رضا اسدی فرد

تحقیق حاضر به بررسی ساختارهای مدیریتی مورد استفاده در 7 شبکه رسمی همکاری علم و فناوری ایجادشده در فاصله سال های 1375 تا 1385 در ایران پرداخته است. در این تحقیق با رویکردی کیفی و با استراتژی تحقیق موردی (به صورت چندموردی)، داده های مورد نیاز از منابع مختلف از جمله مصاحبه های نیمه ساختاریافته، مشاهده و مستندات بایگانی شده، گردآوری و از روش تحلیل محتوا برای تحلیل نتایج استفاده شده است. در این مقاله ضمن توصیف و دسته بندی ساختارهای مدیریتی مشاهده شده در شبکه ها و عوامل اصلی موجود در هریک از ساختارها، با استفاده از تحلیل بین موردی، مزایا و ضعف های هر ساختار تبیین گردیده است. نتایج تحقیق نشانگر آن است که شبکه های رسمی همکاری علم و فناوری در ایران از الگوهای ساختاری متفاوتی که طیفی از ساختارهای مشارکتی (شورایی) تا ساختارهای سلسله مراتبی (ستادی) را تشکیل می دهند، استفاده کرده اند. ساختار شورایی باعث افزایش روحیه مشارکت جمعی در شبکه شده، ولی قدرت اجرایی مدیریت آن را کاهش می دهد، در حالی که ساختار ستادی نتیجه عکس آن را به همراه دارد. همچنین براساس تحقیق حاضر، عوامل متعددی نظیر نحوه تامین بودجه شبکه و جایگاه سازمان مؤسس شبکه نسبت به مراکز عضو، در انتخاب نوع ساختار مورد استفاده در شبکه های همکاری علم و فناوری در ایران تاثیرگذار بوده است.

شبکه سازی فقط با در کنار هم قرارگرفتن فیزیکی اعضای آن انجام نمی شود. در شبکه های واقعی، جایگیری صحیح اجزا و تعاملات بین آن ها، براساس چشم انداز شبکه و توانمندی مکمل به منظور رشد مستمر و اهداف تعیین شده انجام می شود؛ بنابراین وجود نقشی برای راهبری شبکه در شکل دهی و پیکربندی شبکه، مدیریت همکاری شبکه ای و درنهایت موفقیت شبکه ضروری است. به رغم تحقیقات ارائه شده، مسئله راهبری شبکه های همکاری، انواع و تفاوت های آن نیاز به مطالعات بیشتری دارد. هدف تحقیق حاضر، تحلیل مقایسه ای انواع ساختارهای راهبری شبکه های رسمی همکاری در ایران است. بدین منظور و براساس نمونه گیری قضاوتی، پنج شبکه همکاری منتخب، با روش تحلیل محتوا و الگو قراردادن یک مدل راهبری معتبر بررسی شد. نتایج تحقیق نشان داد شبکه های همکاری در ایران از سه نوع ساختار راهبری اشتراکی، سازمان راهبر و سازمان اداری شبکه پیروی می کنند که در نحوه اداره شبکه ها تفاوت های اساسی دارند و هریک از این ساختارها با توجه به نوع شبکه های همکاری در حوزه های متعدد کارایی متفاوتی دارند؛ بنابراین لازم است در زمان شکل گیری شبکه، ساختار راهبری متناسب با ویژگی های شبکه مدنظر انتخاب شود. در پایان پیشنهادهایی براساس هریک از ساختار ها ارائه شده است.

