درخت حوزه‌های تخصصی

حکایت «مشروطیت در مازندران» با حکایت آن در بسیاری از ایالتهای دیگر ایران آن روز متفاوت بود. هم دسته بندی های مشروطه خواهی و استبداد، نمایان و چشمگیر بود و هم پس از پیروزی مشروطیت غائله همچنان ادامه داشت؛ چنانکه حتی بر سر انتخاب وکیل برای مجلس شورای ملی اختلافات و کشمکشهای فراوانی رخ می داد. ماجرای اختلاف بین ساروی ها و بابلی ها بر سر فرستادن وکیل به طهران که در نهایت موجب رویارویی و مخالفت ساری با مشروطه شد، از جمله این حکایتها است. این اختلافات باعث بی ثباتی اوضاع مازندران و سربرآوردن سرکردگان محلی برله یا علیه مشروطیت و دولت مرکزی شده بود؛ چنانکه هر حاکمی از سوی دولت مشروطه به مازندران منصوب می گردید، در نهایت منفعل و مستاصل می شد. در نوشتار زیر با جزئیات بیشتری از تاریخ مشروطیت مازندران آشنا می شوید.

شهر تبریز که از پیشینه تاریخی غنی برخوردار بوده و در طول تاریخ خود همواره به عنوان شهر اول یا دوم سلسله های حکومتی کشور ایران مطرح بوده است، در دوره قاجار با عنوان دارالسلطنه تبریز، ولیعهد نشین و دومین شهر مهم ایران پس از دارالخلافه ناصری محسوب می شده است. اهمیت سیاسی تبریز از یکسو و قرار گیری آن در مرز شمال غربی ایران، این شهر را تبدیل به دروازه ای جهت ورود مدرنیته و پیشرفت های جهان خارج به کشور کرده بود. از جمله مظاهر این پیشرفت ها، نقشه هایی است که برای اولین بار در دوره قاجار از شهرهای مختلف ایران تهیه شده اند. هفت عدد نقشه در طول حکومت قاجار از شهر تبریز تهیه شده که بیشترین تعداد را در میان شهرهای ایران داشته و به عنوان یکی از اسناد معتبر جهت شناخت ساختار فضائی این شهر مهم قلمداد می شوند. از این رو هدف از ارائه این مقاله بررسی سیر تحول نقشه های تاریخی شهر تبریز در دوره قاجار می باشد تا از این طریق مهم ترین تغییرات در ساختار فضائی این شهر در دوره قاجار مشخص گردد. در این مقاله با توجه به تاریخی بودن موضوع، جمع آوری داده ها به روش توصیفی با رویکرد تاریخی- اسنادی با بهره گیری از متون و منابع انجام خواهد پذیرفت. همچنین تحلیل داده ها و یافته های ناشی از مطالعات به روش تحلیلی- تطبیقی می باشد. در نهایت می توان تغییرات ساختار فضائی شهر تبریز در دوره قاجار را به سه دوره 1. سرداری نجف قلی خانی و ولیعهدی عباس میرزا ، 2. ولیعهدی ناصرالدین شاه و ولیعهدی مظفرالدین، 3. ولیعهدی محمدشاه و مشروطیت تقسیم بندی نمود و ترسیمات نیز به گونه ای انجام یافته اند که ویژگیهای شاخص در هر دوره را به نمایش گذارده اند.

از آنجا که پرداختن به روابط بین الملل بدون اتکا به یک سامانه نظری، چندان واجد ارزش علمی نمی باشد، لذا در اینجا به بنیادها و اصول اصلی و همچنین ظرفیت و توانایی نظریه «وابستگی متقابل» اشاره می شود. تئوری که به نظر می رسد از ظرفیت و ابزارهای لازم جهت بررسی و پاسخ دهی به سوالات و ابهامات ناشی از اتفاقات و حوادث دوره تاریخ معاصر ایران برخوردار می باشد. اما پیش از پرداختن به نظریه وابستگی، لازم است زمینه های شکل گیری، تطوّر و نوع شناسی مفهوم «وابستگی متقابل» از نظر اندیشمندان و علمای اصحاب حوزه علوم اجتماعی و سیاسی مورد مداقه و بررسی قرار گیرد و سپس در باب خود سامانه مورد نظر قلم فرسایی شده و در نهایت رویکر نظری بیان شود.

