جلال الدین رفیع فر

از جمله موضوعات مورد بحث انسان شناسان و باستان شناسان، توجه به فرآیند تطوری در زمینه روی آوری انسان به سکونت بوده است. تاکنون، کاوش های باستان شناختی که در محوطه های نوسنگی زاگرس مرکزی به انجام رسیده؛ توالی لایه نگاری شده ای را با تاریخی از حدود اواسط هزاره هشتم تا اواسط هزاره ششم پ.م آشکار کرده است. توالی و ترتیبی از سازه ها با پلان های مشخص بیانگر مراحل آغازین تمایل به یکجانشینی و استفاده از مواد مختلف و نحوه بهره برداری از آن ها است. در این پژوهش دو موضوع مورد بررسی قرار گرفته است؛ 1. بررسی روند و الگوی سکونت در دوره نوسنگی و مراحل استقراری طی شده از سکونت فصلی به دایم در منطقه. و 2. بررسی ارتباط سازه ها و عناصر موجود با نوع روش معیشتی. در این خصوص بر اساس مطالعات اخیر میدانی باستان مردم شناختی که در منطقه مذکور به انجام رسیده؛ رفتارهای سکونتی دامداران کوچنده بختیاری، بررسی، و سه نوع الگوی استقراری، از کوچندگی تا روستانشینی شناسایی شده است؛ که در این مقاله به آن پرداخته می شود، به نظر می رسد چنین حرکاتی خود به عنوان تبیین کننده اولین تلاش ها به سوی ساخت و استفاده از خانه در مراحل مختلف دوره نوسنگی نیز مطرح می باشد.

هدف از نگارش این مقاله تعیین عوامل مرتبط با قوم گرایی فرهنگی در میان کردهای ایران بوده است. روش پژوهش از نوع پیمایش و ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه بوده است. جمعیت آماری پژوهش، کلیه مردان 18 تا 65 سال ساکن استان های کردستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه و ایلام را شامل می شود که نمونه ای با حجم 800 نفر به شیوه احتمالی از آن انتخاب شده است. نتایج آزمون پژوهش نشان داد که میان عواملی چون نوع گویش های زبان کردی ( اورامی، کلهری، سورانی و کرمانجی)، نوع مذهب (سنی، شیعه و یارسان)، رسانه مصرفی (تلویزیون)، احساس تبعیض (سیاسی، فرهنگی و اجتماعی اقتصادی) با قوم گرایی فرهنگی مردم مناطق مذکور رابطه معناداری وجود دارد. اما محل پرورش فرد (شهر و روستا) با میزان قوم گرایی فرهنگی او رابطه معناداری ندارد. اجرای عدالت و رفع نابرابری های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی اجتماعی، اهمیت دادن به عناصر فرهنگی قومی و تقویت برنامه های تلویزیونی در بخش قومی، می تواند آسیب های ناشی از قوم گرایی فرهنگی را کاهش دهد.

"موضوع تعریف انسان در قرن بیستم از جمله موضوعات بحث برانگیز بوده است. ارایه تعاریف و خصوصیات ویژه برای معرفی انسان و جدا کردن او از سایر موجودات که از هزاره های پیش شروع شده هنوز به پایان نرسیده است. صاحب نظران و دانشمندان بزرگ جهان برای انسان ویژگی های گوناگون در نظر گرفته اند. مثلا، ارسطو انسان را موجودی منطقی تعریف کرده است، دکارت موجودی بااخلاق و آگاه، دورکیم انسان را مترادف با جامعه دانسته، و اواکلی انسان را موجودی ابزارساز و مارکس گفته است انسان یعنی کار. به نظر زیست شناسان و تا حدودی باستان شناسان، انسان یعنی پستان داری دوپا با مغزی بزرگ. و بالاخره این که فیلسوفان مسلمان (ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا) بیش از هر چیز بر «نفس» تکیه کرده و آن را به عنوان جوهر واحدی که حقیقت انسان را تشکیل داده و منشا اعمال و افعال مختلف در انسان است در نظر می گیرند."

