فیاض قرایی

در این جستار دین شناسی میرزا ابوالقاسم راز شیرازی، عارف شیعی(1286ق) به روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. او اصل دین، بالاخص دین اسلام و مذهب شیعه را ولایت حضرت علی (ع) دانسته است و در مجموع آثار خود به نحوی خاص و منحصربه فرد به ارتباط بین بحث حقیقت محمّدیه با ولایت پرداخته است. از نظر او در پیشگاه حضرت احدیت هیچ اصلی از اصول و فُروع دین بدون تشیید بنیان ولایت از عباد پذیرفته نیست. راز به دین شناسی عرفانی در ساختار سه گانه دین نیز اشاره کرده است و با پشتوانه احادیث شیعه و با تکیه بر مفهوم «رکنِ» دین یعنی ولایت کلیه الهیه، ضمن تأکید بر چهارمین عنصر؛ یعنی حقیقت به عنوان گوهر دین، نیل به مقام احسان را نه تنها در دین اسلام، بلکه در تمامی ادیان پیشین هم، مشروط به پذیرفتن حقیقت محمدیه و علویه دانسته است. از دیدگاه او چنین بر می آید که حضرات معصومین (ع) تمثل حقیقت دین در کلیه قرون و اعصاراند.

دین هندو یکی از مهم ترین ادیان در هند است. خلقت و آفرینش انسان و جهان هستی پایه ی جهان بینی و ایدئولوژی این دین را تشکیل می دهد. مفاهیم خلقت و آفرینش انسان و جهان در قدیم ترین متون حکمی و فلسفی آنها یعنی وداها و اوپه نیشدها مطرح شده است. در وداها خلقت و آفرینش را از عدم و نیستی می دانند. در متون اوپه نیشدها برای تبیین خلقت و آفرینش از واژه ی «برهمن» استفاده کرده اند. برهمن از یک سو عدم و نیستی است و هیچ توصیف ادراکی نمی گیرد و به آن «نیرگون برهمن» می گویند و از سوی دیگر جهان مادی و جسمانی است که آن را «سگون برهمن» می نامند. فرزانگان اوپه نیشدی می گویند عدم و نیستی مانند یک روح حقیقی در باطن انسان و جهان هستی وجود دارد. بیدل بی آنکه از اصطلاحات «نیرگون برهمن» و «سگون برهمن» استفاده کند، به گونه ای چیستی آفرینش را گزارش می کند که مخاطب آشنا با عرفان و فلسفه هند، می تواند با نظر در زوایای سخن او، تصاویر و شیوه استدلالش مفاهیم هندی «عدم و نیستی»، «انسان»، «تخم عالم کیهانی»، «نظریه ی انعکاس»، «شخص خلقت» و «وهم و خیال بودن جهان هستی» بازیابی کند.

یوگه یکی از شش مکتب فلسفی هند و مجموعه ای از تمرین های جسمی، ذهنی و معنوی، سرچشمه گرفته از هند باستان است. یوگه به علت سیّالیّت خود، آزادانه در سنن دینی دیگر مانند بودایی، جین، سیک و … وارد گشته است. این نظام های فلسفی متفاوت موجب شکل گیری تفکرات یوگه ای مختلف شده اند. جینیزم مانند سایرادیان با منشأ و خاستگاه هندی، اهمیت زیادی به یوگه و مراقبه به عنوان ابزار پیشرفت معنوی و رهایی قائل است. تعریف یوگه در این آیین دارای تعاریف، مفاهیم و اصطلاحات متفاوتی نسبت به هندوئیزم است. متن یوگه درشتی سنوچّیه یکی از چهار متن مهم محقق برجسته سنت جین، هَریبَدرَه سِری در زمینه یوگه می باشد. نوشته های هَریبَدره درباره یوگه، تحلیلی از یوگه در قرن هشتم از دیدگاه جین ارائه می دهد. هَریبَدره در این متن هر عمل معنوی و دینی که فرد را به رهایی برساند، یوگه می نامد. او از اقسام سه گانه و هشتگانه یوگه بحث می کند که سالک با طی این مسیر می تواند به رهایی دست یابد. در اقسام سه گانه نحوه رعایت دینی فرد و در اقسام هشتگانه میزان درک سالک تعین کننده مرحله سلوک یوگه ای او می باشد. او همچنین در مورد نقش متن مقدس صحبت می کند و آن را تنها در مراحل اولیه و متوسط سلوک کاربردی می داند. هَریبَدره طبقه بندی چهارگانه ای از سالکان مسیر یوگه عرضه می کند و بیان می دارد که تنها دو نوع از این یوگین ها شایستگی مطالعه متن حاضر را دارند. این پژوهش تلاشی در جهت درک صحیح مفهوم یوگه در آیین جینی به روش توصیفی-تحلیلی است.

