عبدالکریم سروش

نویسنده در این گفتار بر این نکته تأکید مى‏ورزد که به دلیل تأثیر و نقش بیشتر دولت و سایر نهادهاى جدید، نقش فرد کمتر از جامعه قدیم است و بر این اساس، اخلاق کارکرد جدیدى در حوزه اجتماعیات پیدا مى‏کند و عدالت نیز از همین قبیل است.

آقای سروش در این سخنرانی، که در قم ایراد شده است، مقایسه‏ای میان مکتب معتزله و مکتب اشاعره دارد و ویژگی‏های عقلانیت هر یک را برمی‏شمرد. به نظر ایشان معتزله به عقل‏گرایی اروپایی و اشاعره به تجربه‏گرایی اروپایی نزدیک‏اند. در مکتب معتزله، قول به علیت، کلیات، عدل عقلی، حسن و قبح ذاتی، وجود اغراض در افعال خدا، جایز نبودن ترجیح بلامرجح و... نشانه‏های عقل‏گرایی و از بالا دیدن امور است. در مکتب اشاعره نفی علیت، نام‏گرایی، عدل تجربی، نفی حسن و قبح ذاتی، نفی غرض در افعال خدا، جواز ترجیح بلامرجح و... نشانه‏های تجربه‏گرایی و از پایین دیدن امور است.

این مقاله بحث تقدم گونه‏هاى مختلف توسعه را از حیث نظرى مطرح ساخته است و بر آن است که باید به توسعه علمى و پژوهشهاى تجربى توجه ویژه‏اى مبذول داشت. به گمان مؤلف، هر الگویى از توسعه، ناگزیر است توسعه در بستر علم را مفروض بگیرد و به این ترتیب توسعه علمى، مبناى اصناف گوناگون توسعه خواهد شد. وى بر آن است که مسیر محتوم مدرنیته را باید پیمود و براى طى این مسیر ابتدا باید «شناخت» سپس «عمل کرد».

آقای سروش معتقد به «عقلانیت حداقلی» است؛ بدین معنا که همه گزاره‏های ارائه شده باید با یکدیگر هماهنگ باشند. دموکراسی در مقام تعریف، دینی و سکولار ندارد؛ ولی در عالم خارج با مقارناتی همچون دین یا سکولاریسم همراه می‏شود. دموکراسی در تعریف او به منزله تئوری ضد استبدادی و آزادی در انتخاب است.

یکی از شاخصه‏های تمدن مدرن، مفهوم فاخر «حق» است که معیاری برای قانون‏نویسی در تمام کشورها و مکاتب و مسالک شده است. البته در پس دوران روشنگری، حق در مقابل تکلیف قرار گرفت و فیلسوفان و سیاست‏مداران برای عقب نشاندن دوران کلیساها (سنت) تلاش کردند.

جدایى دین از دولت، تنها یکى از میوه‏هاى فرعى سکولاریسم است. سکولاریسم در غرب انگیزه‏ها و اندیشه‏هاى آدمى را دچار تحولى اساسى کرده و انسانى دیگر پدید آورده است. سکولاریسم به ظاهر ضدمذهب نیست؛ اما از ضدیت با مذهب بدتر است؛ زیرا خود را جایگزین و بدیل دین قرار داده است؛ به طورى که مى‏توان گفت دین و دیانت جدیدى ظهور کرده است. یکى از مهم‏ترین پیامدهاى سکولاریسم، فقدان گذشت است که زندگى را به جهنم تبدیل کرده است.

آقاى سروش در این گفتار به مسائل مهمى که چندان هم جدید نیستند، اشاره مى‏کند. وى توجه به ریشه‏هاى مدرنیته، به‏ویژه علم تجربى جدید، و نیز توجه به آشپزخانه علم را که ممکن است ما را از استفاده از محصول علم بیزار کند، لازم مى‏شمارد. به نظر ایشان علم و تکنولوژى جدید، اهداف و غایات خود را بر جهان تحمیل مى‏کنند و بى‏رنگ و بى‏طرف نیستند. از این رو حضور دین در این دنیاى جدید، حضورى پارادوکسیکال است.