مرمت و معماری ایران

تخیل و ارتباط آن با خلاقیت، از مهم ترین مباحث مرتبط با مقوله طراحی معماری بوده که جایگاه و نقش آن در دهه های اخیر به سبب حضور گسترده رایانه ها در فرآیند طراحی معماری و ارتقای نقش آنها به عنوان همکار طراح و پیشنهاددهنده طرح، دچار تغییراتی شده است. با توجه به تمامی تغییر و تحولات ایجادشده در معنا و مفهوم معماری، به واسطه تعامل طراحان و معماران با رایانه ها، اکنون این سؤال مطرح است که نقش و کارکرد تخیل خلاقانه در فرآیندهای طراحی معماری دیجیتال نسبت به نقش آن در فرآیندهای طراحی غیر دیجیتال به چه صورت تغییر کرده است؟ از این رو، هدف این تحقیق علاوه بر بازشناسی مفهوم پدیدارشناسانه تخیل و تخیل خلاقانه از نگاه فیلسوفان پدیدارشناس، خصوصاً ژان پل سارتر، مقایسه و بررسی تفاوت های نقش تخیل خلاقانه در فرآیندهای طراحی معماری غیر دیجیتال با نقش آن در فرآیندهای طراحی معماری دیجیتال است. این پژوهش در مرحله نخست، به بازشناسی مفهوم تخیل از منظر پدیدارشناسی سارتر پرداخته، گوناگونی های انواع تخیل خلاقانه مرتبط با طراحی و نقش و کارکرد آن در فرآیند طراحی را بررسی کرده است و پس از معرفی وجوه تأثیرگذار طراحی معماری دیجیتال بر روند آفرینش معمارانه، به تحلیل نقش تخیل خلاقانه در فرآیند طراحی معماری دیجیتال می پردازد. در آخرین بخش مقاله و در مقام جمع بندی، نگارندگان با مقایسه تخیل خلاقانه در فرآیند طراحی معماری غیردیجیتال و طراحی معماری دیجیتال، به ارائه نموداری از مقایسه نقش تخیل خلاقانه در هر دو فرآیند می پردازند که نشان می دهد به واسطه حضور رایانه ها در طراحی معماری، به عنوان همکار معمار، در مقایسه با فرآیندهای طراحی که بدون حضور رایانه ها صورت می گیرد، نه تنها نقش تخیل خلاقانه طراح تضعیف نمی شود، بلکه رایانه ها می توانند با پوشش ضعف ها و محدودیت های ذهن انسان، مرزهای تخیل ورزی او را در قلمروی فراتر از محسوسات تجربه شده او گسترش دهند.

تزئینات هندسی، از جمله تزئینات پرکاربرد در هنر اسلامی بوده که به تنهایی و گاه در تلفیق با سایر نقوش یا کتیبه ها استفاده شده اند. محراب های گچ بری قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری مقارن با عصر سلجوقی و ایلخانی نیز از جمله آثاری بوده که علاوه بر تزئینات متنوع گیاهی و انواع کتیبه ها، با تزئینات هندسی متنوع و زیبایی آراسته شده اند. این پژوهش، با هدف معرفی و مقایسه انواع تزئینات هندسی به کار رفته در محراب های گچ بری قرون مذکور؛ از حیث تنوع، تداوم یا تکرار آنها و محل کاربرد آنها در بخش های مختلف محراب ها، شکل گرفته است. در راستای دست یابی به این هدف، پرسش اصلی این پژوهش چنین است؛ تزئینات هندسی موجود در محراب های گچ بری اوایل قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری کدام بوده و چه شباهت ها و تفاوت هایی در این گروه از تزئینات به لحاظ نوع نقوش و محل کاربرد آنها در اجزای مختلف محراب های عصر سلجوقی و ایلخانی وجود دارند؟ روش یافته اندوزی، بر اساس پژوهشی میدانی (عکاسی- طرح خطی1) و با استناد به منابع مکتوب انجام شده که به روش تاریخی- تطبیقی، به تحلیل داده های به دست آمده از نمونه های مطالعاتی می پردازند. نتایج حاصله، که از بررسی 40 محراب گچ بری تاریخ دار یا منسوب به اوایل قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری (دارای تزئینات هندسی) به دست آمده، حاکی از آن هستند که در هر دو دوره، بیشترین درصد را گره هایی بر پایه عدد مبنای2 شش از قبیل؛ گره های "شش و شمسه"، "شش و سه پری گردان" و ... به خود اختصاص داده که غالباً در نیم ستون ها و دیوارهای روبرو یا جانبی محراب های گچ بری قرار دارند. استفاده از طرح های هندسی3؛ زیگزاگی، زنجیرمانند و حصیری نیز به دفعات در حاشیه های باریک تکرار شده است؛ اما از جمله بارزترین تفاوت های موجود در تزئینات هندسی محراب های دوره ایلخانی، می توان به کاربرد بیشتر گره ها به لحاظ کمیت، تلفیق نقش مایه های گره با نقوش (گل، برگ) و شکل های هندسی ساده و استفاده از طرح های هندسی پُرکارتر و متنوع تر در حاشیه های باریک، اشاره نمود.