ماهیت مشاغل در آینده به واسطه روندها و تغییر و تحولات سطح جامعه با امروز متفاوت هستند. بنابراین، نمی توان انتظار داشت که نیروی انسانی ای که برای مشاغل گذشته آموزش دیده اند، پتانسیل ایفای نقش در مشاغل جدید و نوظهور آینده را داشته باشند. دراین بین، مشاغل بخش کشاورزی به عنوان یکی از بخش های دارای توان اشتغال زایی بالا نیز تحت تأثیر روندهای تحول آفرین تغییر خواهند کرد. ازاین رو، مقاله حاضر به دنبال آینده پژوهی مشاغل بخش کشاورزی است. برای این هدف، از رویکرد کیفی پیمایش محیطی به عنوان روش اکتشافی در آینده پژوهی استفاده شده است. در این راستا، با استفاده از بررسی اسناد و گزارش ها و همچنین شناسایی سیزده متخصص در حوزه های مختلف کشاورزی به خصوص پژوهش، برنامه ریزی و سیاست گذاری مشاغل کشاورزی به روش گلوله برفی و مصاحبه با آن ها، فهرست روندهای تحول آفرین آینده و همچنین تأثیر آن بر مشاغل این بخش تحلیل شد. درمجموع، نتایج مقاله نشان می دهد که از یک طرف، روندهایی مانند کاهش توان اقتصادیِ و کوچک شدن زمین های کشاورزی و متعاقب آن افزایش ریسک فعالیت های کشاورزی بر اشتغال حوزه کشاورزی تأثیر منفی دارند و از طرف دیگر، روند افزایش جمعیت و ضروری بودن تولیدات کشاورزی برای جامعه عواملی هستند که به خودی خود قدرت قابل توجهی برای مقابله با این عوامل و افزایش تقاضای مشاغل کشاورزی دارند. برایند این عوامل نهایتاً سبب ظهور مشاغل مبتنی بر محصولاتی با حاشیه سود بالاتر و دانش بنیان و تمرکز بر کسب وکارهای کاهش یا بازیابی ضایعات خواهد شد.

با توجه به رقابتی شدن محیط کسب وکار در طی چند دهه اخیر،شرکت های بزرگ با وجود دسترسی به منابع مالی و کانال های توزیع با دیوان سالاری، لَختی و عدم انعطاف پذیری روبرو هستند، در مقابل شرکت های کوچک فناوری محور با وجود انعطاف پذیری و توانمندی نوآوری بالا با کمبود منابع و عدم دسترسی به بازار روبرو هستند.بنابراین هر دو دسته شرکت های فوق برای حفظ موقعیت خود در فضای رقابتی و ادامه حیات نیاز دارند که با همدیگر همکاری کنند.با این حال همکاری فناورانه بین شرکت ها موضوعی پیچیده است که بررسی جامع آن نیازمند نگرشی نظام مند و کل نگر است.در این راستا میتوان از رویکرد اکوسیستمی برای تحلیل و تبیین فرآیند همکاری فناورانه بین دو دسته شرکت های مذکور استفاده کرد.به همین منظور در راستای تدوین چارچوب مناسب برای تحلیل اکوسیستم همکاری فناورانه از روش مرور نظام مند استفاده و با جستجو در پایگاه های معتبر تعداد 605 سند استخراج شد که پس از بررسی های لازم 63 مورد از آن ها به عنوان اسناد مرتبط و معتبر شناسایی و در ادامه نیز با استفاده از روش فراترکیب، اسناد منتخب بررسی و کدگذاری شدند.در نهایت کدهای استخراج شده در ذیل 5 مقوله قرار گرفتند که یک مقوله در مورد ویژگی های اکوسیستم بود و 4 مورد دیگر به مقوله هایی اشاره داشتند که در تحلیل اکوسیستم باید به آن ها توجه شود این مقوله ها عبارتند: چرخه عمر، ابعاد تحلیل، نقش ها و نهادهای حاضر در اکوسیستم همکاری فناورانه.

یکی از شاخص های موفقیت شبکه ها، شکل گیری روابط و همکاری های پایدار بین اعضاء است. در واقع توجه به شبکه سازی نمایانگر این نکته است که همکاری بین اعضاء کلید اصلی عملکرد موفقیت آمیز اعضاء و کل شبکه است. بااین حال همکاری بین اعضای شبکه موضوعی پیچیده است که بررسی کامل آن نیازمند نگرشی جامع نگر است. یکی از نظریه هایی که می توان برای بررسی روابط بین اعضای شبکه مورد استفاده قرارداد نظریه سرمایه اجتماعی است. هدف پژوهش حاضر طراحی چارچوبی برای تحلیل روابط بین اعضای شبکه های رسمی همکاری علم و فناوری با استفاده از نظریه سرمایه اجتماعی است. برای انجام این پژوهش از روش مرور نظام مند استفاده شد و با جستجو در پایگاه WoS چهل وچهار سند به عنوان اسناد معتبر شناسایی و با کمک روش فراترکیب، اسناد منتخب بررسی و کدگذاری گردید. نتایج پژوهش حاکی از وجود بیست وچهار زمینه فرعی در قالب سه زمینه اصلی (زمینه های رابطه ای، شناختی و ساختاری سرمایه اجتماعی) در بین مقالات است.

