محمدعلی احمدی شاپورآبادی

مساکن روستایی نشان دهنده چشم انداز فرهنگی حاصل از تعامل بین انسان و محیط و دارای ارتباط دو سویه بین تحولات فضایی – کالبدی و تغییرات در ساخت اجتماعی و اقتصادی بوده و متأثر از مجموعه ای از عوامل جغرافیایی، طبیعی و اجتماعی- فرهنگی است. از این رو به منظور برنامه ریزی توسعه پایدار سکونتگاه های روستایی و رسیدن به اهداف قابل تحقق توسعه ملی، شناخت و تحلیل الگوهای فضایی، اجتماعی سکونتی به عنوان بستر استقرار انسان از اهمیت بسیار برخوردار است. به تبع این ضرورت این پژوهش بر آن است تا به مطالعه، شناخت و تحلیل الگوهای استقرار فضایی – اجتماعی مساکن روستایی در استان قم بپردازد. این پژوهش از نوع توصیفی – تحلیلی است و برای جمع آوری اطلاعات، ترکیبی از روش های اسنادی و میدانی استفاده شده است. یافته ها نشان می دهد که الگوهای فضایی – اجتماعی استقرار ناشی از عوامل طبیعی (ناهمواری ها، منابع آب و خاک، چشمه، قنات و چاه) و هم چنین عوامل انسانی (راه های ارتباطی، تأثیرپذیری جامعه روستایی از شهر و تغییرات در ساخت های اجتماعی و اقتصادی) و در مواردی تأثیر ترکیبی چند عامل است. الگوی پراکنش عمدتاً خوشه ای و خطی خوشه ای است. تحت تأثیر تغییرات در ساخت های اجتماعی و اقتصادی دگرگونی در الگوهای اجتماعی (بافت، کالبد و ریخت مساکن روستایی) به وجود آمده و به نوعی نشان دهنده نوع فعالیت در امور اقتصادی و نگرش اجتماعی – فرهنگی و چگونگی تحول در معیشت ساکنان فضاهای روستایی استان است.

در ایران نزدیک به چهار دهه است که بحث توسعة روستایی به طور عام و راهبردهای توسعه روستایی به طور خاص، موضوع بحث اندیشمندان، کارشناسان و برنامه ریزان بوده است. پژوهش حاضر با کاوش در دیدگاه های منتشرشدة صاحب نظران در چارچوب مفاهیم و دورة زمانی تعریف شدة موردتحلیل، قرارگرفته است. به نظر می رسد این دیدگاه-ها به عنوان مهم ترین مراجع تعیین راهبرد توسعة روستایی، در زمانی که همچنان و شاید بیشتر از همیشه به تدوین و اجرای راهبرد منسجم و کارآمد روستایی نیاز است، می توانند راهنمای کار و راهگشای مسائلی باشند که روزانه پیچیده تر و پراهمیت تر می شوند. رویکرد پژوهش حاضر تحلیل محتوا است. این مطالعه با بررسی مجموعة منابع توسعة روستایی تعریف شده، درمجموع 613 مورد از نظرهای مطرح شده درزمینة راهبرد توسعة روستایی ایران را بررسی کرده است. براساس تحلیل محتوایی این نظرها که نخست در 5 رویکرد مدیریتی – نهادی، اقتصادی، اجتماعی– فرهنگی، محیطی و فضایی– کالبدی تقسیم شده اند، 18 راهبرد کلان و 76 مقولة راهبردی برای توسعة روستایی در ایران را مطرح می کنند؛ براین مبنا، درزمینة مسائل راهبردی توسعة روستایی، ازمیان رویکرد ها، رویکرد مدیریتی- نهادی، ازمیان راهبردها، راهبرد ظرفیت سازی برای پیشبرد اقتصاد روستایی و ازمیان مقوله ها، موضوع رفع فقر و محرومیت و تعدیل الگوی توزیع ثروت بیشترین میزان توجه را دربین صاحب نظران توسعة روستایی کشور به خود اختصاص داده اند.

