مطالعات شبه قاره

در سده نوزدهم، جنبش اصلاحی راماکریشنا در حیات دینی-اجتماعی هند تحول شگرفی را ایجاد نمود. راماکریشنا با تاثیر پذیری از ادیان و فرهنگ های مختلف، توانست تعالیم نوینی را به جامعه هند ارایه دهد. اگر چه مبانی اعتقادی و تفکرات او ریشه در باورها و سنت هندوییزم دارد، اما نظام فکری منسجم او و شاگرداش روشی برای توسعه اندیشه هایش در جهان معاصر گردید. چه نگرشی موجب گردید تا این جنبش اصلاحی هند ابعاد جهانی به خود بگیرد؟ راما کریشنا با توضیح دو نظریه توحیدی و وحدت وجودی، نه تنها به تجربه های حیات عرفانی دست یافت، بلکه توانست جنبه های حیات دینی-اجتماعی مردم را بر مبنای اعتقاد به جوهریت واحد ادیان (وحدت ادیان) و حقیقت یگانه (خدا) تفسیری جدید نماید تا جایی که تنها راه آرامش بشر را عشق الهی و محبت عاشقانه به انسان ها می دانست که پس از او شاگردانش مبانی فکری او را در باره خداشناسی، انسان، جهان و جامعه گسترش داد. در این جستار سعی داریم تا به روش توصیفی-تحلیلی به طرح نظریات بنیانگذاران این نهضت و به نقد و تحلیل شباهت ها و تفاوت های آنها بپردازیم.

استعاره که صورت فشرده و خلاصه تشبیه است، یکی از شگردهای خیال انگیز بیان در زبان ادب است. شاعران سبک هندی به دلیل ایجاز و ابهامی که در ساختار استعاره وجود دارد، توجه زیادی به آن داشته اند. شاپورتهرانی یکی از شاعران سبک هندی در قرن یازدهم است، که در ارایه مضامین مورد نظرش رویکرد زیادی به استعاره داشته، آنگونه که در مجموع 2166 بار از استعاره بهره برده است. از این تعداد 1613 مورد استعاره مکنیه از نوع تشخیص هستند، که تأثیر زیادی در خیال انگیزی وپویایی تصاویراستعاری داشته است.این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی جنبه های مختلف استعاره وجایگاه آن درشعرشاپور تهرانی می پردازد. بایدگفت شاعر تمایل زیادی به آرایش استعاره از طریق همراه کردن آن با دیگر شگردهای خیال انگیز بلاغی از جمله تشبیه، کنایه، ایهام، استخدام و اغراق داشته است. ارزش تصاویر استعاری در شعر وی بیشتر آن جاست که توانسته در موارد متعددی معانی مجازی واژه ها راگسترش داده، استعاره های تازه ا ی را ازجمله با به کاربردن استعاره های ترکیبی وارد شعرفارسی کند. از ویژگی های سبکی وی درکاربرد استعاره پیوند دادن استعاره با استثنای منقطع است. هر چند شاعر در موارد زیادی استعاره را به استعاره تشبیه کرده، گاه حتی بنای بیت را براستعاره می گذارد، اما این شیوه سبب تزاحم و ابهام چندانی در تصاویر نشده است.

یکی از موضوعات مهمی که در سنت هندویی مطرح می شود، آموزه مایاست. هدف ما در این پژوهش نشان دادن کارکردها، ویژگیها و تفاسیر مختلف مایا در تفکر هندویی است که برای تبیین و فهم بهتر متون دینی و فلسفی هند ضروری می باشد. این مفهوم در وداها، اوپانیشادها، بهگودگیتا و پورانه ها، دارای معانی مختلف و بعضاً متضادی است. از جمله اینکه، مایا نیروی ویژه خدایان (دیوه ها) و ضد خدایان (اسوره ها) می باشد که در ادبیات و تفکر هندویی به شیوه ها و مقاصد گوناگون بکار گرفته می شود. همچنین مایا بعنوان نیروی خلاق و استتار برهمن نیز مطرح است. در بهگودگیتا مایا هم جنبه مثبت دارد و هم جنبه منفی؛ و عامل ظهور کریشنا و مایه شفقت آن در حق جهانیان است، در پورانه ها مایا زوجه بامحبت ایشوره و ابزار اصلی در امر آفرینش می باشد. یافته های تحقیق نشان می دهد که نقش محوری مایا در مکتب فکری ادویته ودانته شنکره باعث شده تا اغلب آن مکتب را مایاواده(Maya- Vada) یعنی (تعلیم مایا) بنامند . این پژوهش با استناد به متون کلاسیک هندویی با استفاده از روش کتابخانه ای و توصیفی تحلیلی صورت گرفته است.