پژوهش حاضر، وجوه شباهت و تفاوت بین دو شخصیت حماسی معروف و محبوب کرنه در مهابارته و سهراب در شاهنامه فردوسی را بررسی و تطبیق نموده است. سهراب در زمینه های گوناگونی به یکی از شخصیت های پهلوانی مهابارته به نام کرنه شباهت دارد. مقاله حاضر با استفاده از روش تطبیقی و با هدف دست یافتن به وجوه شباهت و افتراق کرنه در مهابارته و سهراب در شاهنامه نوشته شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد که هر دو شخصیت مذکور، با مسیر زندگی و ویژگی-های قهرمانی و تراژیک مشابهی مواجه اند. برای مثال هر دو در جنگ، دلاوری ها و مهارت های بی نظیری نشان می دهند، بعد از تولد، دور از پدر زندگی می کنند، هویت پدرشان از آنها مخفی می ماند، نشان و هدیه بارز از طرف پدرشان دارند، برای یافتن هویت و جایگاه واقعی خود دست و پنجه نرم می کنند، ناآگاهانه به دست عزیزان خود می میرند و در نهایت تقدیر، سرنوشت تراژیک و بسیار غم انگیزی را برای آنها رقم می زند. می توان گفت چنین شباهت هایی می تواند برآمده از هم ریشه بودن فرهنگ و تمدن هند و ایران و سابقه مشترک قومی و نژادی آنها باشد. علاوه بر این تبادلات فرهنگی و ادبیاتی ایران و هند باعث شده تا الگوها، نقش آفرینی ها و مفاهیم فرهنگی مشترکی بین این متون شکل گیرد که کرنه و سهراب به نوبه خود نمونه ای از این مفاهیم مشترک محسوب می شوند.

 تناسخ زیربنای اخلاقیات و آخرت شناسی دین هندو را تشکیل می دهد. بیدل دهلوی شاعر معروف فارسی زبان، بارها به مسئله تناسخ در مثنوی هایش اشاره کرده است. در این پژوهش به بررسی مفهوم تناسخ در مثنوی های بیدل می پردازیم. در دین هندو انسان بر اساس قانون کرمه (عمل و عکس العمل) دوباره متولد می شود تا به نتایج اعمال خود برسد. این توالد و تناسخ که به آن «سمساره» می گویند، پیوسته ادامه دارد تا زمانی که انسان به کشف حقیقت غایی در درون و ذات خود برسد. بر اساس اوپه نیشدها هدف از تناسخ، شناخت آتمن یا روح حقیقی است. این روح به علت آمیختن با پرده های مادی و جسمانی از حقیقت خود غافل شده. روح مادی و عنصری دچار تناسخ می شود تا زمانی که بتواند با کنار زدن پرده های مادی و جسمانی به شناخت حقیقت خود برسد و با آن یکی شود. بر این اساس بهشت و جهنم انسان در همین جهان است. بهشت برخورداری از نعمت های این جهان، و جهنم تولد مجدد و دوری انسان نسبت به آتمن یا حقیقت خود است. در مثنوی های بیدل، تناسخ هم در وجه نظری و هم در داستان های رمزی، مفهومی مستند به انگاره های هستی شناختی دین هندو است.

بررسی تاثیر تصوف و عرفان اسلامی بر طریقه عرفانی بائول های هند چکیده: بائول اصطلاحاَ به معنای شیفته و شیدای حق است. بائول ها همچون درویشان و قلندران هندو هستند که خاستگاهشان منطقه نادیا در ایالت بنگال بوده است. بطور کلی، سنت بائولی سنتی تلفیقی و التقاطی است. بائول ها از هر سه دین بزرگ شبه قاره هند-یعنی هندویی، بودایی و اسلام که در آن زمان در بنگال شکوفا بودند، متاثر شده اند. آن ها در عین گمنامی، از اهمیت و جایگاه ویژه ای در عرفان هندو برخوردارند. تاگور شاعر و ادیب هندی در شناساندن بائول نقش بسیار پررنگی داشته است. آزادی از هر قید و بندی ویژگی بارز زندگی عرفانی آنهاست. تصوف یکی از عناصر مهمی است که بعد از ورود اسلام به هند بیشترین تاثیر را بر بائول گذاشته است. در واقع، بائول های بنگال محصول نهایی تلفیق و امتزاج اندیشه های سهجیه و تصوف است. برخی از شباهتهای که بین عقاید صوفیه و عقاید بائولی وجود دارد از جمله: سماع و رقص و آواز، گورو و مرشد روحانی، آزادی، بدعت و سنت شکنی، عالم صغیر بودن بدن و... نشانگر این تلفیق و امتزاج است. در این مقاله با روش کتابخانه ای و با ابزار تحلیل و توصیف ضمن معرفی بائول و سیر تصوف در هند و بنگال به میزان تاثیر صوفیه بر بائول ها می پردازیم .