سقوط امپراتوری ساسانی و ورود مسلمانان عرب به ایران، سبب اختلاط طبقات مختلف جامعة ایرانی با جامعة اسلامی گردید. یکی از این طبقات مهم، دبیران اند که حامل رسوم و سنت های سرزمین خود خاصّه در زمینة امور اداری و نهادهای سازمانی و حکومتی بودند. با نفوذ ایرانیان در دستگاه خلافت عباسی، خلفای آن سلسله، از آداب و سنن ایرانی الگو گرفته و آن را در ادارة حکومت خود به کار بستند. از این رو موالی و ایرانیان نو مسلمان در رأس تشکیلات اداری و سازمان دولت عباسی قرار گرفتند. آنان که در دورة اموی فعالیت خود را در تشکیلات حکومتی آغاز کرده بودند، در دوران عباسی، جایگاه ویژه ای در ادارة حکومت به دست آوردند. در حقیقت، حرکتی که موالی ایرانی با عنوان کتّاب در دورة اموی آغاز کرده بودند، با روی کار آمدن خاندان های دیوانی در عهد عباسی ادامه یافت. شکل گیری منصب وزارت، تأکید بر همسانی دین و دولت و در نهایت انتقال وظایف و اختیارات وزراء به کتّاب، از تحولات و دگرگونی های منصب کتابت در دورة عباسی بود. این پژوهش بر آن است تا بر اساس روش توصیفی - تحلیلی و به استناد منابع و مآخذ تاریخی فرایند حضور کاتبان را در تشکیلات اداری عباسیان بررسی کرده و نقش آنان را در تحوّل و تطوّر نظام اداری آن دولت بیان نماید.

استقرار مشروطیت و کمرنگ شدن تدریجی قدرت دولت مرکزی به ظهور قدرت های محلی با پشتوانه ایلی در مناطق مختلف ایران منجر شد. این قدرت های نوظهور نقش مهمی در تحولات سیاسی اواخر دوره قاجاریه ایفا کردند. باقرخان اعظم السلطنه، رئیس ایل کاکاوند، از کسانی بود که با اتکا به ایل خود توانست به یکی از قدرت های مهم در کرمانشاه و لرستان تبدیل شود و در مناسبات سیاسی غرب کشور نقش آفرینی کند. ایل کاکاوند که پیش از مشروطه جایگاه چندانی در معادلات سیاسی غرب کشور نداشت، با استقرار مشروطیت، تحت رهبری اعظم السلطنه، به یکی از قدرتمندترین عناصر نظامی منطقه تبدیل شد و توانست این جایگاه را تا زمان مرگ اعظم السلطنه حفظ کرد. این پژوهش، با نگاهی توصیفی  تحلیلی و با تکیه بر اسناد آرشیوی در پی پاسخ به این سؤالات است: اعظم السلطنه کاکاوند چگونه به یکی از قدرت های منطقه غرب ایران تبدیل شد؟ و چه جایگاهی در مناسبات سیاسی اواخر دوره قاجاریه داشت؟ نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که اعظم السلطنه کاکاوند از طریق ازدواج با خاندان های صاحب  نفوذ، غارت کاروان ها و ایجاد ناامنی در منطقه و شرکت در شرکت در جنگ ها به منظور فعال نگه داشتن قوای تحت امر خود به یکی از قدرت های مهم غرب کشور تبدیل شد. خان کاکاوند در شورش سالارالدوله، دوشادوش شاهزاده یاغی قاجار علیه دولت مشروطه جنگید و در ادامه به یکی از متحدان دولت موقت در جنگ با متجاوزان روسیه تبدیل شد. در نهایت پس از پایان جنگ های داخلی و پراکنده شدن بخش بسیاری از قوای نظامی ایل کاکاوند، اعظم السلطنه توسط نیروهای ژاندارمری سرکوب شد.