شتاب گرفتن عوامل درونی و بیرونی و پیوندهای حاصل از آن بر فضاهای روستایی در چند دهه اخیر با تحولات گسترده­ای روبرو بوده که ساختار و کارکرد نواحی روستایی را در مناطق مختلف کم و بیش متحول ساخته است. پژوهش حاضر با هدف بررسی و تبیین عوامل مؤثر بر تغییرات کارکردی در نواحی روستایی استان قم به روش توصیفی و تحلیلی – پیمایشی انجام شد، با بهره­گیری از تحلیل عاملی دیدگاه­های 145 نفر از کارشناسان و مدیران خبره در برنامه­ریزی و توسعه روستایی هشت عامل به عنوان عوامل اثربخش بر تغییرات کارکردی از دیدگاه کارشناسان و مدیران استخراج و نام­گذاری شدند. عامل اول، محدودیت­های توسعه کشاورزی و اشتغال در نواحی روستایی با تبیین بیش از 14 درصد از کل واریانس به عنوان مهم­ترین عامل معرفی شد. عوامل دسترسی و مراودات شهر و روستا، گسترش گردشگری، گسترش شهرنشینی، جاذبه­های محیط روستایی، سرمایه­گذاری جدید در روستاها، تحولات جمعیتی و امکانات و خدمات، به ترتیب، 79/12، 48/ 9، 50/ 8، 80/ 6، 20/5، 84/4 و 46/4 درصد از کل واریانس متغیرهای مؤثر برتغییرات کارکردی در نواحی روستایی را تبیین نمودند. که در مجموع 55/66 درصد از واریانس کل متغیرها را تبیین می­کنند

نوشتار حاضر، که حاصل یک پژوهش میدانی است، با هدف کلی بررسی اشتغال زنان روستایی در دو شهرستان «برخوار – میمه» و «فلاورجان» استان اصفهان و تاثیر این اشتغال بر میزان خوداتکایی آنها انجام شده است. برای انتخاب نمونه ها، از شیوه نمونه گیری خوشه ای و مرحله ای استفاده شده و اطلاعات مورد نیاز نیز از 375 زن، در 20 روستای طبقه بندی شده بر حسب جمعیت، به دست آمده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که دلیل اصلی اشتغال و تمایل 94 درصد از زنان روستایی، نیاز مبرم اقتصادی است. 45 درصد از زنان شاغل، درآمد حاصل از دسترنج خویش را شخصا دریافت نمی کنند و 63 درصد آنان نیز حق خرج کردن درآمد خود را ندارند. بر پایه این پژوهش، زنان روستایی شاغل در گروه های شغلی مختلف، از نظر خوداتکایی، وضعیتی مشابه ندارند. خوداتکایی آنها با سطح تحصیلات خود و همسرانشان ارتباط مستقیم، و با سال های تاهل و سن آنها رابطه معکوس دارد. شغل همسران زنان روستایی نیز در خوداتکایی آنان به طوری معنادار موثر است.

نوشتار حاضر که با روش اسنادی و بر پایه تحلیل ثانویه داده های حاصل از سرشماری های عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران انجام گرفته، برآن است تا تحلیل مهاجرت های روستایی وتأثیرات این عامل بر سالخوردگی جمعیت روستایی و همچنین، سالخوردگی شاغلان بخش کشاورزی در ایران و پیامدها ی آن را بررسی کند. یافته ها نشان داده است که مهاجرت از روستا به شهر، از مهمترین دلایل سالخوردگی جمعیت روستایی در ایران است. افزون بر این، طی مدت زمان سال های 1345 تا 1385، شاغلان بخش کشاورزی حدود 7/5 سال مسن تر شده اند، در حالی که کل شاغلان تنها 2/2 سال مسن تر شده اند.نتایج این بررسی، یکی از مهمترین چالش های توسعه روستایی از دیدگاه توسعه پایدار در ایران را مهاجرت نیروی انسانی از نواحی روستایی می داند که موجب تضعیف اقتصاد و فرهنگ روستایی و پیرتر شدن شاغلان کشاورزی شده و موجب شده است که فضاهای روستایی وضعیت ناپایداری را نشان دهند.