سرزمین هند مهد ادیان گوناگونی بوده که مهم ترین و رایج ترین آن دین هندوست. این دین از مکاتب عرفانی مختلفی تشکیل شده و مکتب ادوایته ودانته یکی از مهم ترین مکاتب در دین هندوست. در مکتب ادوایته ودانته آتمن به معنای «انسان» و برهمن به معنای «خدا» ست و در این مکتب میان آتمن و برهمن نوعی این همانی برقرار است. بیدل دهلوی شاعر بزرگ قرن یازدهم در روزگار رواج مکتب ادوایته ودانته در سرزمین هند می زیسته، او زبان سانسکریت را می-دانسته و به آداب و رسوم و عرفان و مذهب مردمان زمانه اش آگاهی و شناخت داشته است. در مثنویهای او مفاهیم و واژگانی از جمله «عدم و نیستی»، «عقل و آگاهی» و «انسان و خدا» بسامد بالایی دارند. این اصطلاحات به چه مفهومی در مثنویهای او به کار رفته است؟ ما برای پاسخ به این پرسش با رجوع به منابع عرفانی مهم هند این مفاهیم را در مثنویهای بیدل بررسی کرده ایم. با نظر به انطباق تعاریف بیدل از انسان و خدا با منابع عرفانی هند، بازتاب این مفاهیم را در مثنویهای بیدل می توان دید. بیدل عدم و نیستی، عقل و آگاهی و انسان و خدا را در معنایی نزدیک با آموزه های مکتب اداویته ودانته به کار می برد.

با ظهور اسلام و احساس نیاز مخاطبان کلام الهی به ترجمه و تفسیر قرآن کریم شاخه ای جدید در مطالعات علمی با عنوان متون تفسیری پدید آمد. هر کدام از مفسران متناسب با دانش تخصصی، مذهب اعتقادی، محیط جغرافیایی، دوره های تاریخی و مخاطبان روشی را برای ترجمه و تفسیر قرآن اتخاذ کردند. با توجه به تعدد و تنوع متون تفسیری در تاریخ ادبیات فارسی و عربی، و قرار نگرفتن آنها در کلان ژانرهای معرفی شده حماسی، غنایی، عرفانی، تعلیمی، و ناکارآمدی معیارهایی چون ادبی، غیرادبی و شبه ادبی در طبقه بندی آنها، وجود ابزاری مناسب برای طبقه بندی آنها بسیار ضروری است. از آنجایی که متون تفسیری از سه ویژگی ژانر یعنی «تعدد»، «تشابه» و «تمایز» برخوردارند، می توان آنها را بر اساس رویکرد ژانری طبقه بندی کرد و به بررسی های فرامتنی، تحلیل های درون متنی و روابط بینامتنی آنها پرداخت. از این رو نگارندگان تصمیم دارند با بررسی تفسیر جوامع الجامع ژانر بودن متون تفسیری را نشان دهند و زیرژانر اصلی این تفسیر را تعیین کنند. نتایج این پژوهش عبارتند از: شیخ طبرسی در نوشتن این تفسیر متناسب با اقتضای سیاسی عصر، پرهیز از شعله ور کردن تنش های مذهبی و تبلیغ گفتمان شیعی، رفتار کرده است؛ اگرچه این تفسیر با رویکردهای ادبی، تاریخی، فقهی، کلامی نوشته شده اما رویکرد غالب آن، رویکرد ادبی است و ویژگی های زبانی آن (ویژگی های صرفی و نحوی) برجسته است. تفسیر جوامع الجامع با تفسیر کشاف زمخشری و تفسیر مجمع البیان طبرسی مناسبت های بینامتنی دارد؛ این تفسیر در ژانر تفسیر یا تفسیر قرآن و زیرژانر تفسیر ادبی (ویژگی های زبانی به ویژه ویژگی های صرفی و نحوی) قرار دارد.