علی رغم تحقیقات انجام شده در زمینه شبکه های همکاری علم و فناوری(STCNs)، چالش های مدیریت این شبکه ها کمتر مورد بررسی قرار گرفته است. در این مطالعه، 5 شبکه همکاری ایجاد شده توسط نهادهای دولتی در بین سال های 1379 تا 1397 در ایران، در زمینه آزمایشگاه های فناوری های راهبردی، آزمایشگاه های علمی، بیوتکنولوژی، پزشکی مولکولی و داروهای گیاهی، مطالعه شده است. در این مقاله با مرور نظام مند تحقیقات انجام شده، 41 چالش راهبری شبکه های رسمی همکاری علم و فناوری در ایران در سطح تحلیل شبکه شناسایی شد. سپس پرسشنامه محقق ساخته تدوین و در بین مطلعین 5 شبکه همکاری منتخب که جزء فعالترین شبکه های رسمی همکاری در حوزه علم و فناوری در ایران بودند توزیع گردید. برای تحلیل ها از تحلیل عاملی اکتشافی و تحلیل عوامل اصلی و چرخش واریماکس استفاده شد. از 41 شاخص شناسایی شده، 19 شاخص بار عاملی زیر 0.5 داشته و از تحلیل ها حذف و 22 شاخص در مرحله دوم و پس از چرخش، در 6 طبقه قرار گرفتند. با توجه به خصوصیات شاخص ها در طبقات، 6 عنوان برای طبقات نامگذاری گردید: 1-عضو گیری(دوشاخص)، 2-ساختار شبکه(6 شاخص)، 3- موقعیت شبکه(3 شاخص)، 4-جریان دانش(3 شاخص)، 5- صیانت پذیری(3 شاخص) و 6- پایداری(5 شاخص). در پایان نیز محدودیت های تحقیق ارائه شد.

سیاست نوآوری تقاضامحور مجموعه ای از اقدامات عمومی برای افزایش تقاضای نوآوری، بهبود شرایط ادراک نوآوری یا بهبود بیان تقاضا به منظور ترغیب و انتشار نوآوری می باشد. این مقاله با بهره گیری از روش فراترکیب به دنبال ارائه دسته بندی جدیدی از ابزارهای سیاستی معرفی شده در مطالعات این حوزه می باشد. به این منظور بر اساس روش فراترکیب 252 مقاله و کتاب شناسایی شده از پایگاه های رسمی مقالات معتبر مورد بررسی قرار گرفته و پس از طی مراحل لازم 105 مقاله و کتاب مورد تحلیل نهایی قرار گرفته. تجزیه وتحلیل مقالات و نتایج روش فراترکیب نشان داد که ابزارهای تحریک طرف تقاضای نوآوری را می توان در قالب سه زمینه اصلی دسته بندی نمود که عبارتند از سیاست های محرک تقاضای دستگاه های دولتی(B2G)، سیاست های محرک تقاضای مصرف کنندگان نهایی(B2C) و سیاست های محرک تقاضای کسب وکارهای بزرگ تر (b2B). تحلیل انجام شده بیانگر این است که در دسته سوم از ابزارهای مذکور محققان مطالعات کمتری داشته اند و ابزارهای صریح و عملیاتی ارائه نشده و  خلاء پژوهشی در این دسته به چشم می آید که نیازمند پژوهش های بیشتر است .