تا زمانی که نظریه ولایت فقیه تنها در حوزه اندیشه مطرح بود و در خلال مباحث و دروس فقهی یا کلامی طرح می گردید، تاثیر آن در اندیشه های سیاسی شیعه چندان محسوس و چشمگیر نبود، اما با ورود فقه به عرصه حکومت عملی و تاسیس نظام دینی مبتنی بر ولایت مطلقه فقیه در کشور شیعی مذهب ایران، گویی که امواج بلند و خروشانی دریای آرام اندیشه سیاسی شیعه را به تلاطم آورده باشد. تاسیس حکومت اسلامی در ایران جدای از تاثیرات عملی و اجتماعی، تاثیرات نظری بسیاری نیز بر جای گذاشت و موضوعات و مسائل چالش برانگیزی را در حوزه فقه سیاسی، حقوق اساسی و حقوق عمومی دامن زد که قوام و عمق بیشتر اندیشه حکومت دینی را سبب گشت. موضوع مبسوط الید بودن ولی فقیه، مصلحت، احکام حکومتی، و حقوق بشر جهانی موضوعات مهم و اساسی این عرصه هستند که با احیا یا مطرح شدن آنها، اندیشه سیاسی شیعه به سازوکارهای سنگین نظری سیاسی روی نموده است. مقاله ذیل را که در این باره است مطالعه فرمایید.

یکی از مهم ترین رویدادهای تاریخ ایران دوران معاصر، غائله سالارالدوله بود که مشتمل بر چند بار لشکرکشی او به تهران علیه حکومت نوپای مشروطه است. نظرعلی خان امرایی از جمله خوانین غرب ایران است که در این غائله در کنار سالارالدوله قرار داشت. این نوشتار در نظر دارد که با روش توصیفی  تحلیلی به بررسی چرایی و چگونگی حضور نظرعلی خان امرایی در غائله سالارالدوله بپردازد و به این پرسش پاسخ دهد که علل، عوامل و چگونگی موضع گیری نظرعلی خان امرایی در قبال غائله سالارالدوله چه بوده است؟ یافته های تحقیق نشان و خویشاوندی با شاهزاده سالارالدوله بپردازد. سپس در زمان حمله سالارالدوله به پایتخت، نظرعلی خان به واسطه جاه طلبی شخصی، منافع ایلی، پیوند خویشاوندی با سالارالدوله و می دهد که ضعف موقعیت نظرعلی خان در میان خوانین رقیب، او را  ناچار ساخت تا برای تحکیم موقعیت خویش، به همکاری امیدواری به پیروزی قطعی او و امید به بهره مندی از بخشش مالیاتی به همکاری همه جانبه با وی پرداخت اما بعد از شکست ساوه از مواضع خود عدول کرد و به محض اینکه دولت مشروطه حاکمیت او بر طرهان را به رسمیت شناخت، از سالارالدوله جدا شد.

