پژوهشنامه قرآن و حدیث

سلفیه تکفیری با تکیه بر مبانی استنباطی خود ، یعنی بدعت شماری هر آنچه سلف ترک کرده اند و نیز پرهیز افراطی از تأویل آیات قرآن ، به نتایجی دست یافته اند که به نوعی آنان را به صدور فتاوای تکفیری خاصی سوق داده است . ابن تیمیه در برخی از کتابهای خود، انجام ندادن یک کار از سوی سلف را به معنای بدعت و حرمت آن کار محسوب کرده و تخطی از این حریم را بدعت نامیده است. مثلا در مورد حکم شرعی برگزاری مراسم مولودی خوانی در ولادت پیامبر اکرم (ص) ، معتقد است که این مراسم از جمله کارهایی است که سلف وپیشینیان انجام نداده اند با آنکه مقتضی آن وجود داشته و مانعی نیز بر انجام آن نبوده است واگر این کار خیر محض یا راجح بود، سلف از ما به انجام آن سزاوارتر بودند؛ زیرا آنان بیشتر از ما به رسول خدا (ص) محبّت داشتند و از ما بیشتر به پیامبر (ص) احترام می گذاشتند و بر کارهای خیر حریص تر بودند . او فقهای مذاهب اسلامی را جاهل نامید و قرار دادن موسمی جدا از موسم های شرعی ، همچون برخی از شب های ماه ربیع الاول (شب مولد رسول الله) ، برخی از شب های ماه رجب(مبعث) و مانند اینها را بدعت دانست زیرا سلف آنها را مستحب ندانسته است. در دوران معاصر نیز برخی از علمی وهابی به تبعیت از ابن تیمیه ، برپایی مراسم برای ولادت پیامبر (ص) و غیر او را غیر مجاز برشمرد. و بر این باوراند که این عمل از جمله بدعت هایی است که در دین حادث شده است؛ زیرا رسول خدا (ص) وخلفای راشدین وغیر آنان از صحابه و تابعین ، این عمل را انجام نداده اند . مبانی متخذ از قرآن کریم و سنت قطعی معصومان (ع) نشان دهنده این حقیقت است که بسیاری از ادعاهای سلفیه در این زمینه، اصل و ریشه ای در دین ندارد و از این رو نمی توان به آنها اعتقاد یافت.

در مقاله ی حاضر، ضمن معرّفی اجمالی یوسف درّه حدّاد (1913 1979م)، نویسنده و اسقف مسیحی لبنانی و سوری الاصل، و مهم ترین آثار وی، مهم ترین استدلال های وی مبنی بر نصرانیت دعوت قرآن که عبارتند از: «حصر خطاب قرآن درباره ی اهل کتاب به بنی اسرائیل»، «معنای «نصاری» در اصطلاح قرآن»، «یکی بودن انجیل»، «انحصار رسالت مسیح(ع) در قلمرو تورات» و «انحصار دعوت مسیح(ع) به توحید توراتی» که غالباً براساس تفسیر آیات قرآن صورت گرفته، بیان گردیده و در پایان نظرات وی بررسی و مطابق روش های علمی معناشناسانه استدلال های وی ارزیابی علمی و نقاط لغزش وی بیان شده است. مهم ترین نقدهای وارد بر نظر یوسف درّه حدّاد عبارت است از: «عدم توجّه به تمام آیات مرتبط با موضوع»، «عدم توِجّه کافی به علم لغت و شیوه ی استعمال واژگان نزد عرب زبانان»، «عدم توجّه به مباحث تاریخی» و «نداشتن دلیل معتبر علمی».

مسئله زبان قرآن در دهه های اخیر مورد توجه اندیشمندان و قرآن پژوهان قرار گرفته است و مبحثی است نوپدید که در گذشته هم برخی ابعاد آن در قالب عناوین دیگری طرح شده،امّا امروزه به دنبال مباحث فلسفه دین و به تبع آن «زبان دین» این بحث مورد کاوشهای متعددی قرار گرفته است. مراد از زبان در این مبحث شیوه تفهیم وتفاهم داست ،عنوان "زبان قرآن " نحوه خطابات قران را بیان می کند که در چگونگی این خطابات ،اندیشمندان مسلمان هر کدام به سویی رفته اند . چند لایه بودن زبان قرآن نتیجه ای است که از بررسی مباحث مذکور بدست می آید که البته در میان اندیشمندان مسلمان نیز قائلینی را به خود اختصاص داده است . مراد واقعی «زبان قرآن»،«نقش آن در فهم قرآن»، «پیشینه این بحث» «نقد و بررسی دیدگاههای مشهور در این حوزه (عرف عام و عرف خاص) و نیز ارائه یک دیدگاه مناسب از جمله اهداف این نوشتار است.

