۱.
کلیدواژه‌ها:
مبهمات قرآن اعلام قرآن ابهام زبان شناسی دلالت بافت
در کتب علوم قرآنی مبحثی با عنوان مبهمات قرآن مطرح شده است. پژوهشگران در معرفی این دانش از الفاظی استفاده کرده اند که ناخواسته، قرآن و الفاظ آن را مبهم و گنگ می نمایاند. در این پژوهش پس از بررسی معنای واژه «مبهم» در علم لغت، زبانشناسی، نحو عربی و مقایسه آنها با معنای «مبهم» در علوم قرآنی، مشخص شد که معنای «مبهم» در علوم قرآنی در بخشی از موارد با تعریف آن در اصطلاح نحو منطبق می شود. جریان شناسی تعریف عالمان از «مبهم» در علوم قرآنی نشان می دهد که در این دانش از «اسامی غیر مصرح در قرآن» بحث شده است. همچنین «تفسیرمبهمات القرآن» به معنای تفسیر الفاظ مبهم قرآن نیست بلکه به نام های غیر مذکور در قرآن «مبهمات» و ذکر آنها «تفسیر مبهمات القرآن» اطلاق شده است و پرداختن به «مبهمات القرآن» تضادی با تبیان و روشنگر بودن قرآن ندارد و ابهام در این دانش به معنی گنگ بودن الفاظ قرآن نیست. لذا پیشنهاد می شود که در زبان فارسی به جای استفاده از عبارت «مبهمات» از نام «اسامی غیر مصرح در قرآن» استفاده شود تا از بروز اشتباه در فهم مقصود این دانش و خلط میان تعاریف لغوی، صرفی، زبانشناسی واژه «مبهم» و تعریف آن در علوم قر آنی، چنانکه در برخی از کتب متأخر به چشم می خورد جلوگیری شود.
۲.
کلیدواژه‌ها:
بغی تجاوز از حد امام عادل آیات احادیث
«بغی» واژه ای است مشترک میان سه حوزه شامل: دین، فقه و قانون. این واژه علی رغم اهمیت زیادی که در هر سه حوزه دارد، تعریف جامع و مانع، و مصادیق مشخصی در هیچ یک از آن ها ندارد. در تعاریف ارائه شده در فقه و قانون بیشتر واژگان نیاز به تعیین مصداق و تحدید حدود دارند تا از هرگونه سوءاستفاده احتمالی جلوگیری شود. در تحقیق پیشِ رو برای استخراج معنی بغی افزون بر توجه به جایگاه فقهی این واژه از آیات قرآن و روایات معصومان – علیهم السّلام – استفاده شده است. از منظر آیات و روایات و یا تفاسیر آن ها، بغی آثاری دارد و باغی مصادیقی. در برخی کاربردهای واژه «بغی»، آثار بغی جایگزین معنی آن شده است. خلاف فقه و قانون که وقوع بغی را تنها علیه امام عادل و نظام قابل وقوع دانسته اند، آیات و روایات بغی علیه هر کسی اعم از ائمه معصومین –علیهم السّلام-، خلفاء و حتی مردم عادی را محتمل الوقوع تقریر کرده اند. معنی واقعی و اساسی بغی که برخاسته از معنی ماوُضِع به آن است، عبارت از «طلب توأم با تجاوز از حد» است که بر همه کاربردهای نسبی آن در آیات قرآن کریم و احادیث معصومان – علیهم السّلام- منطبق است.
۳.