مخالفان جمهوری رضاخانی به رهبری مدرس سرانجام طرح جمهوری را به باد فنا دادند و آن را به عنوان یک نقشه توطئه آمیز خارجی برای پیاده کردن اصول قرارداد 1919 به رسوایی کشاندند. البته موضوع جمهوریت که یک نگرش مدرن در نوسازی سیاسی محسوب می شد، هم از لحاظ فلسفه سیاسی و هم از نظر مبانی فقهی و شرعی، بیشتر از نظام مشروطه سلطنتی قابل دفاع بود؛ اما چه شد که سرانجام تحت تلاش علما، مردم و نخبگان ایران، برای مخالفت با آن همصدا شدند؛ چنانکه نام و شعار جمهوریت را برای نیم قرن به فراموشی سپردند؟ این مساله، موضوعی است که اهل تاریخ نمی توانند به راحتی و به سادگی از کنار آن بگذرند؛ زیرا درست است که مدرس و روحانیون از طریق مخالفت با جمهوری قصد حذف کردن سردارسپه را داشتند و حتی بعد از پس گرفتن طرح جمهوری از سوی رضاخان، باز هم گریبان او را رها نکردند، ولی باید اندیشید که چرا در روزگاران بعدی و به ویژه در فضای باز سیاسی بعد از 1320 نیز این اندیشه مورد توجه قرار نگرفت. برای تحلیل تاریخی و جامعه شناختی علل طرح جمهوریت و انگیزه های مدافعان و مخالفان آن، مطالعات گسترده و دقیقی لازم است که در حوصله یک مقاله نیست اما به عنوان پیش درآمدی بر این موضوع، مطالعه مقاله زیر خالی از لطف و فایده نخواهد بود.

از جمله عناصر جدید و موثر در روابط فرهنگی و سیاسی جوامع، روزنامه ها هستند که با توجه به تاثیرگذاری و فضاسازی افکار عمومی، سایر حوزه های نظام اجتماعی را نیز تحت الشعاع قرار می دهند. به بیان دیگر، مطبوعات دارای کارکرد اجتماعی هستند. در این نوشتار، ضمن مرور حوادث رایج شدن روزنامه در ایران، بر این کارکرد مهم و بی بدیل تاکید شده است.پدیده های اجتماعی به هنگام پیدایش تحت تاثیر ساخت اجتماعی جامعه هستند، ولی رفته رفته بر این ساخت اجتماعی تاثیر می گذارند و این تاثیرپذیری و تاثیرگذاری تا پایان حیات اجتماعی آن پدیده ادامه می یابد.این مقاله با پذیرش تاثیر ساخت و نیروهای اجتماعی در شکل گیری روزنامه های کشور، رابطه متقابل روزنامه ها بر تقویت یا تضعیف عرصه های اجتماعی را بررسی می کند.

تاریخ نگاری اسلامی فراز و نشیب بسیاری داشته و از شرایط و ویژگی های اجتماعی و تاریخی بسیاری تاثیر پذیرفته است، تا آنجا که می توان از مولفه هایی یاد کرد که به مثابه مجموعه یک گفتمان تاریخی، تاریخ نگاری یک دوره را رقم می زند. آثار دکتر عبدالحسین زرین کوب درباره تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، طی نیم قرن گذشته در حوزه دانشگاهی از مقام و مرجعیت شایانی برخوردار بوده است. دو قرن سکوت، محصول دهه سی خورشیدی، اثری که بیش از آثار دیگر وی زبانزد عام و خاص است، روایتی متفاوت با روایت کارنامه اسلام، محصول دهه پنجاه خورشیدی، ارایه می دهد. در روایت نخست بر دستاورد تمدن اسلامی در قرون نخست می تازد و ورود اعراب مسلمان را منشا نگون بختی ایرانیان می نامد و در روایت دیگر به آن می بالد و این تلاقی را موجب باروری و شکوفایی دو تمدن می داند. مقاله پیش رو سعی دارد به مقایسه این دو روایت از تمدن اسلامی و واکاوی تناقض پیش آمده از منظر هرمنوتیک بپردازد