در حدود چهارسال پیش در جنوب شرق ایران در شهرستان جیرفت بخشی از عناصر فرهنگی گذشته های دور کشور در قالب اشیای تدفینی شگفت انگیز آشکار شد. ظروف ساخته شده از سنگ کلوریت و تزیین شده با نقوش انسانی،جانوری و گیاهی، مرصع با سنگ های نیمه بهادار و همچنین نمونه هایی از ظروف و اشیای تزیینی دیگری از جنس سنگ لاجورد،مرمر و فلز، از نوع مس و مفرغ، به وسیله دکتر یوسف مجیدزاده، برای نخستین بار در مجله باستان شناسی و تاریخ در ایران و اندک زمانی پس از آن در مجله مشهور و وزین فرانسوی ارکئولوژیا معرفی شد...

توانایی مغز انسان های اولیه چقدر بوده است؟ چه زمانی به وجود آمد؟ چه خصایلی انسان اندیشمند را از انسان های دیگر متمایز می کنند؟ با تکیه بر تعداد قابل توجه پژوهش های جدید، از این پس این امکان وجود دارد که بتوان موضوع پیدایش فرهنگ را در بین انسان ها تشریح کرد...

صخره های منقوش را شاید بتوان به عنوان قدیمی ترین جلوه های هنری جامعه انسانی در نظر گرفت.سابقه این هنر را بیش از 30هزار سال تخمین می زنند. این هنر در ایران نیز سابقه طولانی دارد. در مقاله حاضر محور اصلی معرفی و مطالعه این هنر در بخشی از سرزمین وسیع ایران(ارسباران-سونگون) می باشد. در منطقه مورد نظر صدها تصویر به صورت حکاکی و نقاشی بر روی صخره ها و پناهگاه های زیرسنگی شناسایی و مورد مطالعه قرار گرفته اند.این نقوش نه تنها از نظر تنوع(نقوش حیوانی-انسانی-نمادین و..) بلکه از نظر قدمت نیز اهمیت بسزایی دارند. مطالعه مردم شناختی این نقوش اطلاعات بسیار قابل توجهی درباره وضعیت و محدوده حوزه های فرهنگی و همچنین روابط و چگونگی اشاعه فرهنگ را در زمان های بسیار دور(پیش از تاریخ) در چهارراه قفقاز-آناتولی-زاگرس و فلات مرکزی ایران در اختیار پژوهش گران قرار می دهد.

کاروان سراها بناهایی اند که جهت اسکان موقت و استراحت کاروانیان در مسیر راه ها ایجاد شده و تحت تاثیر تحولات اخیر در عرصه حمل و نقل و ارتباطات، کارایی خود را از دست داده و به ویرانه هایی بدل شده اند. پیشینه وجود این بناهای امن در ایران به زمان های دور برمی گردد و حتی بنا به اظهارنظرهای مورخان می توان ایران را خاستگاه اینگونه از بنا به حساب آورد. طرح و نقشه کاروانسراها در طی قرون متمادی دست خوش تغییرات چندانی نشده اند و اساس آنها شامل ایجاد باربندها و فضاهای اطاق مانندی است که پیرامون حیاط وسط ساخته شده و تنها یک ورودی دارند. کاروان سراها را می توان حاصل اندیشه ایرانیان باستان و از این رو، تبلوری از بخشی از فرهنگ این مرز و بوم دانست...

این مطالعه با توجه به عامل جغرافیا، به بررسی روند تغییرات معیشتی کوچندگان و متغیرهای مؤثر در تحول آن در ایل بختیاری از شیوه دامداری سنتی در گذشته، تا استحاله این شیوه در یکجانشینی در دوره معاصر و چگونگی بر‌هم‌کنش‌های زیست‌محیطی آنان می‌پردازد. چنین بحث شده که تحول کوچندگی و روی‌آوری به یکجانشینی در زاگرس، به عنوان راهبردی انطباقی به شرایط نوپدید زیست محیطی در ارتفاعات و به دلیل محدودیت و پراکنش منابع، ضعف اقتصادی- فرهنگی در برابر با یکجانشینان، تغییر در زیرساخت معیشت و مکانیسم‌های آن مطرح است. با گسترش بخش صنعت و کشاورزی و تولیدات و محدودیت‌های ناشی از آن، کوچندگان با عواملی چون: محدودیت جغرافیایی در بُعد حرکتی، تلاش برای دسترسی به منابع و بر‌هم‌کنش‌های پیاپی اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی مواجه هستند. تأثیر عوامل فوق در روند روی‌آوری کوچندگان به یکجانشینی مطرح است. مواد اصلی و مورد آزمون در بیان چنین انگاره‌ای از پژوهش‌های مردم شناختی دو تیره ملک‌محمودی و تات‌خیری در دو منطقه الیگودرز و شمال دزفول و همچنین از شواهد جغرافیایی و مردم‌ شناسی تاریخی در مطالعات پیشین منطقه تشکیل یافته‌اند. در این مقاله سعی شده تا روند تغییرات شیوه معیشت و زندگی کوچندگان مورد بررسی قرار گیرد. داده های تحقیق از طریق پژوهش های میدانی در تیره های ایل بختیاری(1384) بدست آمده است.