با بروز اتفاقات و چالش ها در اقتصاد جهانی، توجه به مقاوم سازی اقتصادی میان اندیشمندان اهمیت ویژه ای پیدا کرد. همراه با تحریم های گسترده کشورهای غربی به وی ژه تحریم های بانک مرکزی، بحث اقتصاد مقاومتی توسط مقام معظم رهبری مطرح شد. علیرغم تلاشهای دستگاه های مختلف اجرایی در استان قم، با استناد به گزارش های دبیرخانه ملی ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی، استان قم در زمینه پیاده سازی برنامه های اقتصاد مقاومتی چندان موفق نبوده است. بر این مبنا آسیب شناسی برنامه های اقتصاد مقاومتی در استان قم بر مبنای کلیات روش سه شاخگی انجام گردید. با به کارگیری تکنیک دیمتل، ساختار علی روابط میان عوامل اثرگذار روی پیاده سازی برنامه های اقتصاد مقاومتی در استان قم طراحی و در ادامه از تکنیک کپراس برای اولویت بندی هر یک از معیارهای فرعی عوامل سهگانه ساختاری، رفتاری و محیطی استفاده گردید. یافته ها با توجه به تحلیل دیمتل نشان می دهد که پایین بودن نسبت میانگین تسهیلات به منابع در بانک های تجاری تأثیرگذارترین عامل ساختاری، فقدان فهم مشترک از مبانی اقتصاد مقاومتی تأثیرگذارترین عامل رفتاری و ضعف در مدیریت مالی منابع و فقدان انضباط مالی در سیستم مالی کشور تأثیرگذارترین عامل محیطی روی معیارهای دیگراست. براساس نتایج تکنیک کپراس، در بین عوامل سهگانه ساختاری عامل نبود هم افزایی میان واحدها و سازمان های مختلف، در بین عوامل رفتاری عامل فهم نشدن صحیح اقتصاد مقاومتی میان مردم) و در بین عوامل محیطی عامل ضعف در مدیریت مالی منابع و فقدان انضباط مالی در سیستم مالی کشور رتبه اول را به خود اختصاص داده اند.

با استفاده از قابلیت ها و مزایای بخش تعاون، می توان بر پاره ای از چالش ها و نابسامانی های گردشگری ایران غلبه کرد. استان قم از جهت مذهبی و فرهنگی یکی از مهمترین محورهای گردشگری کشور به حساب می آید، لیکن جای هیچ شبهه ای نیست که تنگناهای گوناگونی در سر راه صنعت گردشگری این استان وجود دارد که استان را از جایگاه واقعی صنعت گردشگری که می تواند داشته باشد، بسیار دور کرده است. مطالعه حاضر بر آن است تا نقش بخش تعاون را در زمینه سازی و سامان دهی و توسعه گردشگری این استان به ارزیابی بگذارد. این پژوهش از نوع مطالعات توصیفی تحلیلی بوده، از دو روش بررسی اسنادی و کتابخانه ای، و مطالعات میدانی براساس شیوه نظرسنجی و در گردآوری داده ها، به کمک پرسشنامه های محقق ساخته، استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش را مدیران و کارشناسان مرتبط با دو بخش گردشگری و تعاون شاغل به کار در استان تشکیل داده اند. نتایج نشان می دهد باوجود اهمیت زیادی که مولفه های ساماندهی گردشگری از نظر جامعه آماری پژوهش در توسعه استان دارد، به سبب وجود شکاف عمیقی که وضع موجود با شرایط مطلوب ساماندهی آن دارد، این مولفه ها نتوانسته اند نقش بایسته ای را در این فراگرد ایفا کنند. مهمترین دستاوردهای مطالعه موید این است که از نظر جامعه آماری پژوهش، نقش تعاون در توسعه صنعت گردشگری از اهمیت زیاد برخوردار است لیکن وضع موجود آن در حد بسیار بد ارزیابی شده و میزان شکاف بین وضع موجود با شرایط مطلوب در حد زیاد می باشد. در مورد نقش و جایگاه تعاون در توسعه گردشگری استان نیز تفاوت معناداری در نظرات گروه های تشکیل دهنده جامعه آماری پژوهش وجود دارد. هم چنین مرتبط بودن یا نبودن رشته تحصیلی افراد تشکیل دهنده جامعه آماری پژوهش اثر معناداری در نظرات آن ها در مورد نقش مولفه های موثر در ساماندهی گردشگری استان نشان می دهد. 

