از جنس وحیانی بوده و شامل تنزیل و تأویل می باشد، یعنی علاوه بر وحی قرآنی، وحی بیانی نیز در حاشیه مصحف حضرت ثبت شده بود. امیرمومنان (ع) به آن مجموعه واژه کتاب الله اطلاق کرده است. پس واژه کتاب اعم از واژه قرآن بوده و رابطه بین کتاب و قرآن، عموم و خصوص مطلق است. و منظور از تحریف حذف وحی بیانی از کتاب الله است. از خلال بررسی این حدیث معنای واژه کتاب در حدیث ثقلین نیز روشن می گردد.