کلیدواژه‌ها:
ارتباط سنجی تحلیل معنایی سور اذائیه سوره المنافقون سوره النصر سیاق
پژوهش حاضر با هدف بررسی ارتباط بین دو سوره اذائیه «المنافقون و النصر» و با رویکرد تحلیل معنایی و روایی، به تطبیق ابعاد و مؤلفه های مؤثر در تحلیل معنایی و مضمونی این دو سوره پرداخته است. علی رغم شروع هر دو سوره با «اذا»ی ظرفیّه شرطیّه، به نظر می رسد که به دلیل تفاوت در ساختار شکلی و محتوایی آیات این دو سوره، ارتباط معناداری بین آ ن ها مطرح نباشد. در حالی که با تطبیق مهمترین ابعاد تحلیل معنایی و مضمونی و نیز با استناد به قرینه سیاق آیات این دو سوره نسبت به یکدیگر و نهایتاً با تمسک به پشتوانه روایی معصومین (ع) به عنوان مؤلفه های مهم ارتباط سنجی، می توان به وجوه اشتراک و ارتباط معنادار مضمونی بین این دو سوره دست یافت. بر این اساس، محوریت مشترک در ارتباط معناییِ مضمونی و روایی این دو سوره، قطعیت تحقق وعده الهی در نصرت و فتح نهایی و ثبوت عزت الهی برای مؤمنان (در سوره النصر) و زوال منافقان و مخالفان دین (در سوره المنافقون) است که در اعتقاد به ولایت پذیری متجلّی می گردد.
۴.
کلیدواژه‌ها:
خبر واحد متواتر عقل علم اجمالی تکلیف اخباری اصولی
مبانی حجیت خبر واحد به عنوان یکی از ارکان استنباط و اجتهاد فقه شیعی عرصه ای مشترک بین علم حدیث و دانش اصول فقه است. از جمله مستندات مهم اعتبار اخبار آحاد که برخلاف سایر ادله تا حدود زیادی مورد اتفاق است، دلالت عقل برحجیبت آن است، از آنجا که این مطلب از ناحیه سه دیدگاه مختلف حدیثی، اخباری و اصولی مورد توجه قرار گرفته، دست یابی به گفتمان مشترک بین ایشان را سخت می نماید. نظریّه طرفداران اعتبار عقلی اخبار آحاد، به هر دو معنای آن یعنی قرائت شیخ طوسی مبنی بر قرینه گی عقل و قرائت محقق حلّی که مصلحت عقلیه را مستند اعتبار عقلی می شناسد، پس از ایشان به خصوص میان متأخران دچار قبض و بسط فراوان گردید و بین متأخران و معاصران در قالب سه نظریه علم اجمالی به صدور اخبار آحاد و تاکید بر عمل وفق این اخبار به اقتضای منجزیّت علم اجمالی، نظریه لابدیّت فاضل تونی مبنی بر ناگزیر بودن از استناد به خبر واحد برای حفظ تکالیف و احکام و نظریّه تمسک به ظنون شیخ محمدتقی اصفهانی که با توجه به انسداد باب علم و عدم امکان تحصیل حکم قطعی از یک سو و ضرورت عمل به تکالیف از دیگر سو الزام عمل به خبر واحد را لازم دانسته است. پس از نقد و بررسی هر سه نظریّه دیدگاه شهید سیدمحمد باقر صدر و سیدمحمدکاظم یزدی مبنی بر اعتبار عقلی خبر واحد در صروت نبود منع عقلی مستدل گردیده است.
۵.
کلیدواژه‌ها:
سلطان معجزه معناشناسی معنای اصلی معنای نسبی همنشینی جانشینی
یکی از واژگان پراهمّیت در حوزه علوم قرآنی کلمه «سلطان» است. بیشتر دانشمندان معتقدند که در قرآن به جای کلمه «معجزه» از واژه های «آیه، بیّنه، برهان و سلطان» استفاده شده است. امّا تاکنون هیچکس مصداق این الفاظ را مشخص نکرده است، بگونه ای که اگر سوال شود سلطان چه نوع معجزه ای است کسی نمی تواند به آن پاسخ دهد؟ در تفاسیر نیز اغلب این کلمه را به معنای حجّت و دلیل معنا کرده اند. اهمّیت موضوع از آنجا دوچندان می شود که درمورد اصالت، ریشه لغوی و معنای این کلمه نیز اتّفاق نظر وجود ندارد. یکی از علومی که توسّط آن می توان به این مهم رسیدگی کرد، معناشناسی است. در این علم تحوّلات معنایی واژگان در گذر زمان و درون متن براساس روابط همنشینی و جانشینی بررسی می شود. در این مقاله کلمه «سلطان» در سه حوزه معنایی مختلف؛ «حکومت سیاسی، حجّت و برهان، معجزه» مورد بررسی قرار گرفته است و در نهایت معنای اصلی/ لغت نامه ای که برای آن درنظر گرفته شد عبارت است از: «مانعی مسلّط بر دیگران است، که آن ها را از مقصودشان منصرف گرداند» و معناهای نسبی که بر اساس آن معنای اصلی در دستگاه معناشناسی قرآن برای سلطان بدست آمدند، عبارتند از: شکافته شدن دریا توسّط حضرت موسی(ع) - داشتن عذر موجّه یا سند معتبر - قدرت و استطاعتی که انسان بر مایملکش دارد - قدرت و اختیاری که ولیّ دمِ مقتول برای کشتن قاتل دارد.
