محمدرضا نصیری

نسخه های خطّی، در مجموعه میراث مکتوب ایران، از جای گاهی ویژه برخوردارند. بخش اعظم تحوّل اندیشه ای پیشینیان ما از طریق این نسخه ها بدست ما رسیده است. اهمیّت شناسایی، احیا و انتشار نسخ خطی به عنوان منابع مهم تاریخی، ادبی، فرهنگی و نیاز به منابع جدید تحقیقاتی برکسی پوشیده نیست. هدف از نگارش این مقاله، معرفی نسخه نویافته و منبع جدید که نام اصلی آن دانسته نیست و ما آن را با نام منظومه حماسی تاریخی تاریخ شاه عباس یکم/ منظومة فتوحات شاه اسماعیل می شناسیم. این اثر که به بیان وقایع تاریخی سیاسی ایران، بویژه مازندران و حکومت محلی مرعشیان و دیگر حاکمان محلی خودمختار شمال ایران در عصر صفویه، می پردازد، برای تاریخ نگاری مازندران بسیار اهمیّت دارد؛ شاعر گم نام این منظومه، تمام وقایع مهم تاریخ ایران، تا عصر خویش را به نظمی نوین درآورد. در این منظومه نوآوری هایی دیده می شود که در تاریخ نویسی «مازندران» پیشینه نداشت. مقاله حاضر به شناسایی و واکاوی نسخه، با تأکید بر تاریخ محلی دارالمرز می پردازد.

برنامه ریزی سناریویی، ابزاری برای مواجهه با عدم قطعیت های محیطی است و از دهه 1950 تاکنون، روش های علمی متعددی در دسته بندی های مختلف از جمله گذشته نگری، پیش نگری و پس نگری، کیفی و کمّی، قیاسی و استقرایی، غیرمشارکتی و مشارکتی، اکتشافی و هنجاری و غیره برای آن ارائه شده است. تعدد و تنوع روش ها، کاربران این ابزار را عملاً دچار سردرگمی در انتخاب روش مناسب و پیاده سازی آن نموده است. پژوهشگر با مدنظر قرار دادن دسته بندی اول، به دلیل رایج بودن مدل های برنامه ریزی سناریویی پیش نگری در این دسته بندی و عدم انجام مطالعه ای که به ارائه مدل جامع در این خصوص پرداخته باشد، با غور علمی در 10 روش پیش نگری به عنوان جامعه هدف پژوهش، تلاش نمود، با ارائه مدلی جامع، از تکثر و سردرگمی در این حوزه بکاهد. اهمیت این پژوهش، افزایش سهولت در فهم و اجرای مراحل، بالا رفتن کیفیت و قابلیت اطمینان نتایج و کاهش دغدغه کارشناسان برای انتخاب مدل مناسب برنامه ریزی سناریویی پیش نگری است. نپرداختن به این مساله، موجب افزایش خطاهای کاربران در انتخاب مدل مناسب و تطویل یا ساده انگاری بیش از حد در انجام پروژه های برنامه ریزی سناریویی پیش نگری خواهد بود. روش شناسی پژوهش مبتنی بر پارادایم ساخت گرایی، جهت گیری توسعه ای، از نوع کیفی و روش آن، توصیفی و موردی زمینه ای است که با استفاده از روش فراتلفیق انجام شد. برای آزمون مدل، تعدادی از متخصصین با روش نمونه گیری غیرتصادفی هدفمند قضاوتی انتخاب و با استفاده از ابزار دلفی، تا حصول اشباع نظری، مصاحبه ها ادامه یافت. مدل نهایی پژوهش در قالب دو فاز کلی، چهار مرحله اصلی و چهارده گام فرعی ارائه شد.

هدف از نگارش این مقاله بررسی انتقادی و مقایسه ایِ ماده تاریخ های تاریخ مازندران در نسخة منتشرنشدة «منظومة فتوحات شاه اسماعیل» است. این اثر، که به بیان وقایع تاریخی سیاسی ایران، به ویژه مازندران و حکومت محلی مرعشیان و دیگر شاهک های شمال ایران در عصر صفویه، می پردازد، برای تاریخ نگاری مازندران بسیار اهمیت دارد؛ ماده تاریخ های مذکور در منظومة مزبور می تواند برخی گزارش های تاریخی را تأیید یا تکذیب کند؛ چیزی که ممکن است در برخی تحریف ها و تصحیف ها رخ داده باشد. شاعر گمنام این منظومه، که با چیره دستی تمام برای اغلب وقایع مهم ماده تاریخ آورده، کوشیده است تاریخ مازندران را، از آغاز تا عصر خویش، از نظر ساختاری در نظمی نوین درآورد. از این رو، در این منظومه نوآوری هایی دیده می شود که در تاریخ نویسی مازندران پیشینه نداشت. ماده تاریخ های مندرج در این منظومه رویکردمان را در سلسله مراتب زمانی، که تاکنون در پشت پردة گشتارهای تاریخی ناپدید بوده اند، در جهتی درست سوق می دهد.