تغییرات فضای کسب وکار در طی سال های اخیر باعث شده است که بسیاری از شرکت های بزرگ به دنبال همکاری فناورانه نامتقارن با شرکت های کوچک باشند. با این حال به دلیل پیچیدگی و چندبعدی بودن فرآیند همکاری نرخ شکست آن ها بالا است. لذا شناسایی عوامل موثر بر موفقیت همکاری های فناورانه نامتقارن ضروری است. با این حال اغلب مطالعات قبلی متمرکز بر بررسی یک یا چند عامل محدود بوده یا در بافت کشورهای توسعه یافته انجام شده اند. لذا پژوهش حاضر سعی دارد با مطالعه 8 مورد تجربه همکاری فناورانه نامتقارن در بخش نانو فناوری ایران عوامل ضروری برای موفقیت همکاری ها را شناسایی کند. لذا با روش مطالعه چند موردی و مقایسه میزان حضور عوامل در بین موردهای موفق و ناموفق، یک گونه شناسی از عوامل موثر بر همکاری فناورانه نامتقارن در بخش نانو فناوری ایران ارائه شد. در نهایت نیز با توجه به گونه شناسی عوامل، 16 عامل به عنوان عوامل ضروری برای موفقیت همکاری های فناورانه نامتقارن شناخته شدند که از جمله مهمترین آن ها می توان به شفافیت اهداف و وظایف طرفین همکاری، همراستایی فناوری با نیاز متقاضی و تقارن اطلاعات اشاره کرد.

ایجاد و توسعه شبکه های همکاری در دهه های اخیر به یکی از راهبردهای کلیدی برای توسعه علم، فناوری و نوآوری تبدیل شده و از این رو شناخت عوامل مؤثر بر موفقیت و شکست این شبکه ها مورد توجه مدیران و سیاست گذاران این حوزه قرار گرفته است. در این مقاله، عوامل مؤثر بر موفقیت شبکه های منطقه ای/بین المللی با مطالعه 4 مورد از شبکه های علم و فناوری کشورهای اسلامی که زیر نظر کمیته دائمی علم و فناوری سازمان همکاری اسلامی (کامستک) و به میزبانی ایران ایجاد شده اند، مورد بررسی قرار گرفتند. در این راستا، در قالب یک بررسی کیفی، از ابزارهای مختلف از جمله مصاحبه با خبرگان این شبکه ها و پرسشنامه های کیفی استفاده گردید. در این پژوهش، مهم ترین عوامل تاثیرگذار بر موفقیت و شکست شبکه های همکاری بین المللی، شناسایی شدند. سپس یافته ها، در قالب یک مدل مفهومی مشتمل بر 6 دسته و در دو بُعد درونی (ویژگی های مدیریت شبکه، الزامات اعضای شبکه، نحوه شکل گیری و رشد شبکه و تعاملات درون شبکه) و بیرونی (ویژگی های سازمان مؤسس شبکه و الزامات بین المللی برای فعالیت شبکه) ارائه شدند. نتایج پژوهش نشان می دهد که علاوه بر عوامل عمومی مربوط به همه شبکه ها، هر شبکه با توجه به فضای بین المللی و شرایط خاص حاکم بر حوزه فعالیت آن شبکه در کشورهای اسلامی، با تعدادی از عوامل ویژه روبرو است که باید شناسایی شده و مورد توجه قرار گیرند.

تحریم برخی از صنایع در کشور طی سالیان گذشته، موجب شد تا بسیاری از شرکت های بزرگ صنعتی به دنبال تأمین نیازمندی ها از شرکت های داخلی باشند. در این شرایط و با توجه به اینکه بسیاری از نیازمندی ها در سایه همکاری شرکت ها رفع می شود، توسعه همکاری فناوارنه ضروری به نظر می رسد. علیرغم لزوم همکاری های فناورانه در شرایط کنونی، همکاری های فناورانه با چالش های جدی روبروست و در برخی از موارد این همکاری ها شکل نمی گیرد. در اینجا دولت می تواند با به کارگیری ابزارهایی این همکاری ها را توسعه دهد. هدف مقاله حاضر، شناسایی ابزارهای سیاستی توسعه همکاری های فناورانه شرکت های بزرک صنعتی با شرکت های دانش بنیان برای نیل به وضعیت مطلوب در ایران است. در این راستا با بررسی اسناد و مستندات و مصاحبه هدفمند از خبرگان این حوزه، ابزارهای سیاستی توسعه همکاری های فناورانه استخراج و با روش تحلیل مضمون موردبررسی قرار گرفت. این ابزارها را می توان در سه دسته ابزارهای تحریک عرضه، ابزارهای تحریک تقاضا و ابزارهای بهبود زیرساخت دسته بندی کرد.