کسان بسیاری در باره عشق سخن گفته اند و سخنان زیادی هم در باره عشق گفته شده است. غالب این سخنان کلی گویی و تکرار مکررات و شبیه هم است. اما از این میان عده بسیار اندکی هم بوده اند که در باب عشق سخنان بدیع گفته و به دقت به بیان جزییات و رموز عشق پرداخته اند. قصد این مقال پرداختن به اوصاف و ویژگی های عشق الهی از دید دو صاحب نظر این چنین و مجرب در عشق الهی از دو جریان مهم و اثرگذار در دو جامعه متفاوت است: یکی از نهضت عرفانی بکتی در دین هندو در هندوستان و دیگری از جریان تصوف در عالم اسلام است. ابتدا به اختصار اشاره ای به شخصیت این دو صاحب نظر می شود، سپس به بیان اوصاف و ویژگی های مهم عشق از دید آن دو و مقایسه آنها پرداخته می شود.

ماهیت دنیا یکی از موضوعات مهمی است که در مکاتب گوناگون از آن سخن به میان آمده است. بر اساس آموزه های قرآنی روایی اسلام ماهیت دنیا با عناوین مختلف تعریف شده به عنوان نمونه؛ ماهیت وابسته و مخلوق خدا، سرای آزمایش، آمیختگی رنج و شادی، و در روایات با تشبیهات بسیار زیبا به تبیین ماهیت دنیا پرداخته شده است به عنوان نمونه دنیا به مصادیقی نظیر پل، جامه دریده، سفر و مسافر، مهمان خانه و... که در تمامی این موارد اشاره به ناپایداری ماهیت دنیا هویداست. آیین بودا نیز به عنوان یکی از مکاتب معنوی، دنیا را در سه نشانه در عالم هستی معرفی کرده است که از جهاتی با دین اسلام مشابه است نظیر پذیرش رنج در ماهیت دنیا و خاستگاه رنج در ماهیت دنیا و از جهاتی متفاوت نظیرتفاوت در مبدأ آفرینش دنیا و تفاوت در خاستگاه رنج در دنیا، و... مقاله حاضر به روش توصیفی تحلیلی با رویکرد تطبیقی در صدد بیان این شباهت ها و افتراق ها و وجوه امتیاز آن ها در دو نگاه اسلام و آیین بودا می باشد.

جریان نواندیشی دینی در هر دینی می تواند بسته به منظرهای مختلف، انواع مختلفی داشته باشد. در این مقال با نظر به دغدغه های سنت گرایانه و تجددگرایانه، نواندیشان دینی هندو و مسلمان، به سه دسته تقسیم می شوند: اول نواندیشانی آینده گرا که بیشتر رو به سوی آینده دارند و می خواهند دین کهن را با دنیای جدید سازگار کنند و دینی مدرن و در خور انسان نوین ارائه دهند و دین را تا حدی دنیایی کنند. دوم نواندیشانی گذشته گرا که بیشتر رو به سوی گذشته دارند و می خواهند دنیای جدید را با دین کهن هماهنگ کنند و دنیایی مناسب دین سنتی بسازند و دنیا را دینی کنند. سوم نواندیشانی اعتدال گرا که هم نظری به گذشته دارند و هم نظری به آینده و می خواهند دین و دنیا را به گونه ای با هم تلفیق کنند که اعتدالی بین گذشته و آینده برقرار شود. هریک از اندیشه های نوین، چهره های متعددی دارد که در اینجا به بارزترین چهرة هریک پرداخته شده و بیشتر بحث بر آرا و اندیشه های دو متفکر نامی معاصر، ویوکِاننَده از دین هندو و مطهری از دین اسلام متمرکز شده و دغدغه های دینی و فکری آن دو باهم مقایسه شده است

پول یکی از موضوعات بسیار مهمی است که فقیه بدون شناخت ماهیت امروزی آن، نمی‌تواند دربارة آن حکمی صائب صادر کند. از آنجا که پول طی چهارده قرن دچار تغییرات بسیاری شده و ماهیت پول امروز، اساساً متفاوت از ماهیت پول چهارده قرن پیش است، بالتبع احکام آن نیز دچار دگرگونی اساسی می‌شود. از این¬ رو، در این نوشتار ابتدا برای شناخت موضوع پول و ماهیت آن به دلایل و انگیزه‌های پیدایش پول در طی تاریخ اشاره شده است تا نوع ارزش پول روشن شود. سپس با توجه به ماهیت پول و نوع ارزشِ آن، به نوع احکام راجع به پول، از جمله حکم ربای معاملی و ربای قرضی نسبت به پول امروز و حکم خمس و زکات پول امروز پرداخته شده است. مطالب مذکور در این نوشتار تحت عناوین شناخت پول (به عنوان موضوع حکم فقهی) و احکام آن مورد بررسی قرار گرفته است.