رضا کیانی نیا

اکتشاف و پیدایش صنعت نفت در مسجدسلیمان و انعقاد قرارداد دارسی در سال 1901 میلادی ، باعث ایجاد تاثیرات عمیق ساختاری در بعد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این منطقه نفت خیز گردید. قرار گرفتن تعداد قابل توجهی از مردم در اقشار نوظهور کارگری و کارمندی شرکت نفت و استفاده از مظار تمدنی غربی، رفاهی،مسکونی،آموزشی و بهداشتی بی سابقه، باعث تغییر اساسی در سبک زندگی مردم این حوزه ی اکتشافی و صنعتی گردید؛ آنجنان که به ناگاه، اجتماعی با ساختار فرهنگ سنتی و بافتار جمعیتی و قشربندی عشیره ای، به واسطه کشف نفت و حضور انگلیسی ها در منطقه، با آخرین دستاورد های علمی و فنی (وجه مادی فرهنگ) و به تبع آن شیوه ی جهان نگری(وجه غیرمادی فرهنگ) غرب مواجه و آشنا شد. تلاش شرکت نفت ایران و انگلیس برای تامین نیروی انسانی و نیاز حیاتی به آن، موجب افزایش مهاجرت به این منطقه شد. فرض اساسی در این نوشتار بر این است که رونق گرفتن صنعت نفت به عنوان عامل تکنولوژیکی جدید، و هم زمان، تفاوت های فرهنگی مهاجران با خرده فرهنگ های متنوع و امتزاج عناصر فرهنگی آنان با هم و نیز بخشی از فرهنگ جدید غربی،زمینه ساز تغییرات اجتماعی مهمی شد که خود،آغازگر فرایند توسعه ی اجتماعی به معنای جامعه شناختی آن بود.

حضور شیعه و نقش تاریخ شیعیان در مصر و شام به زمان فتوحات اسلامی و اولین ورود مسلمانان برمی گردد، در دوره فاطمیان رشد تشیع اوج گرفت و با وجود سقوط حکومت فاطمی شیعی در مصر و شام هم چنان شیعیان در این سرزمین حضور داشتند و حتی تا اوایل دوره ممالیک دارای نفوذ فراوانی در مصر و شام بودند، اما در دوره های بعد ممالیک از قدرت شیعیان بسیار کاستند، به طوری که در اواخر دوره ممالیک اثر چندانی از شیعیان در مصر و شام باقی نمانده بود. این مقاله به دنبال واکاوی تحلیلی تاریخی علل موضع خصمانه و سخت گیرانه ممالیک با شیعیان است. یافته این پژوهش نشان می دهد؛ نفوذ برخی از فقیهان حنبلی سلفی در دربار ممالیک، تقابل ایلخانان و ممالیک، ایجاد خلافت عباسی مصر و شام، وحشت ممالیک از سابقه و اصالت تشیع و تأثیرپذیری ممالیک از ایوبیان به خصوص در سیاست های مذهبی ... سبب اتخاذ سیاست خصمانه ممالیک علیه شیعیان بوده است.

پیش از تشکیل مجلس شورای ملی و تصویب «اصول تشکیلات وزارت عدلیه» در 29 شوال 1329، «قانون عدلیه عین الدوله» به فرمان مظفرالدین شاه قاجار، از روی قوانین عثمانی تنظیم و تدوین و در آستانه پیروزی انقلاب مشروطه، در ۱۹ جمادی الاول ۱۳۲۴ در روزنامه رسمی دولتی منتشر شد. این قانون، اصول کلی محاکم (دادگاه ها) و تشکیلات قضایی عدلیه را معرفی و به تفصیل شرح داده بود؛ اما نه فقط مورد قبول آزادیخواهان و رهبران انقلاب واقع نشد بلکه با آن نیز به مخالفت برخاستند. پرسش اصلی در تحقیق حاضر این است که قانون عدلیه عین الدوله چه بود و چرا مورد پسند و قبول روشنفکران و آزادی خواهان قرار نگرفت و بلافاصله با مخالفت آن ها روبه رو شد؟ فرضیه اصلی نیز چنین است که مردم انقلابی و رهبران آن ها، بدون تأمل و دقت در این قانون و صرفاً به علت پیشینه استبدادی عین الدوله و کارگزاران دولتی او، به سرعت با قانون عدلیه او به مخالفت پرداخته اند. نویسنده بر آن است تا با استفاده از منابع اولیه تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، قانون عدلیه عین الدوله و اصول و مواد آن را مورد نقد و بررسی قرار داده، علل و عوامل عدم پذیرش آن را پیدا کند. نتایج حاصل از پژوهش حاکی از آن است که مخالفت رهبران انقلابی و مردم با قانون عدلیه عین الدوله، به علت سوءپیشینه و خودکامگی عین الدوله و کارگزارانش در نظام سیاسی ایران بوده است. از سوی دیگر، آزادیخواهان در اوج شور انقلابی، تمایلی به مصالحه با حکومت نداشتند و خواستار حفظ انسجام، یکپارچگی و جلوگیری از رکود جنبش عدالت خواهی خود بودند.