ایجاد تقاضا برای محصولات فناورانه، تأمین مالی نوآوری، برون سپاری تحقیق و توسعه و... ازجمله اقدامات اثرگذار شرکت های بزرگ در تعامل با شرکت های دانش بنیان است.از سوی دیگر شرکت های دانش بنیان نیز با توانایی علمی و فنی خود می توانند نقش مؤثری را در تأمین نیازهای فناورانه شرکت های بزرگ ایفا نمایند. بااین حال، تعامل این شرکت ها به دلایل مختلف بامشکلاتی روبه روست و همکاری این دو رکن اقتصاد دانش بنیان ایران با جایگاه مطلوب خود فاصله دارد.دراین میان، سیاست های دولت می تواند نقش به سزایی در تسهیل این ارتباطات داشته باشد. یکی از دولت هایی که با تصویب قانون همکاری های متقابل سودمند شرکت های بزرگ با شرکت های کوچک و تشکیل وزارت خانه شرکت های کوچک و متوسط و استارت آپ ها قدم های موثری برای توسعه تعامل بین شرکت ها برداشته، کشور کره جنوبی است. این تحقیق، با تحلیل مقایسه ای و بامطالعه تطبیقی سیاست های توسعه همکاری های فناورانه کره جنوبی و ایران و تقسیم ابزارهای سیاستی این دو دولت در سه دسته ابزار شامل ابزارهای تحریک تقاضا، ابزارهای تحریک عرضه و ابزارهای بهبود زیرساخت همکاری ،به دنبال راهکارهایی به منظور توسعه این همکاری ها در ایران است. تمرکز بر ابزارهای تحریک عرضه و زیرساخت های همکاری در ایران چشم گیر است لکن بر خلاف کشور کره جنوبی که ابزارهای مهمی را برای تحریک تقاضا به کار گرفته است خلا جدی در ابزارهای تحریک تقاضا در کشور ایران وجود دارد.

موفقیت فرآیند انتقال فناوری از دانشگاه به صنعت، نیازمند نهادهایی در درون و حاشیه دانشگاه هاست. از طرفی مفهوم ظرفیت سازی انتقال فناوری به معنای توانمند کردن هرچه بیشتر این نهادها و همسویی آنها با سایر عوامل اثرگذار بر انتقال فناوری است. از این رو شناسایی عوامل موثر بر موفقیت این نهادها و تقویت آنها یکی از اهداف پژوهش حاضر بوده است. در این تحقیق که یک مطالعه کیفی و با استراتژی مطالعه موردی است تلاش شده عوامل تاثیرگذار در راستای ظرفیت سازی انتقال فناوری از دانشگاه به صنعت با تمرکز بر ناحیه نوآوری شریف (به عنوان مورد مطالعه) تعیین گردد. ابزار جمع آوری داده ها، مصاحبه و بررسی اسناد و مدارک موجود بوده است. به منظور گردآوری اطلاعات، با به کارگیری روش نمونه گیری هدفمند، خبرگان مطلع مورد مصاحبه عمیق قرار گرفتند. تجزیه و تحلیل داده ها به روش تحلیل موضوع (تِم) و با نرم افزار MAXQDA انجام گرفت و شبکه مضامینی از عوامل موثر بر ظرفیت سازی انتقال فناوری شکل گرفت. براساس نتایج این پژوهش، ظرفیت سازی انتقال فناوری از دانشگاه به صنعت دارای پنج مقوله اصلی مشتمل بر؛ سیاست دانشگاه، مشارکت پژوهشگر، همراهی صنعت، عوامل سازمانی نهادهای پشتیبان و نهاد سیاست گذار می باشد. به عبارتی موفقیت انتقال فناوری مرهون وجود یکپارچگی و شفافیت نقش این نهادها و شناخت دقیق معیارهای اثرگذاری هرکدام می باشد.   

