طبرسی

شیوه طبرسی در نقل اسباب نزول به صورت گزارشی است، اما در مواردی با ارائه ملاک هایی از قبیل ضرورت فقهی، ظاهر آیه و تاریخ به تأیید یا ردّ پرداخته است. در عین حال نمی توان مسامحه وی در نقل برخی روایات و اسباب نزول را نادیده گرفت. وی نقل قول های ضعیفی همچون مدح عبدالله بن سلام، ذکر ماجرای ورقه بن نوفل را آورده است اما کمترین اظهارنظری دراین باره نکرده که قاعدتاً باید به ضعف آن ها اشاره می کرد. عبدالله بن سلام از کسانی بود که برای جلب نظر عامه مردم جعل حدیث می کرد و احادیثی هم در وصف او نقل شده که عمدتاً ضعیف الاسناد و بی اعتبار است. ردّ پای این شخص را در بخش های مختلف کتاب مجمع البیان می توان رصد کرد. در این مقاله، پس از بررسی روایات کتاب مجمع البیان، مراجعه به تفاسیر و منابع مرتبط به شیوه کتابخانه ای و تحلیل درون متنی، در نقد روایات مخدوش اسباب نزول در مجمع البیان که آیات را با عبدالله بن سلام مرتبط دانسته، به نکاتی چون نیاوردن برخی شأن نزول ها توسط مفسران قبل یا بعد از طبرسی، بیان دیدگاه طبرسی به جای شأن نزول، نقل مطالب به پیروی از مفسران عامه درحالی که دانشمندان شیعه بدان اعتنایی نداشته اند؛ عدم تطابق تاریخی اسباب نزول حاوی مدح عبدالله بن سلام با زمان اسلام آوردن وی اشاره شده است. شاید هدف وی از این نوع نقل قول ها آشنایی خواننده و مقایسه آن ها با سایر نظرات است. این روش عالمانه، خواننده را به تفکر و اندیشه فرامی خواند و بسیار ارزشمند است اما عدم نقد و اظهارنظر قطعی شیخ یکی از ضعف های مهم این تفسیر به شمار می آید.

مجمع البیان یکی از مهمترین تفاسیر شیعی است که از روایات تفسیری بسیاری، بهره جسته است. از آنجا که روایات و آثار منقول معاصران نزول، بخشی از واقعیت تفسیر قرآن را به خود اختصاص داده و قرآن پژوهان همواره توجه ویژه ای به روایات مبذول داشته اند، نوشتار پیشِ رو در صدد است با روش تحلیلِ متن کارکردهای متنوع، روایات تفسیری را با ارائه برخی نمونه ها در فهم و تفسیر آیات قرآنی با تأکید بر دیدگاه ، مبانی و روش تفسیری صاحب مجمع البیان تبیین و بررسی کند. کارکردهای روایات تفسیری در مجمع البیان عبارتند از: فضایل ق رآن ، اخ تلاف قرائات، تشریح اسباب نزول، تبیین واژگان و لایه های معنایی، روایات مبیّن آیات مجمل، روایات تبیین و تصحیح اصول اعتقادی ، بهره گیری از تمثیل، روایات ناظر به جری وت طبیق، تبیین احکام شرعی، تعداد آیات، روایات آیات متشابه و روایات تفسیر ظاهری. البته این موارد حصر عقلی ندارد و با تحقیقات بیشتر می توان به کارکردهای دیگری دست یافت.

الکتاب "سیبویه"(ت:180ه ) تقریباً به عنوان کهن ترین کتاب در زمینه ی علم نحو و بررسی شواهد قرآنی به حساب می آید و برای بسیاری از بزرگان بعد از خودش به عنوان یک مرجع موثق در این زمینه بر شمرده می شود. "سیبویه" در تدوین قواعد نحوی و برای تثبیت آرای نحوی خود توجه خاصی به شواهد قرآنی داشته و قرآن را مرکز توجه در تحلیل های خود قرار داده است. ضرورت این پژوهش در جهت نشان دادن ارتباط بین علم نحو و تفسیر است. این پژوهش در ابتدا به بررسی تحلیل شواهد قرآنی در کتاب "سیبویه" می پردازد که در این بررسی برای روشن شدن مطلب و تحلیل های سیبویه از توضیحات دانشمندان نحوی دیگر کمک گرفته شده است. سپس به صورت تطبیقی به بررسی میزان و چگونگی تاثیر تحلیل های "سیبویه" بر روی"طبرسی" که از مفسران بزرگ شیعی به حساب می آید،اشاره می شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که "طبرسی" در برخی از شواهد قرآنی تحلیل های "سیبویه" را پذیرفته و در تحلیل خود مستقیماً از او نقل قول می کند یا این که بدون ذکر نام، به صورت غیر مستقیم از وی تاثیر گرفته است. در اینجا می توانیم بگوییم که اکثر بازتاب تحلیل های سیبویه به صورت غیر مستقیم در تفسیر مجمع البیان دیده می شود. دیگر این که در برخی موارد مشاهده می کنیم که "طبرسی" برخی از تحلیل های "سیبویه" را نپذیرفته و دیدگاهی بر خلاف دیدگاه نحوی "سیبویه" دارد و در برخی از نمونه های قرآنی نقد ملایمی بر تحلیل "سیبویه" وارد می کند .