مصر و شام بخشی از قلمر دولت شیعی فاطمیان (۲۹۷-۵۶۷) بود. با روی کار آمدن دولت سنی ممالیک در مصر در سال 648، بررسی روابط سیاسی و مذهبی ممالیک با شیعیان ساکن در مصر و شام از اهمیت بسیاری برخوردار است. سوال اصلی پژوهش این است که دین و سیاست بر روابط مذهبی و سیاسی ممالیک با شیعیان مصر و شام چه تأثیری داشته است؟ این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی تلاش کرده است تا با تمرکز بر نقش حیاتی مذهب در ساختار سیاسی و فرهنگی دولت ممالیک، سیاست ها و اعتقادات مذهبی ممالیک و فقیهان حنبلی سلفی آن دوره را بررسی کند. تقابل ممالیک با ایلخانان و تأسیس خلافت عباسی در مصر نیز بر پیچیدگی این روابط سیاسی و مذهبی افزوده بود. یافته های این پژوهش نشان می دهد که سیاست خصمانه ممالیک در برابر شیعیان عمدتاً به تأسی از ایوبیان و وحشت از سابقه تشیع در مصر و شام بوده است.

بررسی نقش و کارکردهای خوراک در دو کشور ایران و عثمانی از نظر تاریخ سیاسی هدف اصلی این پژوهش بوده است. در این مقاله، چگونگی سبک و عادات تغذیه در بین مردم عامه و همچنین خلفا و سلاطین و اشراف مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. موضوع تغذیه و نیاز به غذا همواره در طول تاریخ حیات بشری یکی از احتیاجات ذاتی و فیزیولوژیک انسان بوده و مسئله ای که مهمترین عامل بقای زندگی انسان بوده است. همواره چگونگی تغذیه در دوران های مختلف حائز اهمیت بوده و در بسیاری از الواح به جای مانده از تمدن های بشری و کتب مذهبی به چگونگی تهیه و مصرف غذا پرداخته شده است. به نظر میرسد خوراک در ایران و عثمانی با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی تفاوت هایی داشته است از جمله تجملات که حین صرف غذا و قبل از آن وجود داشته، رعایت دستورات بهداشتی در خوردن و آشامیدن و ... بوده است. در این پژوهش دریافت شد که ایرانیان از دیر باز به غذا خوری نه به عنوان صرف غذا و سیر کردن شکم، که به عنوان یک گردهمایی و نشست و برخاست نگاه کرده اند؛ غذا خوردن به عبارتی یک رخداد اجتماعی محسوب می شده است و به همین دلیل رستوران داری و قهوه خانه داری جزو مشاغل و کسب و پیشه قشر متوسط جامعه بوده است. فرهنگ آشپزی عثمانی نیز یکی از مهم ترین فرهنگ های آشپزی جهان است. فرهنگ آشپزی عثمانی ها به شدت متنوع بوده است.

مهاجرت قبایل عرب به طرف خوزستان که همزمان با فتوحات اسلامی آغاز شد، سبب گردید تا فصل جدیدی در اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این سرزمین پدید آید. اعراب با انگیزه های مختلف به خوزستان وارد شدند و در مناطق روستایی و شهری آن سکونت یافتند و سرانجام توانستند جریان امور را در دست گرفته و حاکمیت خود را در منطقه تثبیت نمایند. سپاهیان، دهقانان و کشاورزان از جمله طبقات اجتماعی مؤثر در تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خوزستان در عصر ساسانیان و آغاز دوره اسلامی بودند. سپاه ساسانی از طبقات فرادست جامعه و از ارکان مهم حکومت به شمار می رفت که پس از شکست های پی در پی و کشته شدن سرداران آن، ناگزیر سپر مقاومت را بر زمین گذاشت و تسلیم سپاه اسلام شد. دهقانان از مهم ترین خاندان های اشرافی اواخر عصر ساسانی بودند که هنگام تهاجم اعراب مسلمان واکنش های متفاوتی در مقابل مهاجمان عرب از خود نشان دادند. برخی از آنان اسیر و یا به قتل رسیدند اما بسیاری جهت حفظ موقعیت خود با مسلمانان همکاری کردند. برخی با پرداخت جزیه و برخی با گرویدن به اسلام در موقعیت گذشته خود ابقا شدند. کشاورزان نیز که از رعایای زیر مجموعه دهقانان بودند و زندگی آنان همواره از طریق دهقانان که ارباب زمین بودند،

