شرکت نفت ایران و انگلیس

هدف: این مقاله، درصدد است به تغییرات ناشی از عملیات حفاری نفت توسط شرکت نفت ایران و انگلیس در امور اقتصادی، عمرانی، و فرهنگی و نیز زندگی اجتماعی مردم شهر اهواز بپردازد. روش/رویکرد پژوهش: این پژوهش به شیوة توصیفی-تحلیلی و برمبنای منابع کتابخانه ای و تا حدودی اسناد و نشریات انجام شده است. یافته ها و نتایج پژوهش: حفاری و استخراج نفت توسط شرکت نفت ایران و انگلیس تأثیراتی در زمینة اقتصادی و عمرانی و فرهنگی در مناطق نفت خیز از جمله اهواز داشته که در ساختار زندگی شهری مناطق مذکور محسوس است. تحولاتی شامل کاهش فعالیت های کشاورزی و روی آوردن مردم به فعالیت های تجاری، احداث منازل مجهز، صنایع برق، ساخت فرودگاه، باشگاه، سینما، درمانگاه، و رواج بعضی اصطلاحات انگلیسی در میان مردم از جمله تبعات مهم این امر است.

هدف: بیکرز اسم قصبه ای در منطقه ماهور- میلاتی در استان فارس است. این منطقه در نقشه ها و آثار جغرافیایی ایران چندان از شهرت برخوردار نیست؛ اما گزارش های سالانه اسناد اداری انگلستان “Administration Report of Persian Gulf”، در دوره رضاشاه، اطلاعات پی درپی و مهمی را زیر عنوان بیکرز و درموردِ مسائل سیاسی و اقتصادی آن به ویژه مسائل مربوط به اکتشافات نفت دارد. هدف این پژوهش بررسی چرایی گزارش های این اسناد زیر عنوان بیکرز است که حدود جغرافیایی آن نیز یکسان در نظر گرفته نمی شده است. روش/رویکرد پژوهش: این پژوهش با رویکردی توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای اجراشده است. یافته ها و نتایج: یافته های پژوهش نشان می دهد که نماینده انگلستان گزارش های خود را بر مبنای اهمیت جغرافیایی مناطق برای حفاری چاه های نفت تنظیم می کرده است بنابراین سیر جغرافیایی گزارش ها از سمت جنوب منطقه بیکرز به سمت شمال آن بوده است. همچنین روند گزارش ها نشان می دهد که از یک سو با قدرت گیری دولت رضاشاه از نقش فعال طوایف محلی کاسته شده است و از سوی دیگر شرکت نفت در تحولات اقتصادی و اجتماعی منطقه بسیار مؤثر بوده است.

اکتشاف نفت در اوایل قرن بیستم در خوزستان، سرآغاز دوره جدیدی در تاریخ ایران بوده است. دوره ای که با حضور انگلیسی ها و شرکت نفت ایران و انگلیس همراه بود. پس از اعطای امتیاز نفت جنوب به ویلیام ناکس دارسی در 1280 ش. /1901 م. که به شکل گیری شرکت نفت ایران و انگلیس منجر شد، این شرکت بنا بر نیاز خود در حوزه عملیات نفتی شروع به استخدام کارگران ایرانی کرد. به تدریج و با استخدام نیروی کاری که از دیگر مناطق ایران به خوزستان مهاجرت کردند و نیز توسعه تأسیسات نفتی، کارگران مناطق نفت خیز با مطالبات جدی شرکت را وارد چالش بزرگی نمودند. تمرکز هزاران کارگر در این مناطق در شرایط بد اقتصادی و معیشتی، سرانجام به متشکل شدن آنها و اعتصابات کارگری انجامید که مقابله جدی شرکت نفت ایران و انگلیس را نیز به دنبال داشت. کارگران خواهان افزایش دستمزد، مسکن و امکانات بهداشتی بودند؛ اما به نظر می رسید آنچه برای شرکت اولویت داشت، صرفه جویی و بهره وری عملیات نفتی بود. پژوهش حاضر با توجه به اسناد آن دوره و گذری کوتاه بر وضعیت نیروی کار شرکت نفت ایران و انگلیس به بررسی عملکرد این شرکت در پاسخگویی به مطالبات کارگری می پردازد.