بحث از عصمت انبیاء از مباحثی است که همواره بین امامیه و اهل سنت در گستره و محدوده آن اختلاف بوده است شیعیان امامی با توجه به پذیرش عصمت تام پیامبر  شخصیت ایشان را به گونه ای ترسیم کرده اند، اما متکلمان و مفسران اهل سنت با اختلاف دیدگاهی که دارند، اغلب با توجه به ظاهر برخی آیات به عصمت پیامبر  در همه شئون باورمند نیستند. مقاله حاضر به روش توصیفی تحلیلی، و با استفاده از منابع کتابخانه ای به مقایسه دیدگاه فخر رازی از مفسران صاحب نظر اهل سنت در مباحث کلامی و طبرسی از مفسران بزرگ امامیه ذیل آیات؛ 105 و 106 سوره نساء؛ 49 سوره مائده ؛ 43 سوره توبه؛ 52 سوره حج؛ 37 سوره احزاب؛ 2 سوره فتح می پردازد. طبرسی همچون اکثر امامیه قائل است پیامبر  معصوم از خطا و اشتباه هست و این عصمت قبل و بعد از نبوت وجود داشته است در حالی که فخر رازی با توجه به ظاهر آیات معتقد است عصمت برای پیامبر  تا قبل از بعثت ضرورت ندارد بلکه لزوم آن از زمان بعثت است.

با توجه به جایگاه و اهمیت معراج در کانون اندیشه اسلامی، خوانش های گوناگونی از آیات مرتبط با این موضوع صورت پذیرفته است. تشکیک در وقوع معراج از سوی مستشرقان و نیز رؤیاانگاری آن از سوی برخی عالمان مسلمان، ضرورت واکاوی آرای تفسیری عالمان فریقین پیرامون این موضوع را دوچندان می کند. در این پژوهش، با روش توصیفی تحلیلی، آرای تفسیری مرحوم طبرسی از علمای شیعه و شیخ یونینی از علمای اهل سنّت، پیرامون اصل وقوع معراج و اسراء، زمان، مکان و کیفیت وقوع، هدف و نیز معجزه بودن معراج و مسأله رؤیت الهی واکاوی گردید. نتایج پژوهش حاکی از آن است که به رغم اختلافات فرقه حنبلی با مذهب تشیع، همگرایی بسیاری بین آرای یونینی و طبرسی پیرامون معراج و اسراء وجود دارد. مهم ترین وجه اشتراک آنان اعتقاد به وقوع معراج در حالت بیداری و رخداد آن به صورت جسمانی و روحانی توأمان است که با معجزه بودن معراج سازگار است. با وجود اینکه هر دو در ارائه نظرتشان از دلایل عقلی و نقلی بهره برده اند، در نوع منابع مورد استفاده، کمیّت پرداختن به موضوعات و نیز اقامه دلیل با هم اختلافاتی دارند. تأکید شیخ یونینی بیشتر بر کیفیت وقوع معراج است، در حالی که مرحوم طبرسی، علاوه بر تبیین کیفیت وقوع معراج به هدف معراج که همان رؤیت حجت های شگفت خداوند از سوی پیامبر (ص) است نیز اشاره می کند.

