درخت حوزه‌های تخصصی

دستنویس ها و چاپ های بسیاری از موش و گربه به نام عبید زاکانی فهرست یا منتشر شده اند، اما با بررسی و مقایسه آن ها مشخص می شود که بین این موش و گربه ها از نظر زبان، سبک و حتی قصه تفاوت بسیاری دیده می شود. این روایت ها نسبت به زمان و زبان عبید زاکانی عمدتاً متأخر و عامه حساب می شوند. به همین دلیل بسیاری در انتساب موش و گربه به عبید تردید کرده اند. برای بررسی این انتساب نخست می بایست نسبت این آثار با هم سنجیده و ریشه های مشترک آن ها شناخته شود. ما در این نوشته تنها به این بحث می پردازیم و این مسیر را در سه مرحله طی می کنیم. در بخش اول با تکیه بر ابیات پایانی داستان به مقایسه موش و گربه ها و طبقه بندی آن ها می پردازیم، در بخش دوم پایان داستان را در همه روایت ها بررسی می کنیم و در بخش سوم و پایانی نیز با تکیه بر ضبط ابیات در این موش و گربه ها و مقایسه آن ها با دستنویس های ناقص، اما کهن تر می کوشیم تا فرضیه هایی درباره نسبت این روایت ها با هم، سرچشمه آن ها و دیگر روایت های احتمالی مطرح کنیم از نظر سبک و زبان این موش و گربه ها را می توان در نه روایت و از نظر داستان در دو دسته کلی طبقه بندی کرد. همین تفاوت ها و چند ضبط کهنی که تنها در برخی از دستنویس های متأخر و عامه دیده می شوند، نشان می دهند که این موش و گربه ها هیچ یک از عبید نیستند.

نخستین رمان های فارسی، تصویری مخوف و سیاه از شهر و زندگی به دست داده اند. افزون بر نگاشت تباهی و سیاهی زندگی شهری و پیامدهای آن، گاه عناوین رمان ها نیز برگرفته از فضای تیره شهر است. مسیله بنیادین این پژوهش، بررسی ارتباط واقعیت های اجتماعی با فضای مخوف و سیاه بازتاب یافته در نخستین رمان های فارسی است که در دو دهه اول 1300 ش. به نگارش درآمده اند. به این منظور، ابتدا کوشیده ایم ویژگی های شهر مدرن و تصویر مخوف و اهریمنی آن را از رمان های این دوره، استخراج و دسته بندی کرده و در گام بعدی، ارتباط میان شهر مخوف و سیاه بازنمایی شده در رمان را با واقعیت های اجتماعی زمان نگارش آن ها بررسی کنیم. مبنای تحلیل بر پایه آرای بازتاب یافته در رمان های این دوره استوار شده است. سپس، نمودهای شهر مخوف بازتاب یافته در رمان، به پشتوانه داده های جامعه شناسی شهری تبیین و تحلیل شده است. جایگاه غیرتولیدی شهر مدرن ایرانی، مصرف گرایی و پیامدهای آن؛ نظیر حاشیه نشینی و فساد خانه های معروفه، مهم ترین نمودهای شهر سیاه و اهریمنی نخستین رمان های فارسی است.

صحیفه سجادیه، درعین حالی که دارای متنی طولانی است، هیچگونه اختلال و تناقضی در آن راه ندارد و برخوردار از نظم و تألیفی بدیع همراه با فصاحت و بلاغت عالی و بدور از پراکندگی ساختاری و محتوایی است. صحیفه در حوزه لفظ و معنی تاثیرات فراوانی از متون روایی پیشین پذیرفته است، چنان که می توان گفت کلام حضرات معصومین (ع) در پیش از امام سجاد(ع) لفظاً و معناً، دستمایه سخن آن حضرت در بسیاری از دعاها بوده است. بر این اساس باید گفت که صحیفه از نظر بینامتنی، کتابی بسیار مهم و شاخص است. دو نوع بینامتنی: آشکار تعمدی و بینامتنی ضمنی که در تقسیم بندی ژرار ژنت مطرح شده است، وجه بارز تاثیر پذیری در این کتاب شریف است. در این پژوهش، همین امر که سخنان امام سجاد (ع) از حیث متن و معنا و شیوه گفتمان، متاثر از سخنان حضرات معصومین (ع) در پیش از خود می باشد، مورد بررسی قرار گرفته است.

