مطالعات ملی

تجربه های تاریخی، تعلق به گفتمان بازگشت به خویشتن و مهم تر از همه، فهم خاص امام خمینی (ره) از اسلام، از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر نگرش ایشان به هویت می باشند. این عوامل موجب شدند تا امام خمینی در اولویت گذاری مؤلفه های هویت ساز، بیش از همه بر اسلام و فرهنگ دینی تأکید کرده و در بازسازی هویت ملی پس از انقلاب اسلامی، از زاویه دین به این مهم بنگرد. این اولویت هستی شناسانه، به هویت جنبه ای شمول محور و نه دفع گرا می بخشد. از سویی دیگر، برداشت و نگرش خاص امام(ره) به دین موجب می شود تا هویت دینی مترادف با هویت سیاسی شود. در نگاه امام(ره)، هویت سیاسی در طول هویت دینی و از جنس دین است و لذا هویت سیاسی به معنای سیاسی کردن هویت نیست. نحوه تأثیرگذاری عوامل اشاره شده بر نگرش امام(ره) به هویت، چگونگی بازسازی هویت توسط امام(ره) پس از انقلاب، چگونگی پیوند میان هویت دینی با هویت سیاسی و پیامدهای آن مهم ترین مسائلی هستند که در این مقاله به آنها پرداخته شده است.

کشور پدیده ای انسانی و حاصل بینش سیاسی اوست. این مفهوم دربرگیرنده واحدهای سیاسی جغرافیایی مستقل است که برجسته ترین تقسیم بندی جهان کنونی را شکل می دهند و هم زمان با شکل گیری سیاسی ایران در دوره هخامنشیان واقعیت پیدا کرد. در دوره اشکانیان نهاد کشور در ایران تداوم یافت و در دوره ساسانیان با پرداخته شدن مفهوم ایرانشهر، کشور و هویت ملی ایرانی تثبیت شد. با ورود اسلام، ایران جزئی از دارالاسلام و مردم ایران جزیی از امت اسلام شدند. عدم توجه به مفاهیم سرزمینی و مرزهای سیاسی در این دوره، نظام کشور را در ایران برهم زد. فردوسی در این عصر شاهد تاخت و تاز، ناامنی و فراز و فرود حکومت ها است. از این رو با توجه به منابع کهن ایرانی و آیین کشورداری دوره ساسانی به خلق شاهنامه پرداخت. در این پژوهش برآنیم تا با مطالعه این اثر به شناخت واژه و مفهوم کشور، تبیین کاربردهای آن، معادلات و رویدادهای مربوط به کشور، و همچنین مفهوم مرز بپردازیم. در این مقاله نشان داده می شود که شاهنامه، سند آشنایی ایرانیان با مفاهیم کشور و مرز در دوران باستانی و قرن ها پیش از عهدنامه وستفالی است.

جلال آل احمد از جمله اندیشمندانی است که با نگرشی انتقادی و توجه به هویت خودی، نگاه به غرب و غرب گرایی را به چالش کشید و در نهایت با نفی آن، ایده بازگشت به خویشتن را مطرح کرد. جلال برای درمان عقب ماندگی و رهایی جامعه از سیطره غرب، توجه خود را به دو عامل مهم درونی و بیرونی عقب ماندگی و غرب زدگی در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی معطوف کرده بود. بر همین اساس، از یک سو به مقوله غرب زدگی و از سوی دیگر به روشنفکری توجه کرد. راه حل او برای درمان بیماری عقب ماندگی و رهایی از مشکلات موجود جامعه نیز «بازگشت به خویشتن» است که به مفهوم تأکید مجدد بر نظام ارزش ها، فرهنگ، تاریخ و دین، عقیده و ایدئولوژی خویش یعنی اسلام است. در نتیجه خواستار اصلاح جریان روشنفکری و به صحنه آمدن روحانیت و ایجاد پیوند میان این دو نیروی فکری اصلی در جامعه ایران است.