دوره حاکمیت یابی مغولان و تشکیل حکومت ایلخانی در ایران یکی از ادوار مهم و سرنوشت ساز تاریخ این کشور محسوب می شود. تهاجم مغول برای نواحی عمده ای از ایران سرنوشت شومی را به ارمغان آورد و مناطقی آباد و پیشرفته را به ویرانی و تباهی کشاند و حیات شهری ایران را دستخوش انحطاط کرد. پس از فرونشستن غبار حملات مغول، نابسامانی های سیاسی ناشی از ساختار حکومت مغولی به کشمکش های نظامی و ظهور نارضایتی های داخلی انجامید. عدم توجه حکام فاتح مغول به ساختارهای سیاسی و اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی موجود جامعه بر دامن? ویرانی ها و انحطاط حیات شهری ایران افزود. یکی از ساختارهای موجود در ایران نظام مالیاتی بود که در پی تهاجم مغول دستخوش تغییر و بعضاَ بی توجهی قرار گرفت. نظام مالیاتی آنان ریشه در آداب و رسوم کوچرویی داشت که در آن همگی مردم ملزم به پرداخت آن بودند. در مناطق متصرفی نیز خود را حاکم بر تمامی عایدات مردم دانسته و به عناوین مختلف از آنان مالیات اخذ می کردند. در این میان اخذ بی رویه و وضع مالیات های فوق العاده و صدور برات و مقاطعه دادن ایالات، شیوه های نامناسب جمع آوری، ستم کاری و عملکرد خود سران? متصدیان و تحصیل داران مالیاتی، هرچه بیشتر موجبات سقوط و زوال مناسبات شهری را فراهم می کرد. این مقاله بر آن است تا با توصیف نظام مالیاتی مغولان، تأثیر آن را بر زوال مناسبات شهری ایران، مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد

عرب شدن مردم مصر، یکی از موضوعات پژوهشی در تاریخ صدر اسلام است. مصریان که از تسلط سیاسی و فرهنگی بیزانسی ها ناخورسند بودند، هنگام ورود اعراب در برابر آنها ایستادگی نکردند و والیان مصر که از طرف خلفا برای اداره مصر اعزام می شدند، با «اهل ذمه» و به ویژه ساکنان اصلی مصر یعنی «قبطیان» براساس عهدنامه ها و پیمان ها رفتار می کردند. شرایط پیمان ها به گونه ای بود که موجب استحکام روابط اعراب فاتح با بومیان مصر می شد. پس از فتح مصر، تعداد زیادی عرب و مسلمان به این سرزمین وارد شدند. با آمدن قبایل عربی به مصر و افزایش تماس دو گروه مسلمان و قبطی، زمینه های پذیرش زبان و فرهنگ عربی در مصر فراهم شد. شماری از مصری ها تا پایان حکومت سفیانیان، مسلمان و عرب شده بودند، اما این روند، در دوره های بعدی و طی دو قرن پس از اسلام رفته رفته و تدریجی صورت گرفت تا سرانجام مصر یک مملکت عربی شد. پی گیری ریشه های عرب شدن مصری ها با یک تحقیق تاریخی به شیوه ی توصیفی- تحلیلی، هدف این نوشتار است.

با شروع قرن هفتم هـ . ق و یورش مغولان به سرزمین های اسلامی بویژه ایران، غرب و جهان مسیحیت تلاش گسترده ای را برای تشویق مغولان جهت گرویدن به دین مسیح و اتحاد با آنها علیه جهان اسلام آغاز کردند. با توجه به گرایش تعدادی از مغولان به مسیحیت و پیوستن برخی از این قبایل به دیانت مسیح (از جمله قبایل، کرائیت، نایمان و اونغوت)، دنیای غرب با اتکا به این قبایل تلاش همه جانبه ای را جهت مهار هجوم مغولان به غرب از یک سو و به کارگیری آنها علیه جهان اسلام بخصوص ممالک مصر و شام از طرف دیگر آغاز کردند و سفرای متعددی به دربار مغولان اعزام نمودند. تسخیر ایران و نابودی خلافت عباسی باعث تشویق و تحریک مغولان در حرکت به سوی شام و مصر شد.اما در این هجوم توفیقی به دست نیاوردند و برای نخستین بار در برابر ممالیک مصر شکست خوردند پس از این شکست بود که تلاش مسیحیان و مغولان برای اتحاد شدت گرفت و منجر به رفت و آمد بیشتر سفرای اروپایی به حوزه فرمانروایی آنان گردید. اما این تلاش ها به علت دوری پایتخت های طرفین و تضادهای فکری بین مغولان و اروپاییان علی رغم تاکید فراوانشان برای انعقاد پیمان نامه های بیشتر عملاً برقرار نگردید و با فروپاشی حکومت ایلخانی و شکست اروپاییان از ممالیک زمینه اتحاد نیز از بین رفت. در این پژوهش سعی برآنست تا با اتکاء به منابع و تحقیقات جدید به بیان علل و انگیزه های این روابط پرداخته شود.