پژوهش حاضر با هدف شناسایی و مقایسه روند موضوعی مفاهیم خشونت در تحقیقات جنسیت، زنان و خانواده میان کشورهای توسعه یافته و ایران در سه بازه زمانی صورت گرفته است. این پژوهش از نوع مطالعات علم سنجی و با استفاده از روش تحلیل هم رخدادی واژگان و نمودار راهبردی انجام شده است. جامعه پژوهش تعداد 3246 تولیدات علمی کشورهای توسعه یافته وب او نولج و 1295 مقاله فارسی منتشر در ایران از پایگاه تحقیقات پژوهشکده زن و خانواده است. بر اساس تجزیه وتحلیل داده ها، واژگان هسته در قبل از سال 1380 شامل 4 کلیدواژه در پژوهش های داخلی و در بازه زمانی سال 2000 در پژوهش های کشورهای توسعه یافته 12، دهه 1980، 14 و در فاصله میان 2000 2010 میلادی 30 کلیدواژه و دهه 1990، 26 و در سال های 2011 2020 شامل 56 کلیدواژه مرتبط بوده است. چهار کلیدواژه اصلی پیش از دهه 1980 شامل خشونت خانگی، خشونت، خشونت خانگی علیه زنان و خشونت علیه زنان معادل چهار کلیدواژه اصلی مطالعات کشورهای توسعه یافته شامل خشونت خانگی، خشونت، همسر آزاری و زنان است. دو کلیدواژه اول شامل خشونت خانگی و خشونت در دو حوزه فارسی و لاتین کاملاً مشابه هستند. در دهه 1980 چهار کلیدواژه نخست پژوهش های داخلی شامل خشونت خانگی، خشونت، خشونت علیه زنان و همسرآزاری است که معادل کشورهای توسعه یافته آن در رتبه بندی Gendered-based violence, Aggression, Battered women & Dating violence است. در دهه 1990 چهارکلیدواژه نخست پژوهش های داخلی شامل خشونت خانگی، خشونت خانگی علیه زنان، خشونت علیه زنان و خشونت شوهر است. معادل کشورهای توسعه یافته چهارکلیدواژه نخست در مطالعات لاتین شامل Intimate violence, Domestic violence, violence & Gender اشاره شده است که به نوعی تکرار کلیدواژه های دهه پیشین میلادی با تغییر در رتبه بندی و پرداخت پژوهشی به آن هاست. کلیدواژه های دهه 1980 (دوره دوم) نسبت به قبل از 1380، 42 درصد متفاوت بوده است و کلیدواژه های دهه 1990 (دوره سوم) نسبت به دهه 1980 (دوره دوم)، 62 درصد تغییر داشته است. کلیدواژه های مهم قبل از 1380 خشونت خانگی، خشونت، خشونت خانگی علیه زنان و خشونت علیه زنان است. مهم ترین کلیدواژه های دهه 1980 خشونت خانگی، خشونت، خشونت علیه زنان، همسر آزاری، زن، خشونت جنسی، خشونت خانگی، کودک آزاری، خشونت زناشویی، بارداری، پزشکی قانونی، خانواده و خشونت روان شناختی است. کلیدواژه های مهم دهه 1990 خشونت خانگی، خشونت خانگی علیه زنان، خشونت علیه زنان، خشونت شوهر، خشونت، همسرآزاری، عوامل مؤثر بر خشونت خانگی، عوامل خشونت علیه زنان، خشونت روان شناختی، خشونت فیزیکی، زن و خشونت فیزیکی علیه زنان است. برآیند کلی سه دهه مؤید این مسئله است که پژوهش های حوزه خشونت در حوزه جنسیت، زنان و خانواده با موضوعات کلی قبل از 1380 شروع شده و در دهه های 1380 و 1390 به صورت تخصصی تر واکاوی شده اند. در کشورهای توسعه یافته، مهم ترین خوشه ها در قبل از دهه 1380 خشونت علیه زن، دهه 1380 خوشه قومی و در دهه 1390 خشونت خانوادگی و در ایران قبل از دهه 1380 مهم ترین خوشه ها خشونت خانواده علیه زن، دهه 1380 نابرابری جنسیتی و دهه 1390 خشونت خانگی و خشونت جنسی است. در ایران و کشورهای توسعه یافته خوشه های خشونت خانگی و خشونت خانواده علیه زن در ناحیه بالغ و مرکزی قرار گرفته است.