گفتمان اصلاح دینی در صدد ارایه و بازتفسیراسلام متناسب با شرایط و مقتضیات زمان است تا بر این اساس آن را از گزند انحراف و جزم اندیشی رهایی بخشد. این گفتمان در سطح جهان اسلام علاوه بر اثرپذیری از تغییرات ناشی از فرآیندهای جدید فکری و عملی، شدیدا متاثر از ساخت قدرت سیاسی محل زایش و تکامل خود می باشد، به این معنا که اندیشه اصلاح گران دینی یک دوره زمانی با در نظرگرفتن محل زایش و تکامل آن ها، متمایز از یکدیگرمی باشد. اندیشه سیاسی سید احمد خان هندی به عنوان یکی از اصلاح گران دینی در هندوستان نیز شدیدا متاثر از ساخت قدرت سیاسی در این کشور است. براین اساس سوال این نوشتار آن است که ساخت قدرت سیاسی در هند چه تاثیری بر اندیشه سید احمدخان داشته است ؟ به نظر می رسد ساخت قدرت سیاسی هندوستان که برآیندی از سیطره استعمار انگلیس بر فرآیندهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این کشور است، بر جهت گیری های فکری سید احمدخان درجهت اصلاح دینی به منظور بهبود وضعیت مسلمانان جامعه هند تاثیرگذار بوده است. این نوشتار بر آن است تا با بهره گیری از نظریه دانش- قدرت فوکو و استفاده از روش توصیفی – تحلیلی بر مبنای منابع اسنادی و کتاب خانه ای به ارزیابی فرضیه فوق بپردازد.

رامایانا، کهن ترین حماسه هندی است که توسط والمیکی، به زبان سانسکریت، بین قرون 5 تا 3 ق.م. سروده شده و بعدها به صورت منظوم و منثور، به زبان فارسی، برگردانده شده است. گرچه در نگاه نخست، این داستان حماسی می نماید؛ ولی سرشار از آموزه های اخلاقی و مضامین عرفانی است. مفاهیم عرفان نظری شامل: وحدت وجود، تجلی و انسان کامل در نسخه های چهارگانه رامایانا، به وفور یافت می شود که نیاز به بررسی و واکاوی دارد. پدیدآورندگان حماسه های فارسی رامایانا، در پردازش مفاهیم عرفان نظری، علاوه بر بهره گیری از عرفان هندو، از عرفان اسلامی نیز استفاده کرده و تحت تأثیر محیط جغرافیایی هند در زمان سلطنت فرمانروایان گورکانی، به طرح مباحثی در خصوص حماسه های فارسی رامایانا پرداخته اند که از صلح و آشتی، میان عرفان هندو و اسلامی حکایت می کند. در این پژوهش، به بررسی و کاربرد مفاهیم ذکر شده در ترجمه های رامایانا پرداخته و جایگاه عرفان اسلامی و اندیشه های هندوییزم، نموده خواهد شد. این پژوهش به روش کتابخانه ای، انجام می گیرد، و ابتدا مقدماتی درباره مباحث عرفان نظری مورد نظر، طرح، و سپس جلوه های عرفان نظری از دل آثار مذکور، استخراج و بررسی می شود.

جلال الدین محمد بلخی شاهکار عظیم مثنوی خود را با دفتر ششم پایان نداد و مثنوی معنوی ناتمام ماند. مولانا در انتهای دفتر ششم دو داستان را که عبارتند از داستان دژ هوش ربا و داستان سه پسر کاهل - که اولی به عنوان داستان اصلی و دومی به عنوان داستان درونه ای است- شروع می کند، اما بدون اینکه داستان ها را به سرانجامی برساند، از ادامه مثنوی باز می ایستد و سکوت اختیار می کند و با این سکوت خود خواننده را منتظر پایانی می گذارد. شاید در این بی پایانی، هدف و تعمدی وجود داشته و مولانا می خواسته به رهروان خود وانمود کند که راه سیر و سلوک و کشف حقایق، راهی بی پایان است که باید ادامه یابد. به همین دلیل بعد از مولانا افرادی طبع آزمایی نموده، تحت عنوان دفتر هفتم یا اختتام مثنوی سعی در سرودن ابیاتی به شیوه مثنوی معنوی می کنند، یکی از این تلاش ها اثری منظوم با عنوان اختتام مثنوی سروده مفتی الهی بخش کاندهلوی از عرفای بنام هندوستان در قرن دوازدهم هجری است. در این پژوهش به روش تحلیل مقایسه ای ضمن معرفی صاحب اختتام، به بررسی و تحلیل ساختاری و معنایی این اثر و مقایسه آن با مثنوی معنوی پرداخته می شود. نتایج حاصل نشان می دهد که اختتام مفتی الهی بخش شباهت های زیادی به مثنوی معنوی دارد و مفتی الهی بخش توانسته اثر خود را از نظر ساختار روایی و معنایی به مثنوی نزدیک کند.

