مطالعات شبه قاره

توجه و اقبال گسترده در شبه قاره به آثار سعدی در میان پژوهش های سعدی شناسی در ایران تا حدی مغفول مانده است، حال آنکه بررسی شرح ها، فرهنگ نامه ها، انتخاب ها، استقبال ها، تتبع ها و ترجمه های گوناگون از آثار سعدی به زبان های گوناگون در شبه قاره می تواند راهگشای مشکلات ابیات و عبارات سعدی در تصحیح، شرح، خوانش، معنایابی و به طورکلی مکمل مطالعات سعدی شناسی باشد. از این رهگذر، پژوهش حاضر به بررسی یکی از تقلیدهای گلستان سعدی، یعنی تضمین گلستان اثر میرزا هرگوپال تفته سکندرآبادی (1214-1296 ه.ق) پرداخته است تا به این پرسش پاسخ دهد که آیا از طریق ابیات تضمینی گلستان در اثر تفته می توان به ضبط ها و قرائت های تازه ای در تصحیح گلستان دست یافت؟ تفته در دو اثر خود به اقتفای سعدی رفته است؛ در سنبلستان ، به بوستان نظر داشته و در تضمین گلستان به شیوه ای منظوم، ابیات گلستان را تضمین کرده است. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی پس از بیان ویژگی های ساختاری تضمین گلستان و ذکر انواع تضمین های به کاررفته در آن، به مقایسه ابیات تضمینی از گلستان در اثر تفته با تصحیح های یوسفی، خزائلی، ایزدپرست از گلستان سعدی، پرداخته و با استفاده از اثر تفته، ضبط پاره ای از واژگان گلستان را در تصحیح های فوق بررسی و بازبینی کرده است.

در قرن نوزدهم میلادی، رقابت دول اروپایی در شبه قاره هند کانون تحولاتی شد که سرنوشت مناطق شرقی فلات ایران را دگرگون کرد. رقابت فرانسه و روسیه با انگلیس و تلاش در دستیابی بر هندوستان انگلیسی ها را برآن داشت تا با اتخاذ سیاست ایجاد دولت های حایل و تجزیه و جداسازی مناطقی از ایران و افغانستان کنترل بلوچستان را به دست گیرد. دولت مرکزی ایران سعی داشت تا با گسترش نفوذ در بلوچستان، قدرت تضعیف شده خود را بازیابی و تحکیم بخشد. این امر مانعی در تحقق اهداف انگلیس بود. هدف این مقاله بررسی تاریخ تحولات سیاسی و اجتماعی مرزهای جنوب شرقی ایران و بازشناسی نقش راهبردهای انگلیس در هند و جدایی بلوچستان در عصر قاجار است. روش پژوهش بر مبنای روش تحقیق تاریخی و به شیوه اسنادی و کتابخانه ای است. این بررسی نشان می دهد اهداف و سیاست های انگلیس و رقبای اروپایی آن در قرن نوزدهم در شرق ایران، دستیابی به منابع غنی و منافع خود در شبه قاره استراتژیک هند و افزایش نفوذ در منطقه بوده است و تضعیف دولت ایران، تقسیم قوم بلوچ با تجزیه و جداسازی بلوچستان، ترسیم مرزهای ساختگی خاوری و ایجاد هویت کاذب ازجمله سیاست های منطقه ای انگلیس بوده است. این پژوهش به دنبال چیستی نقش استعمار انگلیس در هندوستان و تجزیه بلوچستان است.

رباب نامه سلطان ولد، یک متن عارفانه است که با بهره گیری از مثنوی مولانا به نظم درآمده و بسیاری از مبانی اندیشه مولوی را تبیین کرده است. در نی نامه مولانا، «ساز نی» نماد عاشق کامل و دور از معشوق است که یک زاری دارد، اما «ساز رَباب»، ناله های بسیار دارد؛ زیرا نماد عاشقانی هجران کشیده است. بیدل دهلوی از شاعران بنام در هند و سند است که در ایران و آسیای مرکزی نیز جایگاهی بلند داشته و دارد. همان گونه که مولانا در اثر ملاقات با شمس تبریزی متحوّل شد، بیدل نیز در نخستین دیدار با شاه کابلی، به نوعی جنونِ عاشقانه دچار شد. این پژوهش به روش تحلیل محتوا و بر پایه نظریه بینامتنیت، با مراجعه به اسناد و منابع کتابخانه ای، عقل و عشق را در «رباب نامه» سلطان ولد و «طلسم حیرت» بیدل دهلوی مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه دست یافته است که در دو منظومه، عقل مانند نردبان است که سالک را پله پله برای ملاقات معشوق بالا می بَرَد؛ اما آنچه عاشق را به وصال محبوب می رساند، همانا عشق است که طبعاً از عقل برتر است