برخورداری شهر قم از جاذبه های مذهبی مانند حرم حضرت معصومه(س) و مسجد جمکران این شهر را به یکی از مهم ترین محورهای گردشگری مذهبی و زیارتی کشور تبدیل کرده است. افزون بر آن با توجه به مرکزیت مدارس و حوزه های علوم دینی در قم و پایتخت معنوی انقلاب اسلامی بودن، این شهر می تواند در صورت ظرفیت سازی کافی، به برقراری ارتباط با پایگاه های دینی و مذهبی و تولید و نشر تفکر دینی در جهان اقدام کند. مقاله حاضر از نوع مطالعات توصیفی تحلیلی بوده و جهت جمع آوری اطلاعات در آن، ترکیبی از روش های تحقیق اسنادی، کتابخانه ای و میدانی مورد استفاده قرار گرفته و با بهره گیری از مدل (SWOT) نقاط ضعف و قوت و نقاط فرصت و تهدید توسعه گردشگری در کلان شهر قم مورد تجزیه و تحلیل واقع شده و با تأکید بر کارکردهای فرهنگی و مذهبی شهر قم جهت غلبه بر موانع و چالش های توسعه گردشگری راهبردهایی ارائه شده است. برخی از نتایج پژوهش نشان می دهد که استفاده بهینه از جاذبه های مذهبی، تاریخی و فرهنگی شهر قم در کنار سودآوری اقتصادی آن منجر به ترویج و گسترش ارزش ها و فرهنگ اسلامی، معرفی ارزش های انقلاب و فرهنگ ناب اسلامی ایرانی و غنا بخشیدن به فرهنگ معنوی در سطوح بین المللی، منطقه ای و ملی می شود. با وجود این، به منظور تحقق توسعه گردشگری مذهبی فرهنگی، بهبود زیرساخت های اقتصادی، کالبدی، اجتماعی و فرهنگی ضروری به نظر می رسد.

هدف: هدف پژوهش حاضر ارزشیابی خط مشی توسعه روستایی در برنامه ششم توسعه است. استفاده از آموزه های حاصل از ارزشیابی اقدامات و نتایج خط مشی توسعه روستایی در کارایی و اثربخشی خط مشی توسعه روستایی در برنامه هفتم توسعه و تدوین الزامات آن جایگاه مهمی دارد. طرح پژوهش/ روش شناسی/ رویکرد: پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی است. در چارچوب کلی روش شناختی حاکم بر پژوهش به منظور ارزشیابی خط مشی توسعه روستایی مطابق با برنامه پنج ساله ششم توسعه از روش پایش خط مشی به بررسی اهداف، خروجی ها و پیامدهای خط مشی پیشرفت توسعه پایدار روستایی پرداخته می شود. جامعه آماری پژوهش شامل لوایح و قوانین بودجه و برنامه و نیز گزارش های عملکرد دولت و مجلس در حوزه توسعه و عمران روستایی از یک سو و پژوهش های مرتبط با نقد و ارزیابی برنامه های توسعه روستایی از دیگر سوست. در این راستا از تحلیل محتوای جهت دار مبتنی بر اسناد فوق در چارچوب روش پایش خط مشی استفاده گردید. یافته ها: ارزشیابی عملکرد خط مشی توسعه روستایی در برنامه های توسعه با تمرکز بر برنامه ششم توسعه بیانگر آن است که علی رغم موفقیت در خروجی ها، در بُعد پیامدهای خود مطابقت چندانی با اهدافِ از پیش تعیین شده ندارند. همچنین، ارزشیابی اقدامات و خروجی های خط مشی توسعه روستایی بیانگر عدم توازن جدی نسبت اعتبارات اشتغال و تولید (اقتصادی) به اعتبارات «کالبدی، خدماتی و زیربنایی» و عدم انطباق پذیری اهداف و عناصر خط مشی توسعه روستایی با لوایح و قوانین بودجه است. افزون بر این، یافته های حاصل از تجربیات مورد مطالعه در حوزه نقد و ارزیابی برنامه های توسعه روستایی، فقدان رویکردی جامع در طراحی الگوی پیشرفت و توسعه روستایی و فقدان متولی تخصصی و کارامد برای خط مشی گذاری توسعه روستایی را منشأ شکاف پیامدها و عدم تحقق پذیری مناسب اهداف و تکالیف خط مشی توسعه روستایی در برنامه ششم توسعه نشان می دهد. ارزش/ اصالت پژوهش: این پژوهش علاوه بر کاهش شکاف نظری در حوزه مورد بررسی، ضمن تبیین چارچوب ارزشیابی خط مشی توسعه روستایی بر مبنای مولفه های توسعه پایدار روستایی، از نظر عملی نیز با استفاده از روش تحلیل خط مشی، امکان ارزشیابی عملکرد خط مشی توسعه روستایی را بر اساس آخرین اقدامات اجرایی در برنامه های توسعه فراهم می سازد.