پژوهشنامه اخلاق

افزایش شهرنشینی دردنیای جدید وتمرکز بزه کاری در این مناطق، میزان آسیب پذیری شهروندان در برابر عوامل محیطی را افزایش داده است. این نوشتار بر آن است تا تاثیر آموزه های اخلاق اسلامی در ایجاد امنیت محیط شهری که با اهتمام به تقویت بازدارنده های درونی و تاکید بر رعایت حقوق انسانی، پیشگیری کارآمدتری را در مقایسه با راه کارهای فیزیکی و برخوردهای پلیسی در تأمین امنیت شهری سبب می شود را به شیوه مطالعات کتابخانه ای و به صورت توصیفی تحلیلی از نوع کیفی که داده های آن از طریق فیش برداری جمع آوری شده است ، مورد واکاوی قرار دهد. یافته های این تحقیق نشان می دهد اهتمام به تقویت باورهای اسلامی مبتنی بر خودکنترلی از طریق تحکیم کرامت انسانی، می تواند به افزایش امنیت در شهرها کمک شایانی نماید. این رویه از رهگذر نظارت و رفع زمینه های جرم زا (پیشگیری اولیه) وکاهش میزان ارتکاب جرم توسط افراد ب القوه واقع در معرض آسیب های اجتماعی (پیشگیری ثانویه)، سبب رعایت حقوق دیگران در زیست شهری می گردد.

هدف این مقاله، ارائه روش های شناختی در آموزش اخلاق به کودکان با تأکید بر آموزه اخلاقی احترام است. در این مقاله با تأکید بر آموزه های اسلامی و به روش توصیفی تحلیلی به مهم ترین روش های شناختی که می توان کودکان را با مفاهیم ارزشی آشنا کرد، پرداخته شده است. نتایج این بررسی و تحلیل نشان می دهد بر اساس آموزه های دینی، روش هایی چون انگاره سازی و اصلاح جهان بینی کودک، ایجاد شرایط برای مواجهه معرفتی کودک با نتایج منطقی رفتار، گفتمان سازی اخلاقی با رویکرد چالشی و تبیین معرفتی معیارها و مصادیق عینی ارزش ها می تواند منجر به آموزش و یادگیری شناختی کودکان نسبت به آموزه های اخلاقی مثل احترام شود. از سویی این ساحت شناختی می تواند زمینه شکل گیری عواطف و سبب ایجاد انگیره در حرکت عاطفی و عملی کودکان نسبت به آموزه های دینی شود.

از منظر تراانسانی، پیشرفت های علمی چند سده اخیر، انسان عصرحاضر را نسبت به پیشینیان رشد داده است؛ اما انسان هنوز در مراحل اولیه تکامل خود است و فرآیندهای تکامل ماهیت او باید با تکیه بر فناوری های نوین تکمیل شود. تراانسان گرایان خود را به عنوان جنبشی معرفی می کنند که قصد تکمیل نمودن این فرآیند را دارند. آرمان گرایی فناورانه تراانسان و ادعای تسریع تکامل و ارتقاء ماهیت انسان با تکیه بر فناوری، مسائل و چالش های فرهنگی بسیاری را فراروی این جنبش قرار می دهد. سرنوشت و چگونگی وضعیت اخلاق در قلمرو تراانسانی از مهمترین این مسائل می باشد. هدف این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است، تبیین و نقد برنامه و ایده های تراانسان گرایان برای وضعیت اخلاق در جهان تراانسانی است. نتایج پژوهش نشان می دهد که نگاه تراانسان به اخلاق، کاملاً فناورانه است. در این نگرش روش های رشد و پرورش اخلاق در معنای مرسوم آن حذف و ارتقاء زیست شناختی اخلاق جایگزین آن می گردد که توسعه دهنده ابهام و عدم قطعیت در حوزه اخلاق می باشد.

نقش الگو در تعلیم و تربیت اخلاقی با قطع نظر از جزئیات، انکارپذیر نیست و این جایگاه در اخلاق هنجاری و تربیت اخلاقیِ مبتنی بر فضیلت گرایی، پررنگ تر می شود تاجایی که لیندا زگزبسکی نظریه پرداز معاصر، الگو را از نقش مکمّل فراتر برده و معیار شناختِ مفاهیم اخلاقی دانسته است. در نصوص دینی به ویژه قرآن کریم نیز جدا از انتساب فضیلت گرایی به نظریه هنجاری آن، بر نقش الگو تأکید شده است اما چارچوب جایگاه آن مورد بررسی قرار نگرفته است. این پژوهش با درنظر گرفتن نظریه «الگوگراییِ اخلاقیِ» زگزبسکی به عنوان محور، به مقایسه آن با ابعاد الگو در قرآن پرداخته؛ از این رو ارکان نظریه را در پنج بخش استخراج کرده و پس از تبیین آنها، منظر قرآن به هریک را بر اساس آیات مرتبط، استنطاق کرده است. یافته های پژوهش حاضر حاکی است که از دیدگاه قرآن، اُسوگی در مرتبه پسینی از شناخت مفاهیم قرار دارد و قرآن علاوه بر معرفی الگوها، به دعوت نظری نیز پرداخته است. نیز با گزینش داستان های گذشتگان، الگوهای خوب و بد را برای تعقل و عبرت گیری نقل کرده است، هم چنین علاوه بر الگوهای متنوع برای سطوح و عرصه های مختلف، الگوی کامل و مطلق را نیز شناسانده است.