به درستی نمی توان تاریخ اولیه ورود شیعیان به هند را تعیین کرد، اما ریشه های تاریخی گسترش تشیع در هند را باید مهاجرت برخی از ایرانیان دانست. این مهاجرت ها قبل از حملات مغولان به ایران نیز وجود داشت، اما بعد از آن به دلیل مشکلات به وجودآمده در ایران، گسترش بیشتری پیدا کرد. پس از حملات مغولان به ایران و تا پایان فرمانروایی حکومت مغولان کبیر در هند، حکومت های شیعی مختلفی همچون قطب شاهیان، نظام شاهیان، بهمنیان و عادل شاهیان در هند تشکیل شد. علمای مهاجر ایرانی، هم در تشکیل این حکومت ها و هم در اداره مسائل نظامی، اقتصادی، فرهنگی و بین المللی آن ها نقش بارزی ایفا کردند. همچنین مهاجران ایرانی در کنار فعالیت های سیاسی و حکومتی، در فعالیت های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جامعه، مثل هدایت و همراهی کردن مردم در زمان ها و مسائل مختلف نقش پررنگی از خود نشان دادند. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که تشیع از چه زمانی و به چه شیوه هایی توانسته در میان هندیان نفوذ یابد؟ و سؤال دیگر این پژوهش این است که چه سازوکارهایی و از سوی کدام طیف ها در این امر مؤثر بوده است؟ همچنین بررسی علل و نحوه گسترش تشیع در هند و نیز عملکرد مهاجران ایرانی در زمینه های مختلف فرهنگی، اداری، سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی در حکومت های شیعی تشکیل شده در هند، موضوع این تحقیق است که به روش توصیفی-تحلیلی ارائه می شود.

شناخت ویژگی ها و مؤلفه های شخصیتی افراد خاص همچون نوابغ، مشاهیر، علما و ادبا، یکی از نیازهای اساسی فرهنگ هر ملّت است و این مهم، در حوزه روان شناسی بر عهده روان شناسان شخصیت است. هدف نهایی در این مقاله، کشف و شناسایی مؤلّفه های بارز شخصیت صائب تبریزی -شاعر سبک هندی- از دیدگاه روان شناسان انسان گراست. برای دست یابی به این مقصود، از سخنان و اشعاری که شاعر با توجه به دو خصیصه مهم سبک هندی یعنی بسیارگویی و کشف مضمون های تازه، در دیوان غزلیاتش به طور مستقیم یا غیرمستقیم به خود پرداخته، استفاده شده است. در این روش، 364 غزل از دیوان مذکور براساس جدول مورگان و با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی ساده از بین 6995 غزل، انتخاب و بررسی شده است. بر همین اساس، بعد از بیان معنا و مفهوم شخصیت و ذکر رویکرد انسان گرایان در این زمینه، مفهوم خودشکوفایی توضیح داده شده و پس از آن، دوازده ویژگی بارز شخصیت صائب به عنوان فردی خودشکوفا از غزل های منتخب او استخراج و تحلیل شده است. در این تحقیق که رویکردی توصیفی- تحلیلی دارد، ضمن تبیین ویژگی های بارز شخصیت شاعر، سعی شده است به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که آیا صائب تبریزی انسانی خودشکوفاست؟

واژه سلف در معنای لغوی نخستین بار در آثار مؤلفان قرن دوم و سوم هجری ذکر شده است، اما به کاربردن واژه سلفی گری تحت عنوان یک مکتب مستقل، برای نخستین بار در قرن هشتم هجری و تحت تأثیر افکار ابن تیمیه شکل گرفت و طرفداران این تفکر سلفیه نام گرفتند. این پدیده پس از ابن تیمیه به صورت نه چندان فراگیر ادامه یافت تا اینکه در قرن دوازدهم یک بار دیگر تحت تأثیر افکار افرادی همچون محمدبن عبدالوهاب و شاه ولی الله شدت گرفت. در این مقاله برآنیم پیشینه و ارتباط سلفی های شبه جزیره عربستان و شبه قاره هند و نیز اشتراکات و تمایزات این دو جریان را از دیدگاه محمدبن عبدالوهاب و شاه ولی الله درزمینه مبانی فکری ازجمله درباره چگونگی ارتباط با شیعیان و صوفیان و نظراتشان درباره اجتهاد و شرک را موردبررسی و ارزیابی قراردهیم. سؤال اصلی پژوهش، تطبیق و مقایسه مبانی فکری و رویکرد محمد و شاه ولی الله در برخورد با مخالفان است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که رویکرد این دو شخصیت در برخورد با مقوله هایی نظیر تصوف، اجتهاد، شرک و شیعیان متفاوت بوده است و حتی باوجود مخالفت آنان با تشیع، شاه ولی الله از بی احترامی به امامان شیعه خودداری می کند؛ حال آنکه در اندیشه محمدبن عبدالوهاب تخطئه کامل امامان شیعه امری عادی بوده است. نظر به اهمیت موضوع، این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای صورت گرفته است.