۶.
کلیدواژه‌ها:
خیر و شر مفاهیم اخلاقی مفاهیم ارزشی خوب و بد درست و نادرست شایسته و ناشایست اخلاق در قرآن فلسفه اخلاق در قرآن
مراد از خیر و شر اخلاقی در این تحقیق، آن دسته از مفاهیم اخلاقی هستند که بر ارزشی اخلاقی (نه الزام اخلاقی) دلالت دارند و شامل شش مفهومِ «خوب و بد»، «درست و نادرست» و «شایسته و ناشایست» می شود و معمولاً در محمولِ «جملات و گزاره های اخلاقی» به کار می روند. با توجه به کمبود پژوهش های ناظر به روش در حوزه اخلاق و فلسفه اخلاق در قرآن، این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، مشخص نمود که چگونه می توان خیر و شر اخلاقی یا مفاهیم ارزشیِ اخلاقی را از میان آیات قرآن که در قالب «گزاره های اخلاقی» وجود دارند، استنباط کرد. نتایج نشان می دهد که «خیر اخلاقی»، در قالب مفاهیمِ مثبتی همچون «خوب»، «درست» و «شایسته» جلوه گری می کند و «شر اخلاقی» خود را با مفاهیمی منفی همچون «بد»، «نادرست» و «ناشایست» نشان می دهد. در قرآن، «خیر اخلاقی» در شکلِ مفهوم «خوب»، با استفاده از افعال مدح (نِعْمَ) و الفاظی همچون، خیر، حسن، بِرّ، صالح، محسن و طیب معلوم می شود و «خیر اخلاقی» در قالبِ مفهوم «درست»، از طریقِ آیات دال بر نفی خطا و گناه و دال بر پاداش و ثواب و الفاظی همچون «صادق» قابل استنباط است. همچنان که «خیر اخلاقی» در جلوه ای که بیانگرِ مفهوم «شایسته» است را می توان از جایگاه و مقام خوبی که برخی افراد در پیشگاه خداوند دارند به دست آورد. در «شر اخلاقی» و در شکلی که مفهوم «بد» را نشان می دهد، مفهوم «بد» با افعال ذم (بئس و ساء) و واژگانی مانند شر، سوء، فاحشه، مفسد، خبیث و نجس روشن می شود و «شر اخلاقی» به عنوان مفهوم «نادرست»، با تعابیری که بیانگر خطا و گناه یا بیانگر کیفر و مجازات یا بیانگر«رد»، «انکار» و «ابطالِ» کاری است در قرآن بیان می شود و «شر اخلاقی» که بیانگرِ مفهوم «ناشایست» است از جایگاه و موقعیتی که برخی افراد، در نزد خداوند دارند، قابل تشخیص می باشد.
۷.