علامه طباطبایی بیش از دیگران به تبیین و تحلیل مسائل جدید فلسفه اخلاق بر اساس مبانی اسلامی پرداخته است. موضوع این نوشتار نسبت فطرت و اخلاق از دیدگاه علامه و روش پژوهش، توصیفی – تحلیلی است. بررسی دیدگاه علامه طباطبایی درخصوص تعیین خاستگاه ارزش های اخلاقی نشان می دهد که بدون اعتقاد به سرشت مشترک انسانی یا فطرت، سخن از ارزش های انسانی بی معنا و نفی فطرت اخلاقی به معنای پذیرش نسبیت ارزش ها و در واقع انکار اخلاق است. علی رغم ادعای قائلین به اخلاق مستقل از دین، سست شدن پایه باورهای دینی و نسبی گرایی کلیه معرفت های بشری دفاع معقول از ارزش های اخلاقی را ناممکن می سازد. ازنظر علامه در دو نظام اخلاقی، یعنی نظام اخلاقی یونان و نظام عام دینی، قبول قضایای پایه عقل عملی در حکم به حسن و قبح افعال امری اجتناب ناپذیر می باشد؛ اما در نظام توحیدی قرآن؛ تکیه اخلاق بر فطرت و دین آشکارتر است.

از موارد مهم در موضوع تعارض های اخلاقی، تعارض های اخلاقی در مسئله پنهان کاری همسران است که در پنهان کاری ای که امکان مطلوبیت وجود دارد، اغلب موارد در تضاد با وظیفه ای برخاسته از هنجار اخلاقی اصل صداقت قرار می گیرد. با بررسی موارد تعارض پنهان کاری با هنجارهای اخلاقی دیگر، می توان به دو راه حل نهایی دست یافت، که راه حل اولیه تقدیم جانب اهم بر مهم است؛ که مهم ترین راه های شناخت آن اولویت بندی اصول اخلاقی، دفع افسد به فاسد، ترجیح دفع مفسده بر جلب منفعت و رتبه بندی مصالح است. مورد دوم جستجوی راه حل های دیگر است که در تعارض های حداقلی راه گشاست. در این تحقیق از توریه، درباره سکوت و عدم صداقت به عنوان روش های پنهان کاری مطلوب که می تواند در تعارضات پنهان کاری با دیگر اصول اخلاقی به کار برده شود، بحث می شود. روش به کاررفته در این تحقیق توصیفی تحلیلی است و روش گردآوری داده ها مبتنی بر بررسی اسناد کتابخانه ای است.

علامه مجلسی یکی از معدود محدثانی است که به حوزه کلام و اخلاق ورود پیدا کردند. از نظرگاه ایشان، بسیاری از مباحث کلامی تاثیر و نقش برجسته در اخلاق دارد. ایشان، جاودانگی انسان را در پیوندی وثیق با مباحث اخلاقی قرار می دهند و معتقدند انسان بعد از مرگ با هر دو ساحت نفس و بدن دنیوی خود تا ابد به مصلحت الهی خلود خواهد داشت. جنبه نوآوری دیدگاه ایشان این است که ملاک این همانی بعنوان شرط بقاء در عالم اخروی، صرفا نفس یا بدن دنیوی نیست و هر دوی این ها توأمان در جاودانگی انسان دخیل هستند. لذا این تفسیر از جاودانگی در سه حوزه معنابخشی، انگیزه بخشی و هدف داری در آموزه های اخلاقی، نقش و کارکرد خود را ایفا می کند. این پژوهش با رویکردی تحلیلی با رجوع به آثار ایشان به بازخوانی اندیشه های وی در این زمینه می پردازد.

جهت بازشناسی تواضع حقیقی از تواضع تصنعی، شناسایی مولفه های شناختی و عاطفی آن علاوه بر تظاهرات رفتاری ضروری است. این پژوهش در پی تبیین مولفه های شناختی و عاطفی تواضع در قران کریم و روایات است. در این راستا، علاوه بر بررسی تحلیلی مفهوم تواضع در قرآن و روایات، مفاهیم مترادف و متضاد با تواضع نیز بررسی شده اند. بر اساس یافته ها چهار مولفه شناختی تواضع (شناخت واقع بینانه از خود، باور به فقر وجودی، برابر و برادر دانستن خود و دیگران، توجه داشتن به شایستگی ها و نقاط قوت دیگران)، و هفت مؤلفه عاطفی آن ( حب خداوند، محبت به دیگران، نداشتن حب افراطی به مال دنیا، عدم احساس شگفت زدگی و خودستایی، بی میلی به ستایش شدن، نگرش احترام آمیز به همه انسان ها، بی میلی به خاص بودن) به دست آمد. همچنین، بینش توحیدی و حب الهی به عنوان مولفه های پایه و پشتیبان برای سایر مولفه ها شناسایی شد.