"انقلابی در انقلاب پیش از ورود به بحث معرفی و نقد این اثر ابتدا لازم است اندکی با نویسنده آن که به تازگی در گذشته است، آشنا شویم. ژاک کوون، استاد بزرگ باستان شناسی خاورمیانه در مرکز ملی مطالعات علمی فرانسه و بنیان گذار و رییس پیشین موسسه مطالعات پیش از تاریخ خاورمیانه بود. پیشینه آشنایی نگارنده با این پژوهش گر توانا و خستگی ناپذیر به سال 1980 باز می گردد. زمانی که برای پذیرفتن راهنمایی پایان نامه دکتری خود در پی استادی ورزیده، با حوصله، قابل دسترسی و ... بودم. نخستین ملاقات ما در شهر لیون (فرانسه) انجام گرفت: مردی پا به سن گذاشته، نسبتا تنومند با موهای کاملا سفید و در اوج سادگی و افتادگی، چیزی که خصوصیات اصلی مردان بزرگ و فرهیخته است از همان لحظات نخست آشنایی متوجه شدم که همه خصوصیات اخلاقی که دنبالش بوم در او وجود دارد. مهربانی و متانت او بیش از هر چیز دیگر به دلم نشست. پیش تر شنیده بودم مردی درویش مسلک و فیلسوف ماب است. شنیده بودم او علاوه بر انسان شناسی شیفته فلسفه شرق و ادبیات آن نیز هست. در همان ملاقات اول همه این شنیده ها برایم به یقین تبدیل شد. آن روز صحبت مان به درازا کشید و تمام جزییات کار رساله را با دقت تمام مورد بحث قرار دادیم ..."

عشایر کوچنده سنگسری یکی از کهن ترین اقوام ساکن در ایران هستند که بخش عمده معیشتشان بر پایه دامداری مبتنی بر کوچ استوار است و هنوز برخی از آن ها به این شیوه زندگی وفادار مانده اند. هدف از این مقاله بررسی تداوم فرهنگی از طریق ریشه یابی تاریخی نقوش اسطوره ای و نمادینی است که زنان ایل سنگسری بر روی انواع صنایع به ویژه دست بافته ها و زیورآلات سنتی خلق کرده اند. هویت فرهنگی هر ملتی دراساس امری تاریخی است و بحث محوری در این فرض، مفهوم تداوم است؛ بنابراین بدون دیرینه شناسی عناصر فرهنگی نمی توان هر فرهنگ را کامل و جامع شناخت؛ زیرا شناخت فرهنگ هر قوم یا گروهی مستلزم پژوهش های ریشه ای و تاریخی است. روش مطالعه این پژوهش مبتنی بر بررسی اسناد و متون و مشاهده مستقیم صنایع دستی مردم سنگسر است.

در حدود چهارسال پیش در جنوب شرق ایران در شهرستان جیرفت بخشی از عناصر فرهنگی گذشته های دور کشور در قالب اشیای تدفینی شگفت انگیز آشکار شد. ظروف ساخته شده از سنگ کلوریت و تزیین شده با نقوش انسانی،جانوری و گیاهی، مرصع با سنگ های نیمه بهادار و همچنین نمونه هایی از ظروف و اشیای تزیینی دیگری از جنس سنگ لاجورد،مرمر و فلز، از نوع مس و مفرغ، به وسیله دکتر یوسف مجیدزاده، برای نخستین بار در مجله باستان شناسی و تاریخ در ایران و اندک زمانی پس از آن در مجله مشهور و وزین فرانسوی ارکئولوژیا معرفی شد...