فردریش شِلِگِل یکی از شرق شناسان آلمانی است که با مطالعات سانسکریت و بازنگری نظریات افرادی چون ویلیام جونز، نقش فراوانی در تحولات زبان شناسی و فلسفی اروپای قرن نوزدهم و پس از آن داشته است. از آثار مهم وی می توان به کتاب «زبان و خرد هندیان» اشاره کرد. این کتاب که به ریشه زبان های هندواروپایی پرداخته، در رشد زبان شناسی و نشر ادبیات شرقی در غرب جایگاه بسزایی دارد. همچنین توجه شلگل به زبان هندی سبب شد تا شرق شناسان به تاریخ زبان ها نیز توجه کنند و باب جدیدی در زمینه شرق شناسی گشوده شود. بااین حال در بسیاری از پژوهش ها نقش شلگل نادیده گرفته شده و نامی از وی به میان نیامده است. مسئله اصلی مقاله حاضر این است که اثر او چگونه توانسته در زبان شناسی تحول پدید آورد؟ نتیجه پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، نشان داد که شلگل در این اثر با تأکید بر شباهت ریشه های زبان، ابداع روش های جدید در زبان شناسی و اثبات نظریه های زبان شناسان پیش از خود، توانسته است توجه بسیاری از صاحب نظران و پژوهشگران جوامع علمی و ادبی را جلب کند.

گسترش اندیشه های شیعی و حتی تأسیس حکومت های شیعه مذهب در مناطق مختلف هند، ازجمله دکن، همزمان با اوج گیری اندیشه های شیعی و تأسیس حکومت شیعه مذهب صفوی در ایران بوده است. در این میان، یوسف عادل شاه که در سال 895 هجری، حکومت عادل شاهیان را تأسیس کرد، در سال 908 هجری، بنا به تمایلات شخصی و نیز تحت تأثیر نفوذ گروه های شیعی (آفاقی ها)، مذهب شیعه را در بیجاپور رسمیت بخشید که اکثر جانشینان وی نیز سیاست مذهبی او را در پیش گرفتند. از آنجا که بررسی عوامل مؤثر بر سیاست مذهبی حاکمان عادل شاهی به عنوان نخستین حکومت شیعی و تبیین فراز و فرود سیاست های مذهبی آن ها از اهمیت خاصی برخوردار است، در این پژوهش که به شیوه توصیفی-تحلیلی صورت گرفته، به این پرسش اساسی پاسخ داده شده که حکام عادل شاهی بیجاپور دکن در قبال مذهب تشیع چه سیاست هایی اتخاذ کردند؟ درحقیقت اکثر حکام عادل شاهی، سیاست حمایت از مذهب شیعه را در پیش گرفتند و تعداد اندکی نیز تحت تأثیر مسائل داخلی و خارجی سعی کردند از مذهب اهل سنت حمایت کنند.  

شیخ احمد سرهندی، مشهور به امام ربانی، در میان عرفایی که به نقد و بازتعریف مفاهیم عرفانی پرداخته اند، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. وی در آغاز هزاره دوم قمری به مدد علوم کشفی منحصر به فرد خود، پاره ای از مفاهیم عرفانی را بازتعریف کرد. مسئله اصلی تحقیق، دست یابی به تعریف وجودشناسی عرفانی و مرتبه وهم از دیدگاه سرهندی است. نتیجه بحث و تحلیل نشان می دهد که گسترش و نفوذ اندیشه های ابن عربی و شاگردانش در میان صوفیان هند، سرهندی را بر آن داشت تا به نقد وجودشناسی مکتب ابن عربی بپردازد. او با طرح نظریه وحدت شهود به رد نظریه وحدت وجود ابن عربی پرداخت و مفاهیم وجودشناختی او را تعریفی دوباره کرد. این مقاله ضمن مرور آرای سرهندی درخصوص رابطه خداوند و عالم، به روش تحلیل محتوا به توضیح مرتبه وهم براساس مکتوبات وی می پردازد. سرهندی برخلاف ابن عربی-که وجود کائنات را وجودی موهوم می داند که بر ظاهرِ وجود (خداوند) نمود پیدا کرده اند و لذا جدای از خداوند نیستند- معتقد است که نمود و ثبوت عالم هر دو در مرتبه وهم واقع شده و به طریق ظلی در خارج متحقق است؛ بنابراین جدای از حق سبحانه است.  