تغییرات فضای کسب وکار در طی سال های اخیر باعث شده که بسیاری از شرکت های بزرگ به دنبال همکاری فناورانه با شرکت های کوچک فناوری محور باشند. با وجود مزایای زیاد این نوع همکاری ها -که در ادبیات به همکاری های نامتقارن شناخته شده اند- طرفین همواره با چالش های متعددی روبه رو می شوند. با این حال در مطالعات قبلی کمتر به چالش های همکاری نامتقارن به ویژه در بافت کشورهای در حال توسعه پرداخته شده است. مقاله حاضر با رویکردی ترکیبی به دنبال شناسایی چالش های همکاری فناورانه نامتقارن در بخش نانوی ایران است. در ابتدا با بررسی ادبیات و انجام مصاحبه با افراد متخصص، فهرست چالش های اصلی همکاری شناسایی و براساس چهار گروه بازیگر اصلی فرآیند همکاری فناورانه (شرکت های بزرگ صنعتی، شرکت های کوچک دارنده فناوری، واسطه های تبادل فناوری و نهادهای تسهیل گر) دسته بندی شدند. سپس پرسشنامه ای براساس چالش های مورد نظر طراحی و در بین چهار دسته بازیگران فعال در زمینه همکاری فناورانه نامتقارن در بخش نانو ایران توزیع گردید که در نهایت 52 پرسشنامه تکمیل گردید. نتایج حاکی از آن است که چهار دسته بازیگر درگیر در فرآیند همکاری، در مورد 11 چالش اختلاف نظر دارند. همچنین مشخص شد که برخلاف ادبیات جهانی در بخش نانوی ایران، «سوءاستفاده شرکت کوچک از برند شرکت بزرگ» به عنوان چالش همکاری مطرح نیست. علاوه بر این، چالش هایی از قبیل ضعف فرهنگ همکاری و فقدان زیرساخت های به هم رسانی نیز شناسایی شدند که در ادبیات مربوط به کشورهای توسعه یافته به آن ها اشاره نشده بود.  

بسیاری از سرمایه گذاری ها بر روی تحقیق و توسعه، با هدف تحریک شکل گیری روابط همکاری انجام شده و باعث بهبود معنادار رشد اقتصادی و عملکرد نظام ملی نوآوری شده است. تاکنون مطالعات متعددی در زمینه روابط بین اعضای شبکه ها صورت گرفته است اما خلأهایی از قبیل عدم توجه کافی به بازیگران دولتی در این مطالعات دیده می شود. این پژوهش به دنبال ارائه الگویی برای تقویت روابط بین اعضای شبکه های همکاری علم و فناوری مبتنی بر نظریه سرمایه اجتماعی در ایران است، به طوری که ماهیت اعضای شبکه از نظر دولتی و خصوصی بودن نیز در نظر گرفته شود. جامعه پژوهش حاضر، اعضای شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو در ایران و روش پژوهش مطالعه موردی است. در گام اول عوامل مؤثر بر تقویت روابط در بین اعضای شبکه از طریق مرور ادبیات (مربوط به نظریه سرمایه اجتماعی) شناسایی و به وسیله اجماع خبرگان تعدیل شد. در گام بعد این عوامل با استفاده از مدل سازی ساختاری تفسیری در ترکیب های سه گانه خصوصی-خصوصی، خصوصی-دولتی و دولتی-دولتی اولویت بندی و مقایسه گردید. نتایج پژوهش نشان می دهد که عوامل برنامه ها و سیاست های مدیریت شبکه، تجربه روابط پیشین و مدت زمان عضویت، سه عامل ریشه ای در ترکیبات مختلف دولتی- دولتی، خصوصی- دولتی و خصوصی- خصوصی هستند. همچنین عامل برنامه ها و سیاست های اعضای شبکه نیز در ترکیب دولتی- دولتی عاملی ریشه ای و تأثیرگذار است.  