خودشکوفایی، مرتبه عالی نیاز انسانی و یک نیاز موجود است که تمایل به رشد و تحقق توانایی های بالقوه و استعدادهای فرد دارد. با ایجاد فضایی مناسب در دانشگاه ها، می توان به اغنای این نیاز کمک کرد. در حال حاضر، یکی از مسائل دانشگاه ها این است که فضاهای جمعی دانشگاه ها بیشتر برای رفع نیازهای فیزیکی و احتیاجات بنیادین اولیه دانشجویان به کار گرفته شده؛ به عبارتی دیگر، فضاهای جمعی دانشگاه، با توجه به خودشکوفایی و اغنای آن طراحی و ساخته نشده اند. هدف از این تحقیق، ارائه مؤلفه های طراحی فضاهای جمعی دانشگاه در پاسخ به نیاز خودشکوفایی (حصول به خودشکوفایی دانشجویان) است. روش تحقیق در این پژوهش، ترکیبی از روش کمی و کیفی شامل؛ روش اسنادی، روش تحلیل محتوای کیفی، روش زمینه یابی یا پیمایشی از نوع دلفی و علی- مقایسه ای بوده که در چهار مرحله به انجام رسیده است. در مرحله اول به روش اسنادی، ادبیات موضوع مورد بررسی و عوامل مؤثر بر خودشکوفایی، شناسایی شدند. در مرحله دوم به روش دلفی و در سه گام اجرا و لیست اولیه، صفات فضایی به همراه دسته بندی مربوطه استخراج شدند. در مرحله سوم به روش علی-مقایسه ای، بر اساس یافته های مرحله دوم، پرسش نامه بسته تنظیم و میان جامعه آماری توزیع شد. داده ها، از طریق آزمون تحلیل واریانس چند متغیره مانوا مورد تحلیل قرار گرفته و مهم ترین صفات فضایی مؤثر بر اغنای خودشکوفایی دانشجویان به دست آمدند. در مرحله چهارم، لیستی از مؤلفه های طراحی که صفات فضایی جهت شکل گیری در فضا می طلبند، از منابع و نظرسنجی از متخصصین استخراج شده و سپس، پرسش نامه ای جهت بررسی تأثیر مؤلفه های طراحی بر شکل گیری صفات فضایی، تنظیم و میان متخصصین توزیع شد. نتیجه این مرحله، استخراج مؤلفه های طراحی فضاهای جمعی دانشگاه است. نتایج پژوهش نشان دادند مهم ترین صفاتی که در فضاهای جمعی دانشگاه باید وجود داشته باشد تا منجر به خودشکوفایی دانشجویان شود، صفات فضایی حریم شخصی و خلوت، حضورپذیری، سادگی در سازمان دهی محیطی و اجتماع پذیری هستند.

معماری داخلی مراکز تجاری و ارتقای کیفیت محیطی آنها به عنوان عامل اثرگذار بر رفتار خرید مشتریان، سهم قابل توجهی بر هیجان بازار و همچنین تمایل افراد به ماندن در فضا دارد. در این پژوهش، با توجه به جامعیتی که نظریه مدل مکان پایدار در قالب معیارهای سه گانه کیفیات عملکردی، تجربی-زیبایی شناختی و زیست محیطی دارد و در نظر داشتن موضوع پژوهش، به بررسی کیفیت عملکردی در مراکز تجاری پرداخته می شود. با بررسی پیشینه فضاهای تجاری در ایران از جمله بازارهای سنتی از یک طرف و توجه به مراکز تجاری موفق در زمان حال در نقاط مختلف دنیا از طرف دیگر که علاوه بر دارا بودن نقش اقتصادی، محلی برای شکل گیری تعاملات اجتماعی نیز هستند، سؤال اصلی پژوهش این است که راهکارهای طراحی داخلی فضاهای تجاری با توجه به کیفیت عملکردی در بازارهای سنتی و مراکز تجاری موفق، جهت برقراری روابط اجتماعی سازنده، چه هستند؟ بنابراین هدف پژوهش، معرفی معیارها و ریزمؤلفه های کیفیت عملکردی (کاربری، کیفیت قرارگاه رفتاری، قلمرو و امنیت) در جهت افزایش تعاملات اجتماعی و نیز تبیین راهکارهای طراحی داخلی در مجتمع های تجاری است. روش تحقیق مورد استفاده، توصیفی-تحلیلی است که با تحلیل محتوایی و کدگذاری داده های گردآوری شده توسط نرم افزارMAXQDA12، مفاهیم استخراج شدند. سپس، از بین راهکارهای طراحی شده بر اساس ریزمؤلفه های کیفیت عملکردی، نظرسنجی از خبرگان طراحی در قالب پرسش نامه انجام شد و نتایج، با نرم افزار تحلیل آماری SPSS، مورد ارزیابی قرار گرفتند. در نهایت، از میان راهکارهای طراحی ارزیابی شده، پیش بینی کاربری در مرکز از ریزمؤلفه کاربری، وجود فضاهایی برای نشستن، مکث و تماشا مربوط به کیفیت قرارگاه رفتاری و همچنین از ریزمؤلفه برنامه ریزی طراحی فضا (قلمرو)، تعیین قلمرو کاربری های ویژه توسط کف سازی و نیز تأمین امنیت که دارای بالاترین اولویت در این نظرسنجی بوده ، استخراج شدند.