کلیدواژه‌ها:
سبب نزول سوره تحریم سیاق آیات سوره تحریم سیاق سوره احزاب جنگ خندق زینب بنت جحش
تعدادی از شأن نزول های وارد شده پیرامون سوره تحریم دارای اشکالاتی از ناحیه می باشند و برخی که از نظر سندی مورد تأیید هستند، نمی توانند مفهوم اصلی سوره و منظور از آن رازی که رسول خدا (ص) با همسرش در میان گذاشت، مشخص کنند. در این مقاله ابتدا شأن نزول آیات بررسی شده و ضعیف و غیرقابل استناد بودن آن ها اثبات شده است مقایسه سیاق سوره تحریم و آیات سوره احزاب پیرامون جنگ خندق و همسران پیامبر(ص) نزدیک بودن سیاق آن ها را نشان می دهد. سوره تحریم، می تواند در ادامه سوره احزاب نازل شده و دارای یک سبب نزول واحد باشند. طبق سیاق سوره تحریم اقتضا می کند که پیامبر(ص) آن راز را ابتدا به خانواده خود در میان گذارد، اما حسادت برخی همسران ایشان برانگیخته شده و سپس کل جامعه اسلامی را تحت تأثیر قرار داد. بررسی تاریخی سال نزول سوره احزاب حاکی از آن است که ازدواج پیامبر(ص) با زینب بنت جحش، دارای این شرایط است. این حادثه با سیاق سوره تحریم، موازین عقلی و تاریخ قطعی کاملا مطابقت دارد.
۸.
کلیدواژه‌ها:
شبهات پاسخ به شبهات شبهه پژوهی قرآن کریم گونه بندی نوع شناسی
در عصر حاضرگونه شناسی یا نوع شناسی یکی از لوازم پژوهش خصوصاً در مطالعات مرتبط با علوم انسانی است که به عنوان چارچوب و راهنمای محقق محسوب می شود و بر اساس قواعد آن، پدیده ها جهت درک و شناخت بهتر، بر اساس الگویی منطقی تقسیم بندی می شوند. یکی از شاخه های مطالعاتی در حوزه پژوهش های قرآنی که گونه بندی در آن اهمیت دارد، شبهات و انکاریه ها پیرامون قرآن است. با وجود تلاش های مؤثری که در زمینه شبهه پژوهی قرآنی صورت گرفته است به علت تمرکز غالب مؤلفان بر پاسخگویی، ارائه یک گونه بندی جامع از شبهات در حاشیه قرار گرفته است. با توجه به این که تقسیم بندی علمی شبهات یکی از لوازم شبهه پژوهی بوده و پیش نیاز ی برای پاسخ دهی روشمند به شبهات محسوب می شود ضروری است قبل از ارائه هر گونه و دفاع و ردیه بدان پرداخته شود. این مقاله در یک بررسی توصیفی-تحلیلی با مطالعه برخی از گونه بندی های ارائه شده در آثار شبهه پژوهی قرآنی و در نظر گرفتن الگوی شبهات معارضان علیه قرآن، خصوصاً مستشرقان و مسیحیان تبشیری به ارائه یک طرحواره شامل شش نوع کلی شبهات مصادر، شبهات وحیانیت، شبهات استناد به قرآن، شبهات فهم قرآن، شبهات متن و شبهات مربوط به آورندگان وحی اقدام نموده است و به تناسب زیرگونه ها و مصادیق هر یک نیز بر اساس قواعد گونه بندی، گزینش و ارائه نموده است. مبنای کلامی در این نوشتار دفاع از قرآن به عنوان کتابی وحیانی و خطا ناپذیر و مبنای علمی، عنصر شباهت در شبهات بوده و تقسیم بندی براساس الگوی هرمی صورت گرفته است. نقطه قوت این طرحواره آن است که شبهات پراکنده را با قرار دادن در دسته های همگون به صورت گونه های اصلی و فرعی جمع نموده که خود کمک شایانی به دفع توهم کثرت شبهه خواهد بود.
۹.