برخورداری شهر قم از جاذبه های مذهبی مانند حرم حضرت معصومه(س) و مسجد جمکران این شهر را به یکی از مهم ترین محورهای گردشگری مذهبی و زیارتی کشور تبدیل کرده است. افزون بر آن با توجه به مرکزیت مدارس و حوزه های علوم دینی در قم و پایتخت معنوی انقلاب اسلامی بودن، این شهر می تواند در صورت ظرفیت سازی کافی، به برقراری ارتباط با پایگاه های دینی و مذهبی و تولید و نشر تفکر دینی در جهان اقدام کند. مقاله حاضر از نوع مطالعات توصیفی تحلیلی بوده و جهت جمع آوری اطلاعات در آن، ترکیبی از روش های تحقیق اسنادی، کتابخانه ای و میدانی مورد استفاده قرار گرفته و با بهره گیری از مدل (SWOT) نقاط ضعف و قوت و نقاط فرصت و تهدید توسعه گردشگری در کلان شهر قم مورد تجزیه و تحلیل واقع شده و با تأکید بر کارکردهای فرهنگی و مذهبی شهر قم جهت غلبه بر موانع و چالش های توسعه گردشگری راهبردهایی ارائه شده است. برخی از نتایج پژوهش نشان می دهد که استفاده بهینه از جاذبه های مذهبی، تاریخی و فرهنگی شهر قم در کنار سودآوری اقتصادی آن منجر به ترویج و گسترش ارزش ها و فرهنگ اسلامی، معرفی ارزش های انقلاب و فرهنگ ناب اسلامی ایرانی و غنا بخشیدن به فرهنگ معنوی در سطوح بین المللی، منطقه ای و ملی می شود. با وجود این، به منظور تحقق توسعه گردشگری مذهبی فرهنگی، بهبود زیرساخت های اقتصادی، کالبدی، اجتماعی و فرهنگی ضروری به نظر می رسد.

پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که عوامل فرهنگی اجتماعی مرتبط با هویت ملی چیست؟ بدین منظور 600 نفر از دانش آموزان (دختر/ پسر) دبیرستانی شهر اهواز به روش پیمایشی و با استفاده از ابزار پرسشنامه مورد مطالعه قرار گرفتند. مبانی نظری این پژوهش نیز مبتنی بر آراء مانوئل کاستلز است. نتایج حاصل از آزمون فرضیه های پژوهش بیانگر معنادار بودن رابطه میان متغیرهای مستقل تحصیلات والدین، بومی بودن، منطقه محل سکونت، زبان تکلم در منزل، میزان دینداری و میزان اطلاعات تاریخی پاسخگویان با هویت ملی آنان می باشد. از میان رسانه های جمعی نیز، تلویزیون سراسری، رادیو داخلی، رادیوهای عرب زبان خارجی و سایت های غیرفارسی رابطه معناداری با هویت ملی نشان داده اند. نتایج تحلیل چند متغیره نیز نشان می دهد که از میان متغیرهای مستقل، 6 متغیر وارد رگرسیون شدند که در مجموع 7/37 درصد از تغییرات واریانس متغیر هویت ملی را تبیین می کنند. متغیرهای مستقل دینداری و تلویزیون سراسری و رادیو داخلی، سه متغیری بودند که به ترتیب در سه مرحله اول وارد معادله شدند و در این میان متغیر دینداری بالاترین رابطه مثبت را با هویت ملی پاسخگویان داشت.

با استیلای لشکر روس بر سرزمین های ایرانی و قفقاز در آن سوی ارس، اگرچه ایران بخش های فرهنگ خیزی را از دست داد، ولی این استیلا هرگز نتوانست پیوندها و اصالت های ایرانی مردمان مسلمان این دیار را به کلی قطع کند. تاریخ نشان داد که حتی حاکمیت کمونیسم و الحاد نیز نتوانست به اصالت ساکنان آن دیار خدشه ای وارد کند. در پی جدایی شهرها آن سامان، شاعران عصر قاجار، هنگام با تحولات اجتماعی وارد عرصه آفرینش های هنری و ادبی شدند و «شعر ضداشغالگری» را در ادبیات پایداری پی ریزی کردند. سیری کوتاه در تاریخ ادبیات ضداستعماری نشان می دهد که این نوع ادبی پس از استقرار مشروطیت تا خلع قاجار از سلطنت، هم چنان به حرکت تعالی بخش خویش ادامه داد و با پیش آمدن جریان جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط نیروهای استعمارگر و وقایع مهم پس از آن به اوج خود رسید. نویسنده در این مقاله ضمن ارائه نمونه هایی از این نوع ادبی، در پی تبیین این نکته است که واکنش شاعران در مقابل جنگ های روس با ایران و اشغال قفقاز، جانی تازه در کالبد شعر فارسی عصر قاجار دمید و با انعکاس روح میهن پرستی آنها، ادبیات پایداری و شعر بیداری ایران را بنیاد نهاد.

