پژوهشنامه اخلاق

از وظایف اخلاق هنجاری ارائه معیارهای فراگیر اخلاقی و تعیین مصادیق ارزش اخلاقی است؛ در این میان سه گروه نظریه غایت گرا، وظیفه گرا و فضیلت محور تلاش کرده اند تا به این مهم بپردازند. هر یک از این سه نظریه اشکالاتی دارند که نیازمند بررسی و تحقیق است. از این میان امکان تلفیق میان این سه دیدگاه به گونه ای که ساختار آنها باقی بماند نیز وجود ندارد. بنابراین تنها راه حل این است که ویژگی های یک نظریه اخلاقی درست و قابل قبول بررسی شود تا راهی برای دستیابی به آن باز شود. مهم ترین شاخص هایی را که یک نظریه درست باید رعایت کند عبارتند از: توجه کافی به بی طرفی اخلاقی، برخورداری از ادله درست، در نظر گرفتن ماهیت اخلاق، بهره مندی از مبانی اخلاقی صحیح، نظام مندی و سازگاری و کاربردی بودن. می توان از دین اسلام با توجه به برخورداری از مبانی قوی و دستورات روشن، به نظریه ای رضایتبخش در این باب دست یافت. البته این مهم نیازمند بررسی مسئله در ابعاد نظری، عملی و کاربردی مبتنی بر آموزه های اسلامی است.

بعد نفسانی وجود انسان از سه ساحت معرفتی، عاطفی و ارادی تشکیل شده است. محبّت یکی از مهم ترین و شاخص ترین مؤلفه های ساحت عاطفی نفس محسوب می شود. این مقاله به تبیین جایگاه محبّت در ساحت های نفس و تحلیل ساز و کار تأثیر آن بر عملکرد انسان، به خصوص در رسیدن به کمال نهایی از دیدگاه علامه طباطبایی می پردازد. علامه به تأثیر نیازها و احساس های انسان بر ساحت معرفتی وی التفاتی ویژه دارد و این خود، موجب تمایز تحلیل ایشان در تأثیر عنصر محبت بر صدور نهایی فعل می شود. از دید وی، محبّت، حقیقتی وجودی و میلی تعلقی به کمال است که میان همه موجودات جاری است؛ اما صورت کامل محبّت در انسان ظهور و نمود پیدا کرده است. از آنجا که امور مختلفی متعلّق حبّ انسان قرار می گیرند، محبّت انواع مختلف مثبت و منفی، و خیالی، وهمی و عقلانی پیدا می کند؛ در صورتی که متعلّق محبّت امری روحانی و کامل باشد، نوع محبّت انسان مثبت خواهد بود. این محبّت به مثابه استاد راه، انسان را به کمال حقیقی اش رهنمون می سازد. محبت با یکسویه کردن حرکت کمالی دیگر ساحات وجودی انسان، آنها را به سوی هدف حقیقی واحدی سوق می دهد و ضمن شکوفایی استعدادها، بین قوا اتحاد ایجاد می کند. از سوی دیگر، به یاری عقل، فرد را به انتخاب هدف متعالی و استاد راه کامل رهنمون می سازد تا با برقرارسازی علقه با وی، مسیر کمالی درست و حقیقی را طی کند.

تنگناهای اخلاقی صورتی خاص از تعارضات اخلاقی اند که در آنها، ارتکاب تخلّف اخلاقی گزیر ناپذیر می نماید. در دهه های اخیر، فیلسوفان اخلاق در مواجهه با این گونه تعارضات، به شیوه های متوسل شده اند که برخی به رفع و برخی به حل تعارض می انجامد. رفع تعارض، برای انکار واقعی بودن دو راهه و حل آن با پذیرش واقعی بودن آن و بر فرض سنجش پذیری و متساوی الاطراف نبودن آنها مبتنی است. در این مقاله با رهیافت تحلیلی منطقی، به بررسی و نقد ساختار و لوازم منطقی این شیوه ها پرداخته ایم. انکار انحصار تقسیم به دو گزینه و مواجهه فعّال و خلّاق برای جستجوی گزینه های دیگر، اصلاح و بازنگری در تشخیص وظایف، تصرف در تکالیف متعارض (مصالحه و تلافی)، تعلیق تکالیف به انتظار تغییر شرایط، جانب داری از یک طرف و جمع میان تکالیف، روش های پیشنهادی برای مدیریت و رفع تعارضات ظاهری است. ترتیب یک نظام سلسله مراتبی از تکالیف و ارزش های اخلاقی یا طبقه بندی میان آنها، استثناءکردن، تفکیک میان تکالیف واقعی و ظاهری، ترکیب دو روی آورد وظیفه شناسانه و غایت انگارانه، روش هایی اند که برای حل تعارضات واقعی پیشنهاد شده اند.

هدف پژوهش حاضر شناسایی رهبری اخلاقی بر اساس مطالعه آموزه های اسلامی بود. مضامین رهبری اخلاقی با مطالعه تفسیر قرآن کریم و نهج البلاغه، با استفاده از روش تحلیل مضمون استقرایی شناسایی گردید. در این تحلیل حوزه پژوهش شامل تفسیر قرآن کریم (تقسیرراهنما) به جهت تأکید بر مفاهیم اجتماعی و کتاب نهج البلاغه که در بردارنده خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امام علی × است مورد تأکید و توجه قرار گرفت. به منظورشناسایی مؤلفه های رهبری اخلاقی از روش تحلیل مضمون با رویکرد استقرایی جهت استخراج مضامین و قالب مضامین مورد استفاده قرار گرفت. مضامین استخراج شده رهبری اخلاقی در متون اسلامی با مضامین فراگیر در حوزه های ویژگی های فردی رهبری اخلاقی و ویژگی های اجتماعی رهبری اخلاقی شناسایی گردید.