کلیدواژه‌ها:
غزوه بدر الگوی کنشی روایت شناسی گریماس پیامبر خدا (ص)
یکی از مهم ترین جوانب سلوک نبوی، موضوع چگونگی حضور پیامبر(ص) در جنگ و نحوه ی تعامل با دشمنان مختلف است. از سویی دیگر بهره بردن از علوم روز می تواند به بسط تفسیری یک رویداد کمک کند. از جمله اندیشه های جدید، الگوهای متنوع دانش «روایت شناسی» است. گریماس یکی از نظریه پردازان در این زمینه بوده که ساختار روایت را به ساختار گرامری و دستوری زبان نزدیک دانسته و داستان ها را صرف نظر از تفاوت محتوایی دارای یک ساختار کلی می داند و برای تبیین این ساختار یک الگوی کلی با شش کنشگر را معرفی می کند. این پژوهش باروش توصیفی تحلیلی به دنبال آنست که بخشهای محتلف این الگو را با روایت قرآنی جنگ بدر جزء به جزء تطبیق داده و درک منظم تری از حوادث جنگ بدر ارائه کند. این پژوهش نشان می دهد که قرآن در هرشش قسمت از الگوی کنشی گریماس، گزاره های مهمی را مطرح کرده است. پی جویی گزاره های قرآنی نشان می دهد که شخص پیامبر(ص) در جنگ بدر کنشگر اصلی است و کنش سایر افراد حول محور آن می چرخد.
۱۰.
کلیدواژه‌ها:
انگاره اسطوره شیطان قرآن کریم کتاب مقدس
تاریخ انگاره، از روش های نوین با رویکردی تاریخی است که مفهوم و انگاره مشخص را بررسی و تغییرات مؤلفه ای را در آن شناسایی و گستردگی، تنگنایی و دگرگونی ها را در طول تاریخ - که بر مفهوم ایجاد گشته-، نشان می دهد. مفهوم شیطان به مثابه یک انگاره تاریخی با معناشناسی و ریشه شناسی پیونده خورده که در گستره تحول تاریخی قرار دارد. شیوه کاربست واژگانی جانشین های این مفهوم در متن مقدس و کارکردهای متنوع فریبندگی، هوشمندی و آزمایشگری، کیفیت دوگانه عینی و انتزاعی آن، بازنمونی از همکنشی باورمندان این متن با فرهنگ های ناهمسان و نحوه دگردیسی آن است. در این میان قرآن کریم با روایتگری منسجمانه معنای ویژه از مفهوم شیطان در پیوند با نظام گفتمانی خاص ارائه داده است. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیل متن در معنای کلی آن و مبتنی بر وضعیت کاربرد عملی واژگان جانشین شیطان را در روایت گری تنخ و قرآن کریم با سویه در زمانی، شیوه دگرگونی این مفهوم را مورد خوانش قرار داده است.
۱۱.
کلیدواژه‌ها:
شیخ حر عاملی وسائل الشیعه علی بن جعفر المسائل اعتبار سنجی
کتاب وسائل الشیعه اثر شیخ حر عاملی یکی از جوامع حدیثی متأخر شیعی است که با رویکرد فقهی به نگارش درآمده است. مؤلف در این کتاب که یکی از مهمترین منابع فقه شیعه را تشکیل می دهد و با توجه به معیارهایی به گزینش مصادر روایی معتمد و معتبر از میان منابع روایی فراوان پرداخته است. یکی از این منابع، کتاب مسائل علی بن جعفر است که از اصول روایی شیعه محسوب می شود. رویکرد علمای متقدم، متأخر و معاصر نسبت به این کتاب متفاوت است و در حالی که متقدمان با ارجاع به طرق صحیح این کتاب در تألیفات خود به آن اعتبار بخشیده اند، متأخران تنها به نسخه ای از این کتاب دست یافته اند که به طریقی ضعیف گزارش شده است. رویکرد معاصران به این کتاب متفاوت بوده به طوری که برخی از علماء آن را تلقی به قبول نموده و بسیاری هم در اعتبار و اصالت نسخه کنونی تشکیک وارد کرده اند. بررسی اعتبار نسخه کنونی در رویکرد علماء به این کتاب در دوره های مختلف حکایت از عدم انطباق این کتاب با معیارهای کتب معتمد حتی نزد شیخ حر عاملی دارد و این مسأله گویای تساهل و تسامح مؤلف وسایل الشیعه در مواجهه با گزینش این منبع حدیثی است.
۱۲.