حساب دودوتای تاریخ را که بکنی می‌بینی 1933 پیشوا در آلمان قدرت مطلق را در دست گرفته. تازه از یک دهه قبلش موسولینی در ایتالیا داشته پایه ‌های قدرتش را محکم می‌کرده است و حالا مگر قبل از این چه بوده جز جمهوری‌های ناپایدار. با این حساب قرن بیست که قرار بود صحنه تحقق کامل مدرنیته سیاسی باشد در همان اوان جوانی فاشیسم و نازیسم را به بار آورد.اما اگر 1945 را نقطه مبدا بگیریم تا پایان قرن وقت زیاد بوده تا در اتفاقات نیمه اول قرن بیستم تامل کنیم. تمام این سال‌ها فجایعی چون فاشیسم یا هیروشیما در مرکز تفکر فلسفی و نظریه اجتماعی قرار داشته است: جامعه توده‌ای، توتالیتاریسم، نسل‌کشی نظام‌مند، بحران اخلاقی و عمل غیر اخلاقی ... تمام این سال‌ها فلسفه و علوم اجتماعی به یک مسله فکر کرده است: آیا پس از آشوویتس شعر گفتن ممکن است؟

در دین مبین اسلام به اهمیت تأمین معیشت به عنوان رکن دینداری و حفظ کشور اشاره شده است. پس جزءنکاتی است که هم دانشمندان امروزی علم اقتصاد و صدر اسلام همواره با آن دست و پنجه نرم می کنند و همچنان ادامه دارد. چالش های اقتصادی پیش روی ایران را به طور کلی می توان به دو دسته ی داخلی و خارجی تقسیم کرد که داخلی شامل اسراف، تک محصولی بودن و خارجی تحریم را نام برد. بخشی دیگر از چالش هایی که جمهوری اسلامی با آن روبروست مربوط به بخش فرهنگ می شود که لازم است به دلیل موقعیت ویژه ایران در مبارزه با استکبار جهانی مسولان توجه بیشتری به مواردی مثل جنگ نرم تلاش درجهت گسترش بازتاب جهانی انقلاب اسلامی داشته باشند.

حزب پان ایرانیست در دورهٔ فعالیت خود- اواخر سال 1330 تا کودتای 28 مرداد 1332- با سایر احزاب و سازمان های سیاسی ارتباط داشت. این ارتباط در راستای اهداف حزب و یا مواضع موافق و مخالف در قبال برخی تحولات و اتفاقات از رابطه مسالمت آمیز و دوستانه تا برخورد و درگیری در نوسان بوده است. حزب توده، حزب سومکا و.... از جمله احزاب و گروه هایی بودند که در ارتباط بیشتر با حزب پان ایرانیست قرار داشتند. رابطه حزب پان ایرانی است با این احزاب از همراهی آشکار و فراگیر تا مخالفت و جدایی و درگیری با آن ها در نوسان بوده است. زمینه ها و دلایل این رفتار سیاسی متفاوت است و تحت تأثیر دو آرمان حزبی حزب پان ایرانی است یعنی ناسیونالیسم و پادشاهی و موضع گیری دو حزب مذکور در قبال اتفاقات و جریانات سیاسی مانند حمایت از دولت مصدق و نیز ملی شدن صنعت نفت قرار داشت.