کتاب های درسی اصلی ترین برنامه هر حکومت برای شکل دادن به افکار نسل جدید کشور به منظور به اهداف بلندمدت می باشد. در این راستا کتاب های آموزشی تاریخ به دلیل پیامدهای سیاسی و اجتماعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. با جدایی منطقه قفقاز از ایران، روس ها برای قطع ارتباط فرهنگی ملت های منطقه با ایران برنامه های گسترده ای به مورد اجرا گذاشتند که نقطه عطف این اقدامات، حذف زبان و خط فارسی و عربی و رسمی کردن الفبای سیریلیک در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی در دوره استالین بود. از دهه سوم قرن بیستم هم شکل جدیدی از تاریخ نویسی که بر مطالب غیرمستند بنا شده بود ایجاد شد که شاخصه های بارز این نوع تاریخ نویسی تقابل با ظرفیت های فکری موجود در منطقه ازجمله تعلق خاطر به ایران و اسلام بود. با فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان نیز نه تنها تاریخ نویسی مستقل از شوروی در این کشور شکل نگرفت بلکه قالب های تعریف شده تاریخ نویسی در دوره شوروی با شدت بیشتری در این کشور تعمیم و گسترش یافت. عامل سوق دادن جمهوری آذربایجان به تاریخ نویسی غیرمستند را می توان نداشتن پشتوانه تاریخی دیرینه و در نتیجه سابقه کم حکومت مداری دانست. این مقاله با بررسی کتب درسی تاریخ کلاس های پنجم، نهم و یازدهم و هم چنین دو کتاب دانشگاهی قصد تبیین این رویکرد را دارد.

دنیای امروز دنیای دیجیتال و ارتباطات رسانه ا ی است. در این دوره که اینترنت و ارتباطات الکترونیک در جامعه سیطره دارد، اطلاعات و داده ها و به عبارت دقیق تر این اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را می سازند. امروزه هویت ها در معرض وضعیت کاملاً جدیدی قرار دارند. ساختارهای اجتماعی متأثر از تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات، فهم و درک جدیدی از ذهنیت را آشکار می سازند که به انسان به عنوان پدیده ای چند لایه و تغییرپذیر می نگرد. هویت دیجیتالی که محصول جامعه اطلاعاتی و اجتماعات مجازی است؛ مخاطبان، کاربران و وسایل ارتباطی را هدف قرار می دهد و تلاش می کند هویت ملی آنها را به سمت هویت فرا ملی تغییر دهد و این امر ممکن است به کاهش انسجام اجتماعی جامعه بینجامد. نکته قابل توجه این است که مخاطبان رسانه های دیجیتالی اغلب نوجوانان و جوانان هستند که هنوز هویت تثبیت شده ای پیدا نکرده اند و این رسانه ها تأثیرگذاری زیادی بر شکل گیری هویت آنها دارند. بنابراین، با توجه به اهمیت موضوع به بررسی و نقد یکی از جدیدترین آثار در زمینه رسانه و هویت با عنوان جوان، هویت و رسانه دیجیتالی پرداخته می شود.

کتاب منازعه قومی؛ علل، پیامدها و پاسخ ها متشکل از فهرست مطالب، تقدیر، مقدمه و دو بخش اصلی در نه فصل، نتیجه گیری، یادداشت ، فهرست منابع و نمایه در 232 صفحه توسط کارل کردل پژوهشگر سیاست در دانشگاه پلی موث و استفان وُلف استاد علوم سیاسی مدیر مرکز بین المللی مدیریت بحران و حل مناقشه در دانشگاه ناتینگهام نگاشته شده است. پیش از آغاز بحث های اصلی کتاب، در مقدمه ای سه صفحه ای و یک فصل ۱۹ صفحه ای با عنوان «مطالعه منازعه قومی» موضوعات محوری و ساختار اصلی کتاب توضیح داده شده است. به نظر نویسندگان، منازعه قومی پدیده ای در امور بین المللی است که درک و تعریف آن دشوار است (ص ۱) و پرسش های عدیده ای را برمی انگیزد مانند اینکه: چه کسانی در ستیزه های قومی با یکدیگر می جنگند؟ و چرا؟ چرا اغلب منازعات قومی به خشونت های دهشت بار نسبت به غیرنظامیان می انجامند؟ چه عواملی مردم را به اعمال چنین خسارت ها یا حمایت از مرتکبین چنین اعمالی وامی دارد؟ چرا سازمان های بین المللی و دولت های بزرگ اغلب نسبت به تهدیدهای امنیتی ناشی از چنین منازعاتی پیش از تبدیل آن به بحرانی بزرگ بی تفاوت اند؟ چه عواملی حل و فصل منازعات قومی را دشوار می سازد؟ فرایند بسیج، راهبرد ها و تاکتیک های رویارویی های بین قومی کدام اند؟ عوامل محیطی تسهیل کننده منازعه قومی چیست؟ بهترین زمان مداخله در مناقشه چه هنگامی است؟ مناسب ترین ابزارهای غیرقهرآمیز یا اجبارآمیز مداخله در منازعات قومی کدام اند؟