چگونگی تعامل و تقابل پیامبر(ص) با مخالفان خویش همواره یکی از مسائل بحث برانگیز در تاریخ اسلام بوده است. در دوره معاصر برخی از پژوهشگران به ویژه برخی از شرق شناسان، برخورد های قهرآمیز پیامبر(ص) با بعضی از مخالفانش را برجسته کرده و پیامبر(ص) را به خشونت گرایی متهم کرده اند. افزون بر منابع تاریخی، مهمترین و موثق ترین منبع برای بازشناسی رفتار پیامبر(ص) در ارتباط با مخالفان، آیات قرآن و تفاسیر و روایات مرتبط با آن آیات است. در این میان مجمع البیان فی تفسیر القرآن (تألیف 536) از مهمترین و جامع ترین تفاسیر است. این تفسیر به جامعیت و انصاف در بررسی آرا مختلف مشهور است. از این رو مقاله حاضر با تکیه بر تفسیر مجمع البیان به تحلیل و بررسی دقیق سیره پیامبر اسلام6 در مواجهه با مخالفان (مشرکان، اهل کتاب و منافقان و مانند اینها) پرداخته است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال اساسی است که شیوه مواجهه رسول خدا با مخالفین مبتنی بر چه اصولی بوده است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که رفتار پیامبر6 در مواجهه با مخالفان بر اساس دو راهبرد اصلی تعامل با مخالفان و تقابل با معاندان (دشمنان) استوار بوده و آن حضرت در راستای این دو راهبرد اصلی از راهکارهای مختلفی نیز در برخورد با مخالفین و معاندین اسلام بهره برده است. این راهکارها با توجه به ماهیت متفاوت اقدامات مخالفان و معاندان اسلام متفاوت بوده است.

«العوامل المئه» کتابی مختصر در علم نحو، از جمله مصنفات عبدالقاهر جرجانی (د 471 یا 474ق) است. بنای مصنف در این کتاب کوچک معرفی عوامل صدگانه در علم نحو بوده که به دو بخش عمده عوامل لفظی و عوامل معنوی تقسیم می شوند. در نتیجه محور و مبنای این ابتکار منحصر به فرد جرجانی، تاًکید بر «نظریه عامل» بوده است، دهها شرح بر این کتاب نوشته شده است. جواهر النحو نیز کتابی مختصر در علم نحو و به زبان عربی است که از مصنفات طبرسی (468-548ق) به شمار می رود، با سرفصلهای نحوی و با عناوین: مرفوعات و منصوبات و مجرورات و توابع و اعداد، با رویکرد خلاصه گویی و با تقدیم مثالهایی آسان، همراه با شواهد قرآنی و نقل چند حدیث و اشعار و ضرب المثل عربی. اساس کار طبرسی در این کتاب حول محور «نظریه إعراب» است. در این مقاله به این سؤال مهم پاسخ داده شده که مبنا و محور نویسندگان العوامل المئه و جواهر النحو چه بوده است و چه تفاوتی بین «عامل» و «إعراب» وجود دارد؟ هدف نگارنده بررسی وجوه اشتراک و افتراق این دو اثر است.

سیبویه برای استحکام بخشی تحلیل ها و وضع اصول نحوی از شواهد قرآنی بسیاری یاری گرفته است، ازاین رو پیداست که کتاب او اثری گران سنگ و مرجعی مهم در حوزه گرامر یا قواعد نحوی و شواهد قرآنی برشمرده می شود. منابع تفسیری اصیل و موثق، به درک و تفسیر آیات قرآن کمک می کند که در صورت بی توجهی به این نکته مفسر در ورطه تفسیر به رأی یا برداشت های ناروا خواهد افتاد. در میان منابع مختلف تفسیر، منابع نحوی اهمیت بسزایی در فهم درست آیات الهی دارد، این امر می تواند از ضرورت های این پژوهش باشد. این جستار با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، به مطالعه تحلیل شواهد قرآنی در باب (حذف) در الکتاب و بیان تأثیر یافته های نحوی سیبویه بر روی مفسرانی چون زجاج، زمخشری، طبرسی و فخرالدین رازی می پردازد. اشاره به میزان پذیرش یافته های نحوی سیبویه از شواهد قرآنی از جانب مفسران ازجمله اهداف این پژوهش است. بررسی های انجام شده، نشان می دهد، تحلیل های این دانشمند نحوی در بیشتر موارد از جانب مفسران مورد تأیید واقع شده است و تأثیرپذیری مفسران از این عالم نحوی بیشتر به صورت غیرمستقیم است که در اکثر موارد به واسطه زجاج، زمخشری، یا با نقل قول از خلیل و یا انتساب تحلیل به مکتب اهل بصره، دیدگاه سیبویه موردپذیرش قرارگرفته است و در برخی موارد تحلیل های او با نقد تند به خصوص از جانب فخر رازی و یا با نقد ملایم مواجه شده است. نکته دیگری که در تحلیل های سیبویه قابل ذکر است، توجه او به قواعد نحوی و عناصر زبانی کلام اعم از لفظی و معنایی، در بررسی شواهد قرآنی است. از دیگر نتایج این مقاله اشاره به رویکرد عقل گرایی در برخی از تحلیل های سیبویه و چهار مفسر است که در بیشتر موارد به صورت پرسش و پاسخ می باشد.