شبکه های همکاری به عنوان یکی از ابزارهای کارآمد برای مدیریت بهینه منابع، انتقال دانش بین عوامل، به اشتراک گذاری دارایی ها و کاهش ریسک های توسعه در عرصه اقتصاد، کسب وکار و دانش شناخته شده اند. تجربه جهانی نشانگر آن است که در حوزه هایی که رشد علم، فناوری و نوآوری با سرعت زیادی صورت می گیرد و منابع دانش به مقدار زیادی توزیع شده هستند، یک بنگاه یا سازمان به تنهایی تمام قابلیت ها و امکانات لازم برای معرفی نوآوری های اساسی به بازار را ندارد. در چنین شرایطی، شبکه ها می توانند به عنوان خاستگاه نوآوری عمل کنند. گرچه شبکه سازی رویکرد جدیدی در دنیا نیست اما با این وجود، در چند دهه اخیر توجه به شبکه ها و روابط درون آنها به شدت افزایش یافته است. دو الگوی متفاوت در دنیا برای شکل گیری اینگونه شبکه ها تجربه شده که در الگوی اول، شبکه ها به صورت خودجوش و غیررسمی (از پائین به بالا) و در الگوی دیگر شبکه ها به عنوان یک ابزار سیاستی و با مداخله یک نهاد (غالباً سیاست گذار) دولتی به صورت یک سازمان رسمی (از بالا به پائین) ایجاد شده اند. در این مقاله ابتدا ضمن معرفی شبکه و کارکردهای آن، خردمایه مداخلات دولتی در ایجاد این شبکه ها و استفاده از آنها به عنوان یک ابزار سیاستی برای پشتیبانی و توسعه علم و فناوری مورد بررسی قرار می گیرد.  

دو الگوی متفاوت در دنیا برای شکل گیری شبکه های همکاری علم و فناوری- به عنوان یکی از ابزارهای کارآمد انتقال دانش و به اشتراک گذاری دارایی ها- تجربه شده است؛ در الگوی اول، شبکه ها به صورت غیررسمی و با مشارکت خودجوش علاقمندان شکل گرفته و در الگوی دیگر، شبکه ها به عنوان یک ابزار سیاستی و با مداخله یک نهاد دولتی به صورت یک سازمان رسمی ایجاد شده اند. در این تحقیق، با مطالعه 7 مورد از مهم ترین شبکه های همکاری تشکیل شده در ایران از سال 1375 تا 1385 شمسی در حوزه علم و فناوری، به بررسی دلایل (و خردمایه) مداخلات دولتی در ایجاد شبکه های همکاری پرداخته شده، مزایا و معایب هر یک از دو الگوی مذکور از نگاه افراد تاثیرگذار در شبکه های مورد مطالعه بررسی شده است. در این راستا در قالب یک بررسی کیفی، ابزارهای مختلف تحقیق شامل تحلیل و بررسی مستندات، مصاحبه های باز با موسسان شبکه های مورد مطالعه و مشاهده مورد استفاده قرار گرفته است. با توجه به نتایج تحقیق، اگرچه اغلب فعالان شبکه های مورد مطالعه، الگوی خودجوش را برای ایجاد شبکه های همکاری مناسب تر ارزیابی می کنند، با این وجود، حداقل شش دلیل از جمله، ضعف زیرساخت اجتماعی همکاری شبکه ای و نیاز به سرمایه گذاری دولتی برای ایجاد زیرساخت های مشترک، مداخله دولت در ایجاد شبکه ها را اجتناب ناپذیر می کند.

شبکه آزمایشگاه های ملی تحقیقاتی کشور (شامتک) اولین تجربه جدی و به صورت رسمی و در سطح ملی برای شبکه سازی زیرساخت های علم و فناوری بوده است. شکست این تجربه اما تردیدهایی جدی را در بین سیاست گذاران و مدیران کلان حوزه علم و فناوری نسبت به امکان پذیری ایجاد شبکه های همکاری در ایران ایجاد کرد. با این وجود در دهه اخیر همواره شاهد ایجاد شبکه های جدیدی در این عرصه بوده ایم. بررسی دقیق تجربه شامتک می تواند درس های مهمی برای شبکه های نوظهور در عرصه علم و فناوری کشور داشته باشد لیکن محققین عرصه مطالعات مدیریت و سیاست گذاری کمتر به آن توجه کرده اند. در این پژوهش به بررسی نسبتاً عمیق سوابق و دلایل شکست شبکه شامتک پرداخته شده است. در این راستا در قالب یک مطالعه کاملاً کیفی از ابزارهای مختلف تحقیق همچون مصاحبه با مطلعین کلیدی این شبکه، بررسی گزارش ها و نقدهای منتشرشده درباره آن و واکاوی مستندات و سوابق موجود در خصوص شبکه شامتک بهره گرفته شده که برای بررسی بهتر تجربه شامتک، این شبکه ها به سه دوره یا نسل تقسیم شده اند. نتیجه مطالعه هم بیانگر آن است که مواردی از قبیل انحلال سازمان مؤسس اولیه و انتقال شامتک به یک سازمان دیگر، شروع گسترده فعالیت شبکه بدون الگوی پیشین، ضعف کارکرد شبکه ای و تبدیل شدن آن به سیستم توزیع پول و تغییر دیدگاه مدیران سازمان حمایت گر نسبت به ماهیت و وظایف شبکه در طول زمان، برخی از دلایل مهم شکست این تجربه بوده اند.