کلیدواژه‌ها:
المنار تمثیل معجزه تفسیر تمثیلی. محمد عبده رشیدرضا
در تفسیر المنار برخی آیات قرآن بر تمثیل حمل شده است. در باور عبده حوادث طبیعی برای بیان حقیقت های متعالی به عنوان تمثیل آورده شده و هر سخن و کاری که به کسی به صورت نامتعارف نسبت یابد، به شیوه تمثیلی است. به نظر عبده اصل در پدیده های عالم به وجود آمدن از طریق علت ها ی معمولی است و هر چیزی که از وقوع پدیده ای برخلاف این نظام خبر دهد اصل بر کذب بودن آن است. وی دایره وقوع معجزه را بسیار محدود و منوط به نص صریح قرآن می داند. از این رو عبده اگر ظاهر آیه را با تحلیل عقلی خود سازگار نبیند آن را تأویل برده و یا بر تمثیل حمل می کند مانند مسخ متخلفان بنی اسرائیل، مرگ و زنده شدن دسته جمعی هزاران نفر، معجزه مردن و زنده شدن یکی از انبیا و قربانی کردن چهار پرنده توسط حضرت ابراهیم(ع). این مقاله به روش کتابخانه ای و با هدف واکاوی ابعاد تمثیلی معجزات پیامبران (علیهم السلام) و پیامد آن، پس از ذکر مبانی مفسران المنار در تفسیر تمثیلی و برخی مصادیق آن به بررسی ابعاد تمثیلی معجزات انبیا (علیهم السلام) در این تفسیر پرداخته و به این نتیجه رسیده که حمل برخی آیات قرآن بر تمثیل با استناد به قرینه، جایز است به شرط آنکه با صدق و حقیقت بودن اخبار قرآن منافاتی نداشته و منجر به نفی واقعیت خارجی حادثه نشود. اگرچه عبده در موارد حمل بر تمثیل بر واقع نشدن آن معجزات تصریح نکرده است، اما این نظریه زمینه ساز رویکرد غیرواقعی بودن برخی داستانها ی قرآن توسط رشیدرضا و اسطوره بودن آن توسط خلف الله شد.
۱۳.
کلیدواژه‌ها:
أبو الجهم ثویر بن أبی فاخته بکیر بن أعین هارون بن الجهم روایت مشهوره أبی خدیجه
روایت مشهوره أبی خدیجه، از مهم ترین ادلّه، در دو بحث ولایت فقیه و قضاوت است و احکام زیادی در باب قضا از این روایت استفاده می شود. مشروعیت این احکام به صحت سند و توجه فقها به این روایت می باشد. سند این روایت، مشتمل بر شخصیتی با کنیه أبو الجهم است که این کنیه در آن طبقه حدیثی بر اساس نظرات کتاب های رجالی، تنها بر دو شخصیت، ثویر بن أبو فاخته و یا بکیر بن أعین منطبق می گردد. مشکل این نظریه فاصله میان راوی از أبوالجهم؛ یعنی حسین بن سعید الأهوازی با أبو الجهم است؛ زیرا حسین بن سعید بنا بر اقوال مختلف از اصحاب امامان کاظم، رضا، جواد و هادی علیهم السلام بوده است، درحالی که دو شخصیت ثویر بن أبی فاخته و بکیر بن أعین تا زمان امام صادق علیه السلام زیسته اند؛ از همین رو، برخی برای حل این مشکل به بیان واسطه های احتمالی حذف شده میان حسین بن سعید و أبو الجهم پرداخته اند. برخی نیز أبو الجهم را منحصر در این دو شخصیت نمی دانند؛ ولی در مورد مصداقش به نتیجه مشخصی نرسیده اند. این پژوهش با بهره گیری از اسناد روایات موجود در کتاب های روایی، سعی کرده کاستی های موجود در کتاب های رجالی را تا حدی جبران کند و ثابت نماید: هرچند این کنیه در آن طبقه حدیثی تنها بر این دو شخصیت منطبق می گردد؛ ولی در کتاب های روایی و اسناد برخی از روایات، برای شخصیت دیگری نیز استفاده گردیده و آن شخص، هارون بن الجهم است.
