علی محمد موذنی

از کهن ترین روزگاران‘شناسایی تمام نقاط جهان‘مورد توجه دانشمندان بوده‘ به طوری که بخش مهمی از عمر خود را مصروف این مهم داشته اند و چه بسا عدم امکانات آن روز باعث شده است که جهانگردان جان خود را برسر این کار از دست بدهند. گروهی برآنند که نخستین پیشگامان نهضت اکتشاف جغرافیایی رومیان بوده اند که از میان آنها نامدارانی چون بلیناس یونانی الاصل رومی وطن و بطلیموس یونانی‘منجم وعالم جغرافیا برخاسته اند. پس از ظهوراسلام به لحاظ تشویقی که دین مبین اسلام در این باره دارد‘دانشمندان بزرگی چون ابومعشربلخی صاحب کتاب ((المدخل فی علم النجوم)) اصطخری نویسنده کتاب (( مسالک و الممالک)) ‘المقدسی سیاح و جغرافی نویس‘ومؤلف کتاب ((احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم)) شریف ادریسی صاحب کتاب((نزهت المشتاق)) به این موضوع مهم همت گماشتند. ابوریحان بیرونی‘صاحب کتاب مشهور((تحقیق ماللهند)) ناصر خسرو قبادیانی‘نویسنده کتاب((سفرنامه))‘ابن بطوطه‘صاحب((رحلةتحفه النظار و غرایب الامصار)) به سبب اهمیتی که موضوع جهانگردی و سفرنامه نویسی دارد در این راه کمر همت بربسته اند که حاصل این سفرها آثار گرانبهایی است که مورد توجه و مراجعه پژوهشگران است . در دوره قاجاریه ‘ سفرنامه هایی از قبیل:(( تحفه العالم)) نوشته میرعبدالطیف شوشتری‘((سفرنامه مکه)) اثر سیف الدوله سلطان محمد نوه فتحعلی شاه‘(( مناسک حج)) اثر میرزا محمد حسین فراهانی و... به رشته تحریر درآمده است . رواج سفرنامه نویسی سبب آمد که ناصرالدین شاه قاجار در طول حدود 50 سال سلطنت خود‘ شرح سفرهای خود را به عنوان ((سفرنامة عراق عجم)) گردآورد این سفرنامه‘شرح مسافرت 97 روزه اوست که با اسب و کالسکه انجام گرفته است.

یکی از قالب های کلاسیک شعر فارسی ((قصیده))است که از دیرباز کاربرد فراوانی جهت ابراز عقیده شاعران داشته است و یکی از انواع آنها قصیده((مدحیه))به شمار میرود.قصاید را از دیدگاه عناصر تشکیل دهنده آن میتوان به پنج بخش عمده تقسیم بندی نمود: 1. تشبیب(نسیب= تغزل) 2. تخلص(گریزازتشبیب به نام ممدوح) 3. متن 4. شریطه 5. تخلص(نام هنری شاعر) چنانکه از عنوان این مقاله برمی آید بحث ما بر روی ((شریطه)) (دعای تأبید) است که معمولاً در مقطع بیشتر قصاید رایج است . شریطه آنست که شاعر برای ممدوح خود عمر جاودانی طلب کند و یا متضمن دعا برای ممدوح و نفرین برای دشمن او باشد. این دعا را چون غالباً به اموری جاودانی و اصولی تغییرناپذیر مشروط و وابسته می کنند بدین جهت آن را((شریطه))نامیده اند. بنابراین شاعران برای رسیدن به این مقصود‘قصیده خودرا با ((حسن مقطع)) و پایانی امیدبخش به پایان برده و سعی داشته اند که با انتخاب موارد و اصولی که در نفس خوانندگان بیشتر کارگر افتد از ترفندها و شگردهای جالب و نو در این بخش بهره گیرند. بررسی و تتبع درین قسمت نشان میدهد که سرایندگان به اصول وموارد زیر بیشتر توجه داشته ودلبستگی نشان داده اند‘قضا و سرنوشت‘احکام الهی‘فلک و اصطلاحات نجومی‘خورشید و ستارگان‘اصول دستور و زبان(صرف و نحو) توالی اعداد‘عناصر پایداری که بنیادجهان بر آنها استوار است و غیره... به عنوان نمونه آمده است که ای ممدوح من(سلطان)تا زمانی که دور تسلسل در فلسفه باطل است و یا تا زمانی که در زبان عربی پاسخ نفی((لا)) است و آری ((نعم)) است و یا تا زمانی که خورشید پرتوافکنی میکند تو جاویدان و کامروا باشی و دشمنانت خوار و سرافکنده و نابود باشند... مثال از فرخی‘ همیشه تا دل آزار مرد جای وفاست چنانکه هست صدف جای لؤلؤ شهوار امیرعالم عادل به کام خویش زیاد زبخت شاد و زملک وزعمر برخوردار نصیب او طرب و عیش زین مبارک عید نصیب دشمن او ویل و وای و نالة زار