بر اساس مطالعات متعدد یکی از عواملی که می تواند منجر به پایداری یک شبکه همکاری و تکامل آن در طی زمان شود، تقویت روابط در بین اعضاء شبکه است. بررسی شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو به عنوان یک شبکه باسابقه همکاری در حوزه علم و فناوری ایران در طی سال های 1394 و 1398 با استفاده از تحلیل شبکه اجتماعی نشان دهنده افزایش پایداری این شبکه از منظر روابط در بین اعضاء شبکه است. لذا این پژوهش به دنبال شناسایی عوامل مهم مؤثر بر پایداری شبکه های همکاری است. برای دستیابی به این هدف وضعیت شبکه در سال های منتهی به 1394 و 1398 با استفاده از تحلیل شبکه اجتماعی در هفت سرفصل همکاری با یکدیگر مقایسه شدند. نتایج نشان دهنده تقویت روابط در بین اعضای شبکه در طی سال های موردبررسی است. برای شناسایی دلایل این بهبود، عوامل مؤثر بر تقویت روابط در بین اعضای شبکه با نگاه سرمایه اجتماعی شناسایی و با استفاده از روش تاپسیس اولویت بندی شدند. نتایج نشان می دهد عوامل برنامه ها و سیاست های مدیریت شبکه، تکامل شبکه، تجربه روابط پیشین با دیگر اعضای شبکه، برنامه ها و سیاست های مراکز عضو شبکه و مدت زمان عضویت یک عضو در شبکه به ترتیب بالاترین اولویت را در تقویت روابط در بین اعضاء شبکه آزمایشگاهی فناوری نانو داشته اند.

در طی سال های اخیر مطالعات متعددی در مورد بازیگران و عوامل موثر بر خلق نوآوری در نظام نوآوری انجام شده است. واسطه های تبادل فناوری نیز به دلیل کارکردهای متعددی که در راستای تسهیل نوآوری ایفاء می کنند، مورد توجه قرار گرفته اند. در طی سال های اخیر نیز به واسطه حمایت های دولتی، واسطه های متعددی در نظام نوآوری ایران ظهور کرده اند. با این حال آنها به دلیل چالش های متعددی که با آن روبه رو هستند، به صورت کارآمد قادر به ایفاء نقش واسطه گری خود نیستند. از این رو پژوهش حاضر با استفاده از رویکرد کیفی و مصاحبه با 19 نفر از فعالان حوزه تبادل فناوری در کشور، مجموعه ای از مهم ترین چالش های واسطه های تبادل فناوری در نظام نوآوری ایران را شناسایی کرده است. در این راستا متن مصاحبه ها کدگذاری، تحلیل و در نهایت 16 چالش در دو دسته چالش های داخلی (به دلیل عملکرد ضعیف واسطه ها) و چالش های خارجی (به دلیل عملکرد ضعیف سایر اجزای نظام نوآوری)، شناسایی شدند. از جمله مهم ترین چالش ها می توان به «به رسمیت شناخته نشدن به عنوان یک نهاد قانونی فعال در نظام نوآوری»، «عدم درک ارزش خدمات واسطه های تبادل فناوری»، «فقدان مدل کسب وکار و دور خوردن توسط طرفین همکاری»، «ریسک بالای فعالیت واسطه گری تبادل فناوری»، «وابستگی به دولت و حمایت های دولتی»، « فراهم نبودن زیرساخت ها و الزامات به هم رسانی در نظام نوآوری»، «بی اعتمادی و نگرش منفی نسبت به واسطه ها» و « اولویت رابطه بر ضابطه در انتخاب واسطه ها» اشاره کرد