درخت حوزه‌های تخصصی

قم، کوفه و بغداد به عنوان کانونهای اصلی فعالیتهای علمی شیعیان در قرن دوم تا چهارم هجری، جایگاهی ویژه در مطالعات شیعه پژوهی دارند. اما «حوزه علمی اهواز» هم به عنوان یکی از مدارس مهم و کهن شیعه در ایران شایسته یادکرد است که به استناد منابع تاریخی، حدیثی و تراجم، نمایندگان قدرتمند و مشهوری در تاریخ فقه و حدیث شیعه داشته است. این مقاله بر آن است با نگاهی تاریخی و پس از مروری بر ریشه های تشیع اهواز، جایگاه حوزه علمی اهواز را در حفظ و گسترش مکتب اهل بیت(ع) از طریق واکاوی رابطه علمی بین قم و اهواز بنمایاند. این رابطه در قالب مهاجرت برخی علما از اهواز به قم و برعکس، مراودات علمی بین دو خاندان بزرگ «آل مهزیار اهوازی» و «اشعریان قمی» و حضور برخی از اصحاب و وکلای خاص امامان(ع) در این دو مرکز بروز یافته است.

امام علی بن محمد(ع)، رهبری و پیشوایی فکری و فرهنگی شیعیان را در عصری پُرتلاطم و سرشار از فتنه و آشوب سیاسی در فاصله سال های 220 تا 254هجری بر عهده داشت. آن حضرت، علاوه بر دارابودن مقام امامت الهی، از یک تربیت متعالی، بصیرت و آگاهی و هوش و دانش فرهنگی گسترده و رفتار فرهنگی والا برخوردار بود. امام هادی (ع) به همین سبب، برای مهندسی و راهبری فرهنگی، دارای استراتژی و انگیزه قوی فرهنگی بود. ازاین رو، دارای راهبرد برای رهبری و هدایت فرهنگ جامعه و نظام سازی فرهنگی، توسعه علمی و تربیتی بود. آن امام همام، با تأکید بر پیشرفت علم و دانش، توصیه به تعلیم و تولید علم و اندیشه، ایجاد کانون ارتباطات سرّی وکالت، کادرسازی و تربیت نفوس، تدوین منشور سبک زندگی، وضع قانون و ترسیم حقوق شهروندی، تبیین قواعد همزیستی مسلمانان با اهل کتاب و مبارزه فرهنگی با رفتار جاهلی خلفای عباسی همچون متوکل، موفق به تغییرات فرهنگی در میان امت اسلامی گردید و مسیر را برای تحصیل سلامت و سعادت جامعه اسلامی هموار ساخت. این مقاله، به روش توصیفی تحلیلی به بررسی مهندسی فرهنگیِ امت اسلامی توسط امام هادی(ع) خواهد پرداخت و این فرضیه را به آزمون خواهد گذاشت که: «امام هادی(ع) به عنوان یک رهبر الهی، با شناخت جریان های فکری و فرهنگی زمانه خود با محوریت هدایت جامعه، مسیر مدیریت فرهنگی را با بهره گیری از راهبردهای متنوع در بستر فرهنگی هموار نمود و موفق به ایجاد تغییرات هوشمندانه و هدایت جامعه گردید.»

نمایش مذهبی یکی از مؤلفه های فرهنگی دیرینه تاریخ ایران است. در فرهنگ تشیع، نمایش مذهبی یا به عبارت مصطلح آن، تعزیه به عنوان یکی از مراسم عزاداری برای شهادت سیدالشهدا ابی عبدالله الحسین(ع) شناخته می شود. پس از شهادت مظلومانه امام حسین(ع)، مسلمانان به خصوص شیعیان با برپا کردن مراسم سوگواری برای زنده نگه داشتن فلسفه قیام امام حسین(ع) کوشیده اند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای، قدمت نمایش مذهبی در ایران، تاریخ پیدایش تعزیه در ایران و چگونگی کاربری تکیه ها و حسینیه ها در ایّام سوگواری بررسی می شود.

قدرت یابی سلجوقیان (429-552 ق) در ایران و عراق و ائتلاف نیروهای سیاسی مذهبیِ اهل سنت (سلطنت و خلافت)، موجب رشد نفوذ حدیث گرایانِ سنی مذهب شد. همچنین در اثر عملکرد واگرای انه برخی مراکز علمی عصر و تقابل رویکرد عقل گراییِ شیعی و سنت گراییِ اهل تسنن و... همگراییِ شیعه و سنی با چالش هایی مواجه گردید. در این اوضاع متکلمان اهل تسنن در عرصه تقریب شیعه و سنی موضع انفعالی داشتند ولی متکلمان شیعه در این عرصه فعال تر شدند، زیرا منازعات فرقه ای، ائتلاف نیروهای سیاسی مذهبی اهل سنت، عملکرد واگرایانه ی مراکز آموزشی نظیر نظامیه ها و... سبب گرایش کمترِ اهل تسنن به تقریب شده بود. درمقابل، متکلمان شیعه با علم به وضعیت شیعیان در بغداد و ری به دلیل مجاورت با مراکز سیاسی مذهبی اهل تسنن، تضعیف پشتوانه سیاسی و کسب تجربه از حوادث تلخ منازعات فرقه ای دریافتند که حفظ میراث شیعه با تقریب میسر است. البته در درون جوامع شیعی، تقابل مکتب متکلمان و محدثان، تندروی های اسماعیلیه و جریان غلّو، نیز بحث تقریب را به چالش می کشید. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی تحلیلی و برپایه منابع کتابخانه ای، راهکارهای متکلمان شیعة امامی را درجهت تقریب، از طریق طرح مشترکات دینی، فقه مقارن، برگزاری کرسی درس مشترک، مناظره، پاسخگویی به شبهات و اتهامات علیه شیعه و آشکارساختن تفاوت شیعه امامی با سایر انشعابات تشیع و ... بررسی و تحلیل نماید.