از ویژگی های بسیار برجسته تاریخ ایران، قدمت تاریخ تمدن آنست که به طرز حیرت انگیزی در طول زمان خصوصیات خود را حفظ کرده و در هر عصری تازگی خود را از نو یافته و در همه حال مداومت و استواری شگفتی در آن وجود داشته است. همسایگی و روابط ایران و شبه قاره، در طول تاریخ، همبستگی های نژادی، زبانی، قومی، فرهنگی و باورها و بنیادهای اعتقادی از دوران کهن تا امروز را موجب شده است. معرفی اسلام به مردمان شبه قاره از طریق عارفان، دانشمندان و عالمان دینی ایران تا تشکیل دولت های شیعی در دکن و سند، گویای روابطی است که میان ایران و شبه قاره وجود داشته است. این حقایق، ضرورت بررسی چنین پژوهشی را توجیه می کند. نقد و بررسی این روابط و چرایی تداوم آن تا امروز، پرسشی اساسی است که این مقاله در پی پاسخ دادن به آن است. شیوه و روش تحقیق در این مقاله برای دستیابی به پاسخی منطقی و علمی، ، گزینش منابع مکتوب، انتخاب و فیش برداری مطالب مورد نظر و مرتبط با موضوع تحقیق، نقد، واکاوی و تحلیل آنها در راستای سیاست های دو دولت شیعی آصفجاهیان و تالپوران بوده است و تلاش شده با مطالعه و بررسی سیاست و روش این دو دولت بتوان کلید استمرار روابط حسنه ایران و شبه قاره را به دست آورد. هدف نهایی از این تحقیق، یافتن ویژگیهای این روابط و چگونگی نفوذ فرهنگ ایرانی و ادب فارسی در دربار این دو دولت و گسترش آن در سرزمین های تحت قلمرو آنان و نیز روشن نمودن خصلت های تاریخی و سیاسی آنها می باشد.

سیر شرح نویسی بر دیوان حافظ، از همان سال های پس از وفات وی آغاز شد و شارحان با هدف گشودن قفل صندوقچه پر رمز و راز دیوان خواجهشیراز، کوشیدند تا بهره مندی همگان را از این گنجینه عظیم و بی بدیل فرهنگی، سهل و میسر سازند. این تلاش ها، نه فقط در ایران که در خارج از این مرزها، آن هم از لحاظ تعداد به مراتب بیشتر صورت پذیرفت. ختمی لاهوری، خویشگی قصوری و اکبرآبادی از شبه قاره هند و باقریان موحد در داخل کشور، جزو خیل عظیم این شارحان بوده اند که در این پژوهش، به طور نمونه و با روشی توصیفی، به نقد تطبیقی- تحلیلی شروح آنها بر غزل آب حیات حافظ پرداخته شد. نتایج حاصل نشان می دهد که چهارشارح، بدون در نظرگرفتن زیبایی های ادبی و با دیدگاه عرفانی محض، این غزل را مورد واکاوی قرار داده اند. در این میان، جنبه عرفانی شرح ختمی با این که نسبت به سه شرح دیگر از قدمت بیشتری برخوردار است، قویتر بوده و به تعابیر اصطلاحی بزرگان صوفیه نزدیک تر است و اکبرآبادی و باقریان موحد، کاری جز بازگویی تعابیر دیگران انجام نداده اند.

نظریه دریافت، بر جایگاه منحصر به فرد خواننده و عوامل اجتماعی در تداوم خوانش متن تأکید می ورزد. بدرالشروح اکبرآبادی در سال 1835م. در اوایل سال های استیلای انگلیس در هند نوشته شد. با توجه به اهمیت روابط فرهنگی و ادبی ایران و هند در طول تاریخ و تفاوت ها و شباهت های ساختاری دو جامعه، در این مقاله تلاش می شود تا از طریق روش تحقیقی و توصیفی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، دریافت های اکبرآبادی متأثر از ساختار و پارادایم ادبی و اجتماعی جامعه ی هند تبیین شود. یافته ها نشان می دهد؛ فضای ادب فارسی در جامعه ی هند در قرن دوازدهم متأثر از دوفضای فرهنگی ایران و انگلیس بوده است. فضای فرهنگی ادبی ایران به برداشت عرفانی اکبرآبادی از دیوان حافظ انجامیده است و پارادایم فرهنگی انگلیس منجر به برداشت واقع گرایانه و غیرآرمانی اکبرآبادی از شخصیت هایی هم چون واعظ و شیخ و زاهد شد و هم چنین مایه ی توجه وی به جزییات و روایت های تاریخی و علل سرایش برخی ابیات گردید؛ ازاین رو در مجموع 4289 بیت مشروح، اکبرآبادی 14بیت را دارای علت سرایش و50 بیت را مرتبط به روایت های عرفانی و تاریخی دانسته است. اکبرآبادی در این شرح از نکات ادبی و بلاغی و کلامی و منطقی کمک گرفته است. درنهایت این که تأثیر پارادایم های ایرانی در این شرح بیش از سایر پارادایم هاست.