شاه عباس اول مانند بسیاری از پادشاهان دیگر، توجهی خاص به مساجد جامع داشت. وی پس از انتخاب اصفهان به پایتختی، سعی در مرمت بازار و مسجد قدیم داشت که با مخالفت زمین داران آن زمان مواجه شد. سپس، تصمیم به احداث میدان نقش جهان گرفت و مسجد جامع عباسی را به عنوان مسجد جامع جدید شهر، برپا ساخت. در این مقاله، دو مؤلفه اصلیِ مشخصه مساجد جامع، نماز جمعه و اعتکاف، مورد بررسی قرار گرفته اند و هدف مقاله، شناخت وضعیت مسجد جامع عتیق، به لحاظ اجتماعی و سیاسی، پس از احداث مسجد شاه است. روش این مقاله، تفسیری- تاریخی بوده و از منابع نوشتاری درجه اول و دوم برای حصول نتیجه استفاده شده است. نماز جمعه به کمک فتوای علمای برجسته شیعه در دوره صفویه احیا و اولین نماز، در مسجد جامع عتیق اصفهان برگزار شد. شاه عباس، پس از اتمام ساخت مسجد شاه، نماز جمعه را از جامع عتیق به مسجد شاه منتقل کرد و این مسجد در دوره های پس از او نیز محل اصلی اقامه نماز جمعه شد. بحث بر سر جواز برگزاری اعتکاف نیز در همین دوره، موجب کشمکش بسیاری میان فقها بود. علمای هم عصر شاه عباس درباره اعتکاف فتواهایی صادر کردند که به موجب آن، در مساجد دیگری چون مسجد شیخ لطف الله، مراسم اعتکاف برگزار می شد. به این سبب، اعتکاف نیز در انحصار مسجد جامع عتیق نماند. شاه عباس اول با انگیزه اقتصادی و تلاش برای رونق بخشیدن به کانون جدید خود در شهر اصفهان، میدان نقش جهان و مسجد شاه را برپا ساخت و برای مقابله با رقبای این کانون، میدان کهنه و مسجد جامع عتیق، کوشید. نتیجه این کوشش او آن بود که مسجد جامع عتیق در سایه مسجد شاه قرار گرفت و فعالیت های مذهبی، سیاسی و اجتماعی مخصوص مساجد جامع مانند؛ نماز جمعه و اعتکاف، از این مسجد به جامع عباسی انتقال یافتند.

مرقد منور امام هشتم (ع)، محل ارادت خیل بسیاری از هنرمندان؛ از جمله نجاران و نقاران بوده است. آثار چوبی پنجره، دَر، منبر و بخشی از ضریح در این مکان، از دوره ایلخانی تا معاصر محفوظ هستند. هنوز بر گذرگاه ها، تعدادی از دَرها نصب بوده و تعدادی دیگر، در موزه مرکزی آستان قدس نگهداری می شوند. هدف مقاله، بررسی تطبیقی مضمون و ساختار بصری آثار چوبی کتیبه دار مجموعه، به ویژه مضمون و محتوای آثار است. بنابراین، سؤالی که مطرح شده این است که محتوای کتیبه های چوبی چگونه دسته بندی می شود و ویژگی های بصری آثار چوبی کتیبه دار حرم چه هستند؟ نوع تحقیق، بنیادی بوده و روش آن، توصیفی، تحلیلی و تطبیقی است. اطلاعات، بر مبنای داده های کتابخانه ای و به ویژه مطالعات میدانی استوار هستند و جامعه آماری به دلیل محدود بودن آثار، تمام شماری شده است. یافته ها نشان داده در مجموع، سی و چهار اثر کتیبه دار چوبی موجود هستند. کتیبه ها، بر بخش های مختلف آثار به خطوط رقاع، ثلث جلی و خفی، کوفی بنایی و نستعلیق، کتابت شده اند. محتوای کتیبه ها در هفت قالب؛ کتیبه های تاریخی، واقفان و سازندگان، قرآنی، مدح و نعت، اسمای متبرکه الهی و نام های امامان، شهادتین و روایات، مورد تحلیل قرار گرفته است. غنای هنری و محتوایی این آثار، سیر تکوین قابلی از هنر منبت و معرق را در تاریخ هنرهای سنتی ایرانی اسلامی عیان ساخته است.