مغولان طبق آداب و رسوم خاص خود به لحاظ زندگی عشیره ای و بیابانگردی، مراسم و عاداتی داشتند که باعث تمایز و تفاوت فرهنگی آنها از دیگران می شده است. البته این رسوم و سنن به مرور و به واسطه اختلاط مغولان با اقوام دیگر، دچار تغییرات و پیشرفت هایی شد. بعضی از آنها به کلی از میان رفت و یا کم رنگ شدند و بعضی از آنها با رسوم و سنن اقوام دیگر در هم آمیخت و تغییر شکل داد و حتی بعضی از سنن آنها توسط اقوام دیگر پیگیری و احیا شده و گسترش یافتند. مغولان با توجه به شرایط زندگی خودشان که دامدار و بیابانگرد بودند برای پیدا کردن چراگاه و مکانی برای دام هایشان سکنی می گزیدند و از طرفی چون سرزمین های اسلامی و بویژه ایرانیان که یکجا نشین و کشاورز بودند این امر باعث تقابل فرهنگی و آداب و سنن اجتماعی آنان می شده است و مغولان از زندگی یکجا نشینی و شهر نشینی بی خبر بودند و اطلاع کامل و کافی نداشتند. بر این اساس در این پژوهش که مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است این سوال مطرح شده است که آیین مذهبی و غیرمذهبی مغولان در تقابل با اسلام پس از چیرگی آنها، چه تاثیری بر عوامل اجتماعی و روابط فرهنگی بر جوامع اسلامی گذاشته است؟ که به نظر می رسد که تقابل و تفاوت آیین و آداب و رسوم مغولان و جوامع اسلامی پس از چیرگی آنها تاثیرات زیادی بر اوضاع اجتماعی(روابط و فعالیت های اجتماعی)

این تحقیق با هدف بررسی اختلافات مذهبی عثمانیان با ایران در دوره صفویه در سال های 907-1003 ه .ق/1501-1594م حاصل شده است و در آن سعی شده اختلافات مذهبی بین دو دولت در فواصل سالهای 1501-1594 م یعنی حد فاصل حکمرانی ( شاه اسماعیل صفوی- شاه عباس یکم) مورد بررسی قرار گرفته و به همین منظور با بهره گیری از روش تاریخی با محوریت اسناد کتابخانه ای،جوانب برگرفته از، کتب و استناد برجای مانده و... گویای این است که منشاء جنگ های مذهبی در این دورانها بیشتر جهت جلوگیری از کشور گشایی بیشتر صفویان و جلوگیری از رواج مذهب شیعه بوده است مذهب شیعه ای که با درایت و دین محور نشان دادن یک حکومت توانست علما و طرفداران بسیاری را در شرق وغرب مجذوب خود نماید وبا سرعتی باور نکردنی از قدرت اسلامی و بزرگ اسلامی عثمانی پیشی گیرد که تمامی این امور سبب شد که صفویان مانع از درآمد زایی بیشتر عثمانیان شده و جایگاه اهل تسنن به عنوان رتبه اول در جهان اسلام را به مخاطره اندزند و در تمام دوران حکمرانی این فراز و نشیب ها کم و بیش به چشم میخورده است و در حقیقت دین و مذهب بهانه بوده و قدرت و حفظ مواضع و به گونه ای مادیات و کسب درآمد به بهانه دین که از زائرین به دست می آمده دلیل حقیقی جنگها و اختلافات مذهبی بوده و همچنان نیز می باشد.

عدم خشنودی مردم خوزستان از حضور فاتحان عرب ، نارضایتی از عمال بنی امیه ، محیط آشفته و ناامنی های اجتماعی و سیاسی ، مالیات های سنگین، قحطی و خشکسالی، اقلیم هماهنگ با شبه جزیره عربستان، جاده های ارتباطی مناسب بین عربستان و خوزستان و نزدیک بودن این ولایت به زادگاه خوارج و خصوصا اعمال خشونت امویان نسبت به این فرقه، زمینه ها و عوامل تسریع در مهاجرت، پذیرش و تثبیت خوارج را در خوزستان فراهم آورد. به این ترتیب خوارج که به عنوان یک گروه سیاسی، اجتماعی و مذهبی در خوزستان ظهور کردند، توانستند با طرح اندیشه برابری و مساوات طلبی و دوری از برتری نژادی، نظر مردم این ولایت را به خود جلب و با برخورداری از حمایت های مالی آنان لشکریان و پیروانی را فراهم آورده و در این منطقه به فعالیت و نبرد علیه حکومت مرکزی بپردازند. به طوری که در دهه هفتاد هجری ، فرقه ای از آنان به نام ازارقه در نقاط مختلف ایران پراکنده شدند. خوارج ازارقه با جذب هواداران فراوان و برخورداری از حمایت های مالی و نظامی مردم خوزستان، قریب به دو دهه ، یعنی از سال ۶۵ تا ۷۹ ه.ق در این ولایت به جنگ و گریز با حکومت مرکزی پرداختند. به این ترتیب حضور گسترده خوارج در خوزستان در طول دوره اموی، این منطقه را به عنوان مرکز اصلی زد و خورد آنان با والیان حکومت بنی امیه در آورد و به ناامنی های سیاسی و اجتماعی و نارضایتی مردم در این ولایت افزوده شد.