اسلام که به معنای تسلیم در برابر اوامر و نواهی خداوند است دارای درجات و مراتب مختلفی است و چون وجود آدمی به تدریج تحول می یابد، مراتب مختلف اسلام نیز به مرور در آدمی پدید می آید. در مقابل این تسلیم، خداوند آرامش و جمعیت خاطر را به مرور به قلب آدمیان اعطاء می کند و میان آن تسلیم و این آرامش رابطه متقابل وجود دارد، علامه طباطبایی برای اسلام چهار مرتبه قائل است که در پی هر کدام، مرتبه ای از ایمان پدید می آید. بنابراین حیات مادی و معنوی آدمی دارای درجات و مراتبی است و وظیفه صاحب هر مرتبه ارتقاء مرتبه خود به کمک صاحبان مرتبه بالاتر و لطف و مراقبت نسبت به صاحب مرتبه پایین تر است تا وی نیز به مدارج بالاتر نائل شود. بنابراین مسلمانان در فهم حقایق دینی و تحقق آن حقایق در خود مراتب و درجاتی دارند و اصل در رابطه اهل اسلام گفتگو، مفاهمه و همکاری و همیاری است.

عبدالله بن مسعود از شخصیّت های به نام تاریخ صدر اسلام، قاری و دارای مصحف است که ارزیابی شخصیّت او از آن رو دارای اهمیّت است که مکاتب اسلامی از نظر آشنایی وی با علوم قرآن و حدیث، قرائت و تفسیر، بیشتر زبان به تأییدش گشوده اند. عملکرد او قبل از شهادت پیامبر(صلی الله علیه وآله) با عنوان شاگرد مکتب وحی و بعد از فقدان ایشان به عنوان مدافعِ اسلام اصیل قابل تأمل است. ابن مسعود از جمله صحابه ای است که در طیّ حیات خود حتّی اگر پیروی از مکتب حق به ظاهر موجب صدمه دیدن جایگاه اجتماعی او شد، موضع خود را کاملاً به صورت روشن بارها و بارها اعلام کرد؛ همین صراحت است که از اندیشه عبدالله بن مسعود مکتبی مستقل می سازد و این مکتب پایه فعالیّت های امام علی (علیه السلام) در زمان حکومت ظاهری ایشان در کوفه است. همکاری او در زمان خلیفه دوم که بیشتر در حوزه فعالیّت های فرهنگی است از یک سو و موضع گیری های صریح او در برابر عملکرد خلفای سه گانه بعد از پیامبر(صلی الله علیه وآله) به ویژه عثمان، نظرات متفاوتی را پیرامون وی رقم زده است که با توجیه اذن امام علی(علیه السلام) به وی در جهت همکاری با دستگاه خلافت می توان کلیّات عملکرد او رامثبت ارزیابی کرد؛ چه این که تنها نقد جدی اهل بیت(علیهم السلام) در منابع مختلف مربوط به حذف معوذتین ازمصحف اش می شود از این رو می توان سایر تهمت ها را به سبب دفاع او از امام علی(علیه السلام) ترسیم کرد.

زبان قرآن یکی از بحث برانگیزترین مسائلی است که در قرون متمادی اسلامی از دید صاحب نظران این حوزه دور نمانده است. با نگاهی دقیق به این مسئله و تطورات تاریخی آن می توان دریافت که نظرات علمای اسلامی در این حوزه در یک خط سیر خاص نبوده و بر اساس گفتمان های غالب و خاص هر دوره، نظراتی متناسب با آن ارائه شده است. در قرن دوم بحث های جدی پیرامون خلق قرآن در بین فرق اسلامی درگرفت به همین سبب هر یک از گروه ها درصدد بودند تا با اقامه برهان و دلایل درون دینی عقیده خود را به کرسی بنشانند. جریان خلق قرآن و درگیری های کلامی که به ویژه در اواخر دوران حکومت مامون عباسی به عنوان منشوری حکومتی تلقی گردید؛ تنها حربه ای سیاسی بر علیه مخالفان این نظریه نبود بلکه با نگاهی موشکافانه به این وقایع می توان دریافت که این مساله مقدمه ای برای مظریات پیرامون زبان قرآن و برداشت های تفسیری مفسران هرکدام از فرق اسلامی بوده است. در این مقال برآنیم تا به شواهد و قرائن این مسئله با تکیه بر نظرات متکلمان و مفسران معتزله و اشاعره و دیگر فرق بپردازیم.