اخلاق زیستی در پارادایم جاری بر مبنای نظریه «تام بیوچامپ» و «جیمز چیلدرس» مبتنی بر چهار اصل خودمختاری، عدالت، فایده رسانی و ترک زیان رسانی است. یکی از انتقاداتی که به این نظریه شده عدم انسجام درونی و واگرایی ارکان آن یعنی اصول چهارگانه مبنایی است. طبق این انتقاد نظریه مبانی چهارگانه اصول زیستی خود باعث ابطال خود می شود. این در حالی است که اخلاق زیستی که مجموعه هنجارهای رفتاری است بدون استناد به مبانی نظری محکم قابل توصیه نیستند و هرگز رواج پیدا نمی کنند. برخلاف اخلاق سکولار و نظریه های رایج اخلاق هنجاری که هر کدام به یکی از ابعاد وجودی انسان پرداخته و آن را به عنوان معیار ارزش اخلاقی ذکر کرده و سایر ابعاد را نادیده گرفته اند، نمی توان از این نظریه در برابر این اشکال دفاع کرد، ولی بر مبنای اخلاق اسلامی که برای ارزش اخلاقی معیارهای متعددی متناظر با ابعاد وجودی انسان دارد، این اشکال قابل پاسخگویی است؛ بر این اساس همگرایی بین مبانی اخلاق زیستی در موقعیت های خاص در حوزه پژوهش قابل اثبات است.

موضوع مقاله، بررسی و تحلیل کارآمدی یا عدم کارآمدی و ترجیح نظریه های وظیفه گروانه، با تأکید بر دیدگاه راس یا غایت گرا ی انه، با تأکید بر دیدگاه میل در مواقع مواجهه با تزاحم های اخلاقی است و بیان این مطلب که کدام یک متضمن ملاک و معیار خوبی یا بدی، درستی یا نادرستی اعمال و رفتارهای آدمی است. پرسش اصلی مقاله که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته این است که در مواجهه با تزاحم اخلاقی، توجه به تکلیف مهم تر است یا نتیجه عمل؟ دست یابی به معیاری ثابت و قطعی که بتواند بهترین نتیجه را در انجام افعال اخلاقی عائد فاعل کند، ضرورت انجام تحقیق را بیان می کند. یکی از اهداف مهم نوشتار حاضر بیان ناکارآمدی دو دیدگاه وظیفه گرایی و نتیجه گرایی در ارائه معی ار ارزشمندی افعال اخلاقی است. از داده های قابل توجه این مقاله، این است که همراهی نیت تقرب و کسب رضایت الهی در افعال انسان، هردو دیدگاه وظیفه گروانه و نتیجه گروانه را تعدیل و موجه می کند به گونه ای که برای رفع تزاحم و سنجش درستی و نادرستی اعمال، شایسته ترین و قاطع ترین معیار غیرقابل تزاحم به شمار می آید.

پیامبر اسلام | هدف بعثت را تکمیل مکارم اخلاقی معرفی کرده است که این انحصار، شبهه تعارض آن با اهداف متعدد ذکرشده در قران را موجب شده است. پاسخ به شبهه و اثبات صحت این انحصار و وابستگی مکارم اخلاقی در تحقق خود به بعثت را مقاله حاضر عهده دار است. در این راستا تلاش می شود ضمن بررسی منابع حدیثی و کتب تفسیری و اخلاقی فریقین و پژوهش های انجام یافته در این خصوص، با مشخص کردن جایگاه حدیث مکارم در تعالیم دینی ضمن اثبات صحت انحصار هدف بعثت در اخلاق و ارزیابی سایر اهداف ذکرشده در قران در جهت همین هدف، با دلایل متعددی نیاز اخلاق در تحقق به بعثت را به اثبات رسانیم.

این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به بررسی تطبیقی مبنای خداشناختی اخلاق دینی از منظر استاد مطهری و بندیکت قدیس پرداخته است. در این تحقیق دیدگاه های شهید مطهری به عنوان یک نظریه پرداز اسلامی و بندیکت قدیس به عنوان پدر رهبانیت غرب موردِ بحث قرار گرفته است. اعتقاد به خدا اصلی ترین مبنای هر دین الهی و هر مکتب اخلاق دینی است. اخلاق اسلامی و اخلاق مسیحی بدون اعتقاد به خدا بی معنی است. دستورات بندیکت ازجمله فضائل اصلی اخلاق یعنی ایمان، امید و محبت وابسته به این مبنا است. بدون اعتقاد به خدا متون مقدس دینی که منبع ارزش گذاری مفاهیم اخلاقی هستند، اعتبار خود را از دست می دهند. اعتقاد به خدا باعث اعتقاد به حضور و نظارت خدا و مقدمه اعتقاد به معاد است. شهید مطهری نیز اخلاق بدون اعتقاد به خدا را بی اعتبار و بدون توجیه می داند. تنها با اعتقاد به خدا است که رعایت امور اخلاقی که سود مادی برای انسان ندارد، عقلانی می شود. همچنین اعتقاد به معاد انگیزه رعایت اخلاق را ایجاد، و ضمانت اجرای اخلاق را فراهم می کند. شهید مطهری و بندیکت قدیس، درباره این مبنای اخلاق، نظر تقریباً یکسانی دارند.