آیین ها ازجمله مناسکی هستند که سبب گردهمایی مردم و حفظ و بازتولید بن مایه های فرهنگی در هر قوم می شوند. در میان مردمان کهگیلویه و بویراحمد آیین هایی وجود دارند که ضمن ریشه داشتن در ایران باستان، بن مایه های گیاهی را نیز نشان می دهند؛ از جمله این آیین ها که امروزه نیز گاه با همان سبک و سیاق گذشته انجام می شود، می توان به آیین پل بُرون و شَربَه خوانی، قربانی، بلاگردانی و چاله گرم کنون اشاره کرد. آیین پل برون در فقدان همسر انجام می شود که زنان موهای خود را پس از گشودن می بُرند و در زیر درخت بلوط دفن می کنند. در آیین قربانی، حیوان مورد نظر زیر درخت بلوطی در بالای کوه و یا در زیر بوته ای در کنار رودخانه قربانی می شود تا خون آن به نشانه باروری زمین ریخته شود. در آیین بلاگردانی نیز ضمن بستن تکه پارچه هایی به درخت برای رفع چشم زخم، از گیاهان کوهی نیز برای بلاگردانی استفاده می شود. در آیین چاله گرم کنان، ضمن بردن سبزه بر سر قبور در پیش از عید نوروز، آشی با هشت چوب بلوط پخته و در بین مردم اهالی تقسیم می شود. هدف این پژوهش، تحلیل بن مایه های گیاهی در آیین های مردمان کهگیلویه و بویراحمد، با توجه به جنبه های ادبی این بن مایه ها در اشعار محلی آن هاست. این پژوهش به شکل بنیادی، بر پایه مطالعات کتابخانه ای میدانی و به روش تحلیل محتوای کیفی و مصاحبه های نیمه ساختاریافته انجام شده است. بسیاری از بن مایه های گیاهی مانند پَل بُران ، بلاگردانی و دود دادن، ریختن خون بر خاک در آیین قربانی و بردن سبزه بر سر، در آیین های مردمان کهگیلویه وبویراحمد نمودی اساطیری دارد که در فرهنگ ایران باستان یافت می شود.

اسب یکی از رازآمیزترین بن مایه ها در ادب حماسی است که همواره در کنار قهرمان نقش آفرینی کرده و گاه حتی با قهرمانان یکی پنداشته شده است و در گذر زمان، خویشکاری های متنوعی را به خود گرفته است. در این جستار بر اساس روش تحلیل محتوایی، آثاری چون شاهنامه فردوسی، طومارهای نقالی ، زرین قبانامه ، اسکندرنامه ، داراب نامه ، فیروزشاه نامه ، حمزه نامه و ا بومسلم نامه بررسی شد تا روشن شود که اسب چه خویشکاری های خاصی در این متون دارد. پس از واکاوی متون یاد شده روشن شد که اسب علاوه بر پیوند با پهلوان و باد و آب که در پژوهش های پیشین به آن اشاره شده، ارتباطی معنادار با پری و باروری، دیو و جادو و مرگ دارد؛ به این ترتیب که گاه اسب در هیئتی پری وار، با باروری پیوند می یابد، گاه سویه ای منفی به خود می گیرد و با دیو و جادو این همانی پیدا می کند و گاه به شکلی رازآلود، نماد مرگ واقع می شود.

استخراج مؤلفه هایی برای تعیین سبک فردی نویسنده، از جمله مواردی است که می تواند اضهارنظرها دربارۀ سبک نویسنده را دقیق تر و بیشتر بر اساس پارامترهای قابل اندازه گیری نشان دهد. یکی از این پارامترها می تواند بررسی بسامد نسبی ساختاری خاص باشد. در این باره بررسی ساختار هجایی ردیف و قافیه می تواند مؤثر باشد. به این منظور این پژوهش کوشیده است تا با بررسی بسامد ساخت و الگوی هجایی ردیف و قافیه در اشعار حافظ، میزان استفاده این شاعر بزرگ را از هر یک از ساخت های هجایی زبان فارسی در ردیف و قافیه و همچنین چینش این ساخت ها در هر یک از الگوهای هجایی بررسی کند. این پژوهش نشان می دهد که نسبت ساخت هجا در شعر حافظ با زبان طبیعی فارسی تاحدودی هماهنگی دارد. به لحاظ الگوی هجا، شاعر از الگوهای بسیار متنوعی استفاده کرده است. به لحاظ بسامد الگوهای به کار گرفته شده نیز الگوهای متفاوت از بسامدهای متفاوتی برخوردارند. هر چند شاعر در الگوی تک-هجایی رغبتی به استفاده از هجای باز نشان نداده است، در الگوهای چندهجایی به خوبی از این هجا استفاده کرده است. این پژوهش نشان می دهد که شاعر در استفاده از برخی از الگوها با محدودیت هایی مواجه است که از آن جمله می توان به استفاده نکردن از الگوهایی که با cvcc آغاز می شوند در الگوهای دو هجایی اشاره کرد. این پژوهش همچنین نشان می دهد که در کاربرد هر یک از ساخت ها در مجموع الگوها، ساخت cv بر دو ساخت cvc و cvcc برتری یافته است. به لحاظ میانگین کاربرد هر یک از ساخت های سه گانه در مجموع هجاهای ردیف و قافیه، هجای cv در رتبه اول و هجاهای cvc و cvcc در جایگاه های بعد قرار دارند که هم به لحاظ رتبه و هم بسامد نسبی با زبان گفتاری و نوشتاری همراهی می کند.