در بحبوحه نهضت ملی شدن نفت، مناطق نفت خیز جنوب از جمله خوزستان کانون توجه قرار گرفت. علاوه بر وجود صنعت نفت در این مناطق که بحث بر سر در اختیار گرفتن آن به اوج رسیده بود، اعتصابات کارگران شرکت نفت در اواخر 1329 ش و اوایل 1330 ش سبب شد تا موضع گیری هایی در این زمینه صورت گیرد. در اسفند 1329 ش مبلغی از حقوق کارگران شرکت نفت کسر گردید که سبب شد جرقه اعتصابات در این مناطق زده شود. کارگران در مقابل کسر حقوق خود، شرکت نفت را مسئول ایجاد آشوب در مناطق نفتی میدانستند. حزب توده با سیاست دوگانه سعی میکرد کارگران را متشکل کند و جبهه ملی و سران آن سعی در ایجاد آرامش در مناطق نفتی داشتند. شرایط بد اقتصادی و معیشتی از جمله زمینه های ایجاد تحرکات کارگری در مناطق نفت خیز جنوب به شمار می آمد و در این میان موقعیت حساس این مناطق به دلیل مبارزه برای ملی کردن نفت سبب شده بود تا تحولات این مناطق مورد توجه قرار بگیرد. اما این پژوهش ضمن بررسی این اعتصابات؛ در پی یافتن پاسخ این سوال است که: چه زمینه هایی سبب شکل گیری اعتصابات کارگران صنعت نفت در خوزستان بود و رویکرد جبهه ملی و حزب توده در مقابل این اعتصابات چه بوده است؟ به نظر می رسد اقدام شرکت نفت در کسر حقوق کارگران و به دنبال آن سر باز کردن نارضایتی ها از شرکت نفت که سبب فعالیت حزب توده در میان کارگران نیز شده بود، سرانجام به متشکل شدن کارگران منجر شد.. روش پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و نگارنده کوشیده با استفاده از ابزارهای گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و اسناد، داده های موردنیاز را جمع آوری کند.

هدف: اختلافات عبدالحسین ده دشتی از علما و تجار مشهور با کمپانی نفت جنوب، بر سر مالکیت اراضی قیر لارستان واقع در شوشتر، و اقدامات دو طرف برای اثبات حقانیت و مالکیت خویش بر اراضی مذکور، و پیشنهادها و راهکارهای ده دشتی برای جلوگیری از سوءاستفاده کمپانی از منافع نفتی در فاصله سال های 1301-1307ش/ 1922-1928م است. روش/رویکرد پژوهش: داده ها از اسناد آرشیوی و مدارک تاریخی  گردآوری شده است. یافته ها و نتیجه گیری:  قرارداد دارسی و کمپانی نفت جنوب با بختیاری ها منجر به نادیده گرفتن حق مالکیت سادات قیری شوشتر بر اراضی قیر لارستان گردید. این اراضی در ابتدا به کمپانی نفت جنوب اجاره داده شده بود، اما اهمیت اقتصادی آن سبب گردید تا کمپانی نفت جنوب مدعی مالکیت بر آنها شود و حق تملک سادات قیری را نادیده بگیرد. سادات قیری با انتخاب عبدالحسین دهدشتی به عنوان وکیل خویش موفق شدند مالکیت خود را بر آن زمین ها اثبات و منافع اقتصادی- سیاسی کمپانی نفت جنوب را متزلزل کنند. به پیشنهاد و پیگیری وکیل سادات قیری «مدیریت اداری و حسابرسی نفت» در خوزستان تشکیل و  سودجویی های درباریان و افراد متنفذ، از منابع نفت، متوقف و محدود گردید.

اکتشاف و پیدایش صنعت نفت در مسجدسلیمان و انعقاد قرارداد دارسی در سال 1901 میلادی ، باعث ایجاد تاثیرات عمیق ساختاری در بعد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این منطقه نفت خیز گردید. قرار گرفتن تعداد قابل توجهی از مردم در اقشار نوظهور کارگری و کارمندی شرکت نفت و استفاده از مظار تمدنی غربی، رفاهی،مسکونی،آموزشی و بهداشتی بی سابقه، باعث تغییر اساسی در سبک زندگی مردم این حوزه ی اکتشافی و صنعتی گردید؛ آنجنان که به ناگاه، اجتماعی با ساختار فرهنگ سنتی و بافتار جمعیتی و قشربندی عشیره ای، به واسطه کشف نفت و حضور انگلیسی ها در منطقه، با آخرین دستاورد های علمی و فنی (وجه مادی فرهنگ) و به تبع آن شیوه ی جهان نگری(وجه غیرمادی فرهنگ) غرب مواجه و آشنا شد. تلاش شرکت نفت ایران و انگلیس برای تامین نیروی انسانی و نیاز حیاتی به آن، موجب افزایش مهاجرت به این منطقه شد. فرض اساسی در این نوشتار بر این است که رونق گرفتن صنعت نفت به عنوان عامل تکنولوژیکی جدید، و هم زمان، تفاوت های فرهنگی مهاجران با خرده فرهنگ های متنوع و امتزاج عناصر فرهنگی آنان با هم و نیز بخشی از فرهنگ جدید غربی،زمینه ساز تغییرات اجتماعی مهمی شد که خود،آغازگر فرایند توسعه ی اجتماعی به معنای جامعه شناختی آن بود.