در دوره صفویه برخی از خاندان های برجسته ایرانی به دلایل مختلف، به هندوستان مهاجرت کردند. مهاجرت این خاندان ها به قلمرو گورکانیان هند همراه با تجربیات بیشمار سیاسی و اجتماعی آنان به طور طبیعی منشأ تأثیرات قابل توجهی در عرصه های مختلف در هند بود. ازجمله این خاندان ها، خاندان زیک بود. این خاندان که از سابقه درخشان خدمات نظامی و سیاسی در دوره شاه عباس اول صفوی برخوردار بود، پس از مرگ وی و به واسطه اختلافات درباری مورد غضب قرار گرفتند و مجبور به ترک ایران و پناهندگی به دربار گورکانیان شدند. این پژوهش به شیوه کتابخانه ای و به روش توصیفی و تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش اصلی است که خاندان زیک چه نقشی در دوره گورکانیان هند ایفا کردند؟ یافته های اجمالی این پژوهش مؤید آن است که خاندان زیک با بهره گیری از تجربیات نظامی و سیاسی خود نقش مؤثری در مقابله با ازبکان و برخی از فتوحات گورکانیان هند ایفا کردند. تلاش پیگیر این خاندان در عمران و آبادی برخی از نواحی قلمرو گورکانیان همچون کشمیر و کابل و حمایت بی وقفه آنان از گسترش زبان فارسی و مذهب تشیع در هند از تأثیرات مهم حضور این خاندان، در دربار گورکانیان هند بود.  

بحث انسجام و اثبات و نفی آن به ویژه در قالب غزل فارسی همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. این موضوع درباره غزل شعبه هندی سبک هندی و غزلیات بیدل بحث ها برانگیخته و سرانجام به عدم انسجام و پاشان بودن غزل این شعبه و غزل بیدل حکم شده است. پژوهش حاضر با بهره گیری از شیوه ای توصیفی-تحلیلی و به کارگیری راه های بررسی انسجام متون و نظریه انسجام هلیدی و حسن به بررسی انسجام در غزل بیدل در آیینه غزل اول دیوان او پرداخته و کوشیده است به این پرسش پاسخ گوید که حکم پاشان بودن غزل بیدل چرا و چگونه صادر شده است؟ نتیجه این بررسی آن است که از نظر محتوایی، مفهوم عجز یکی از مفاهیم انسجام بخش غزلیات اوست؛ اما انسجام غزل بیدل در هاله ای از صورخیال بکر، زبان خاص و ابهام و پیچیدگی غزل او پنهان است؛ ازاین رو برای اثبات انسجام آن درنگ در ویژگی های دستوری به ویژه مرجع ضمایر، دقت در روابط واژگانی و ترکیب های شعری، توجه به تکرار، هم معنایی، تضاد و پیوند جز و کلی که بین اجزای شعر به ویژه کلمات و ترکیب های آن برقرار است؛ ضروری است. با چنین نگاهی می توان هریک از غزلیات او را در حداقل جمله ها خلاصه کرد و با کشف یک دستی فکری و معنایی غزل، لذت هنری نابی را تجربه کرد.