ماهیت دنیا یکی از موضوعات مهمی است که در مکاتب گوناگون از آن سخن به میان آمده است. بر اساس آموزه های قرآنی روایی اسلام ماهیت دنیا با عناوین مختلف تعریف شده به عنوان نمونه؛ ماهیت وابسته و مخلوق خدا، سرای آزمایش، آمیختگی رنج و شادی، و در روایات با تشبیهات بسیار زیبا به تبیین ماهیت دنیا پرداخته شده است به عنوان نمونه دنیا به مصادیقی نظیر پل، جامه دریده، سفر و مسافر، مهمان خانه و... که در تمامی این موارد اشاره به ناپایداری ماهیت دنیا هویداست. آیین بودا نیز به عنوان یکی از مکاتب معنوی، دنیا را در سه نشانه در عالم هستی معرفی کرده است که از جهاتی با دین اسلام مشابه است نظیر پذیرش رنج در ماهیت دنیا و خاستگاه رنج در ماهیت دنیا و از جهاتی متفاوت نظیرتفاوت در مبدأ آفرینش دنیا و تفاوت در خاستگاه رنج در دنیا، و... مقاله حاضر به روش توصیفی تحلیلی با رویکرد تطبیقی در صدد بیان این شباهت ها و افتراق ها و وجوه امتیاز آن ها در دو نگاه اسلام و آیین بودا می باشد.

هر ساله برنامه توسعه سازمان ملل متحد یک گزارش توسعه انسانی منتشر می کند که در آن اندازه این شاخص برای هر کشور محاسبه و براساس آن رتبه بندی می شوند. ایران نیز همواره از جمله کشورهایی بوده که به لحاظ توسعه ی انسانی دچار وضعیت مناسبی نبوده است. در همین راستا، هدف اصلی این مطالعه مقایسه تطبیقی شاخص های توسعه انسانی ایران با کشورهای شبه قاره هند در دوره زمانی 2015-1980می باشد. نوع تحقیق کاربردی و روش آن توصیفی- تحلیلی می باشد. برای تجزیه و تحلیل داده ها و اطلاعات نیز از روش ویکور استفاده شده است. یافته ها نشان می دهد که کشور ایران در مقایسه با کشورهای شبه قاره هند در اکثر دوره ها در جایگاه نخست و دارای وضعیت متعادل می باشد، فقط در یک دوره(1985) با ضریب ویکور(347/0) در وضعیت نامتعادل و رتبه چهارم در بین کشورها قرار گرفته است. در بین این کشورها، هند و پاکستان از نظر شاخص های توسعه انسانی تا حدودی دارای وضعیت متعادل و نیمه متعادل بوده و کشور بوتان در بیشتر دوره ها دارای وضعیت نامتعادل می باشد.

در دوره صفویه بسیاری از هنرمندان، دانشمندان، شاعران و صنعتگران رهسپار هند گردیدند تا در دیاری سکنی گزینند که پادشاهان گورکانی آن به حمایت از اهالی ادب و هنر شهره آفاق بودند. در میان این صنوف عده ای از طبیبان ایرانی نیز حضور داشتند که توانستند با حذاقت و مهارت در پزشکی پله های ترقی را به سرعت طی کنند و حتی در سلک طبیبان خاص دربار جای گیرند. عده ای از این پزشکان طبع شعری نیز داشتند و گاه تالیفات خود در زمینه پزشکی را به شیوه نظم به رشته تحریر در می آوردند. پژوهش پیش رو که به شیوه توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای تهیه و تدوین شده است، می کوشد تا ضمن معرفی پزشکان ایرانی، به بررسی علل و عوامل داخلی و خارجی مهاجرت آنان، همچنین به بررسی علل جاذبه شبه قاره برای این گروه بپردازد. ضرورت انجام این پژوهش از آن روست که تاکنون پژوهش مستقلی درباره پزشکان ایرانی عصر صفوی در دربار گورکانیان هند انجام نشده است.