مفوضه به عنوان بخشی از غالیان، یکی از گروه های منحرف در عصر امامان(ع) بوده اند که افکار غالیانه و شرک آلودی داشته اند. آنها امامان(ع) را به صفات الوهیتی همانند خلق، رزق و تدبیر عالم متصف می کردند. آشنایی با افکار غالیانه این گروه افراطی و نوع برخورد امامان(ع) با آنها، کمتر مورد توجه قرار گرفته و بدون شک از اهمیت خاصی برخوردار است. این آشنایی می تواند در بهسازی باورها و جلوگیری از ایجاد و یا گسترش عقاید انحرافی مؤثر باشد. واکاوی منابع فرقه شناختی، حدیثی و اعتقادی روایی، نشان می دهد امامان(ع) با آگاهی از افکار افراطی و غالیانه مفوضه برخورد بسیار جدّی و سختی با آنها داشته اند و تلاش کرده اند چنین نسبت هایی را در مورد خویش انکار کنند و احیاناً در این زمینه دست به روشن گری بزنند.

چکیده در نوشته حاضر، روند و جریان تاریخ نگارى شیعیان در سده‏هاى نخستین بررسى شده است. طرح دو دیدگاه در باره جهت‏گیرى مذهبى گزارش‏هاى موجود در مصادر تاریخى اهل‏سنت، و نیز بررسى واژه‏ها و اصطلاحات تاریخ‏نگارى در کتاب‏هاى فهرست شیعه، به‏ویژه رجال نجاشى، و هم‏چنین تجزیه و تحلیل نوشته‏هاى تاریخى شیعیان، از جمله مباحث این نوشته است. نتیجه این پژوهش آن است که شیعیان به تاریخ‏نگارى (به‏ویژه حوزه‏ها و محورهایى، مانند غیبت امام دوازدهم که دیگر فرقه‏ها به آن کمتر توجه داشته) اهمیت داده‏اند. البته از آن‏جا که به صاحبان قدرت، اعتماد نداشته به روند تاریخ‏نگارى عمومى و تاریخ خلافت، رغبت چندانى نشان نداده‏اند. در ادامه، شیوه و سبک تاریخ‏نگارى «جلودى» یکى از مورخان پرتألیف، اما گمنام شیعه بررسى شده است.

تداوم تفکرات اباحی گرایانه از گذشته تا زمان حاضر میان برخی از فرقه های اسلامی و ضربه ای که فرهنگ و تمدن اسلامی از اینها متحمل می شود، ضرورت توجه به آن را بیشتر می کند. شاید بتوان گفت نمود بارز تفکر اباحی گرایانه در قرون اولیه اسلامی بین مرجئه و غالیان بوده است. مرجئه و غلات هر یک با باورهایی خاص، تفکرات اباحی گرایانه را ترویج کرده اند. سؤالی پژوهش حاضر این است که نوع مواجهه امامان شیعه^ با باورهای انحرافی و تخریبی اهل اباحه چگونه بوده است؟ بررسی منابع تاریخی و روایی نشان می دهد پیشوایان دینی به رد این باور انحرافی پرداخته و همواره عمل را از لوازم ایمان دیده و با تفکرات اباحی گرایانه مرجئه و غلات به شدت برخورد کرده اند، حتی در مواردی اهل اباحه را لعن کرده و از آنان برائت جسته اند. این پژوهش ضمن معرفی اجمالی این انحراف، به نوع مقابله امامان^ با آن می پردازد.

در این مقاله، پس از تبیین جغرافیاى تاریخى قم و جایگاه این شهر در معارف دینى، به مهم‏ترین عوامل پیدایش و گسترش تشیّع و مذهب امامیه پرداخته شده و در این زمینه، عوامل مؤثر بر آن بررسى گردیده‏اند که از آن جمله است: تأکید پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بر فضیلت حضرت على علیه‏السلام و پیروانش بر دیگران، مهاجرت شیعیان و بزرگان و عالمان مذهب امامیه از مراکز اسلامى و شهرهاى مسلمان نشین به قم، به ویژه سفر تبلیغى حضرت سلطانعلى ـ فرزند امام محمد باقر علیه‏السلام ـ به «اردهال» و شهادتش در آنجا، اقامت حضرت معصومه علیهاالسلام و دیگر فرزندان و اعقاب و اصحاب ائمّه علیهم‏السلام در قم، بناى مساجد و مراکز فرهنگى در این شهر، قیام امام حسین علیه‏السلام و شهادت مظلومانه او و فرزندان و اصحابش؛ و از سوى دیگر، نظام شرک‏آمیز و ستم‏پیشه پادشاهان ساسانى و سپس خلفاى اموى و عبّاسى که زمینه‏هاى گریز از آیین زرتشتى و مذهب حاکمان اموى و عبّاسى و روى آوردن به مذهب امامى را فراهم آورد.