از آنجا که جریان اصلاح طلبی اسلامی برآن است تا تفسیری نوین از مبانی دینی، متناسب با مقتضیات زمان و مکان ارائه دهد تا آن را از گزند انحطاط و انحراف رهایی بخشد، این گفتمان همواره در بین نواندیشان دینی و احیاگران مذهبیِ اقصی نقاط جهان اسلام از جایگاه برجسته ای برخوردار بوده است. منتها، گوناگونیِ رویکردها و راهکارهای این مصلحان، بی شک ضمن متأثرشدن از فرایندهای متفاوت فکری-عملی آن ها، به متفاوت بودن ساختار سیاسی-اجتماعی محل زایش و تکامل بینش آن ها نیز بازمی گردد. با این وصف، سید احمدخان، دگراندیشِ قرن نوزدهم شبه قاره، در دورانی می زیست که این منطقه جغرافیایی از لحاظ سیاسی، شدیداً تحت حاکمیت استعمار بریتانیا به سر می برد و از حیث عقیدتی نیز مسلمین هند در قهقرای تفکرات دینی قرار داشتند. این شرایط بحرانی موجب شد تا وی به تحولی عمیق در باورهای عقیدتی و رفتارهای سیاسی مسلمانان بیندیشد و پیشرفت علمی آنان را بنیادی ترین راه نجاتشان از عقب ماندگی بداند. او در کنار ارائه برنامه های مختلف خویش، ارتباط سازش مدارانه با غرب را نیز تجویز می کرد و این مهم ترین علت مخالفت جدی جامعه سنتی-مذهبی با شیوه اصلاحی وی بود. نوشتار حاضر می کوشد با طرح این سؤال که رویکردها و راهکارهای مصلحانه سید احمدخان چه تأثیراتی در بازسازی تفکر دینی مسلمانان هند داشت؟ با استفاده از روشی توصیفی-تحلیلی، ضمن آشنایی با وضعیت مسلمانان آن روز، به بررسی تفکرات و اقدامات سید احمدخان در راستای برون رفت جامعه اسلامی هند از جمود و تحجّر بپردازد.  

هند امروزه یک قدرت تأثیرگذار در نظام بین الملل است. صنعت و اقتصاد درحال رشد و دموکراسی پهناور و متکثر، از مواردی است که تصویر هند را برمبنای ابژه های نظام جهانی ساخت بندی کرده است. سینمای هندوستان (بالیوود) نیز ازجمله منابع و عوامل مهم و تأثیرگذار در بافت و ساختار هویت ملی هند و همچنین ادراک تصویر و برندینگ هند جهانی در محیط بین الملل امروزی است. هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش بالیوود در ساخت بندی و بازسازی تصویر و برندینگ هند است. مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی و برمبنای منابع کتابخانه ای و رسانه ای به بررسی این امر می پردازد. برهمین اساس سؤال اساسی پژوهش حاضر این است که اصولاً بالیوود چه نقشی در تصویرسازی و ادراک مثبت برندینگ ملی هندوستان در نظام بین المللی دارد؟ مقاله در پاسخ به سؤال پژوهش، بر این امر تأکید می کند که بالیوود با ابزارهای به روز و ازطریق ساخت بندی هویت ملی هندی و گسترش جذابیت مبانی هویت ملی و موجودیت فرهنگی-سیاسی کشور هندوستان، نقش مهمی در گسترش ادراک مثبت برندینگ ملت هند و افزایش محبوبیت آن دارد.  

اشتراک و تبادل سنت های فرهنگی بین ایران و هند در دوره گورکانی به اوج خود می رسد. حوزه اصلی عینیت یافتن فرهنگ ها را می بایست در هنر و ادبیات جست وجو کرد. این پژوهش به مطالعه یکی از مصادیق این ارتباط فرهنگی، یعنی نگارگری و ذیل آن نسخه مصور خمسه نظامی که در دوره گورکانی هند توسط نگارگران مکتب هندوایرانی مصور شده و همچنین به تأثیرات ویژگی های نگارگری مکتب تبریز بر این نسخه، می پردازد. سؤالاتی که مطرح می شود این است که: نظام نشانه ای نگارگری مکتب تبریز صفوی چگونه در سپهرنشانه ای گورکانیان هند ترجمه شده است؟ تأثیر این ترجمه پذیری بر نگاره های نسخه خمسه نظامی مصورشده در دوره اکبر شاه چگونه است؟ روش تحقیق توصیفی-تحلیلی با رویکرد سپهرنشانه ای بر پایه آرای یوری لوتمان بوده و هدف مقاله، خوانش نشانه های تأثیرگذار نگارگری صفوی بر نگارگری گورکانی هند و چگونگی این تأثیر در مصورسازی نگاره های خمسه نظامی در دوره سلطنت اکبرشاه است. نتایج پژوهش نشان داد که مصورسازی نسخه خمسه نظامی در هند، به واسطه مهاجرت نگارگران ایرانی به هند، متأثر از نگارگری مکتب تبریز صفوی است. تأثیرات این ویژگی ها در اکثر نگاره های خمسه نظامی ازجمله ترکیب بندی، شخصیت پردازی، نقوش تزئینی، فرم ها و بافت ها به وضوح دیده می شوند.