این مقاله از چند قسمت تشکیل شده است:‌ قسمت اول مربوط به بررسی مساکن تالش در منطقه طولارود است. در این بخش مساکن ابتدایی و سنتی تالش توصیف شده و تغییرات تکنولوژیکی و فرهنگی آن، مورد مطالعه قرار گرفته است. در بخش دیگر منشا قدرت سیاسی، سازمان مختلف عشایری تالش با تکیه بر اقتصاد و منزلت اجتماعی، ساختار مادی قدرت و تغییرات ایجاد شده مورد بررسی قرار گرفته اند. علاوه بر آن دو چرخه قدرت در بین عشایر تالش و نظام تعویض آن و موضوع افزایش قدرت در دو دوره زمانی با هم مقایسه شده است. در بخش دیگر، علاوه بر مطالعه مواد اولیه و کارکرد لباس های سنتی،‌ تغییرات ایجاد شده در این مورد و علل و عوامل موثر در دگرگونی و تغییر پوشاک برشمرده شده است. بخشی نیز به بررسی ویژگی های اقتصادی این گروه قواعد مربوط به آن در دوره قبل و بعد از اسکان می پردازد. و بالاخره ویژگی های نظام خانواده و خویشاوندی و دگرگونی جنبه های مختلف آن در بین ساکنین تالش آخرین مبحثی است که در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته می گیرد.

حنا گیاهی است با جاذبه های دوگانه طبیعی شامل رنگ زیبا و خواص کم نظیر که در بین بیشتر اقوام و ملل محبوبیت و کاربرد دارد. این گیاه افزون بر داشتن خواص دارویی- زینتی، یکی از مواد پرکاربرد در جشن ها و آیین های خانوادگی و قومی است. یکی از موارد استعمال حنا در جشن حنابندان است که ریشه در تاریخ کهن ایران دارد. از سده های پیشین تاکنون این جشن به سبب وجود خرده فرهنگ ها و موقعیت های جغرافیایی، در قسمت های مختلف ایران با آیین های ویژه ای برگزار می شود. بسیاری از این آیین ها ریشه های مشترک و شیوه های اجرایی یکسانی دارند و برخی دیگر با وجود ریشه های مشترک، با شیوه های متفاوتی برگزار می شوند. در این تحقیق با روش اسنادی و با مطالعه کتاب ها و مقالاتی که درباره آیین نمادین حنا و دیگر کاربردهای آن در فرهنگ مردم ایران نوشته شده، به مقایسه آیین های حنابندان در 10 منطقه ایران پرداخته شده و در نهایت، به کمک نظریه های کارکرد گرایی و اشاعه فرهنگی نتایج نهایی به دست آمده است.

آسیاب به عنوان یکی از نمودهای تمدن ایرانی، جلوه ای از دانش بومی ایرانیان در راستای سازگاری با اقلیم خشک و کم آب ایران است. این پژوهش، به بررسی بسترمند و زمینه مند فرهنگ آسیابانی در یکی از روستاهای منطقة جنوبی سبزوار می پردازد و با اتخاذ رویکردی مردم نگارانه، با رویکرد نظری بوم شناسی فرهنگی، از خلال بررسی این پدیده، به دنبال واکاوی مناسبات طبیعت و فرهنگ است. نتایج نشان می دهد شکل گیری فناوری و سازه آسیاب، پاسخی سازگارانه به ویژگی های طبیعی و اقلیمی منطقه است که فرهنگ سازی خاصی به همراه داشته است؛ بنابراین، سویه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آسیاب، مواردی هستند که به آن ها پرداخته می شود. با توجه به داده ها و شواهد میدانی پژوهش حاضر می توان گفت آسیابانی در منطقه مورد مطالعه، به عنوان حرفه ای کارآمد و ضروری مطرح است، اما این حرفه، در تحلیل نهایی حرفه ای، چندان مطلوب تلقی نمی شود. با توجه به نتایج، به نظر می رسد جایگاه نه چندان مطلوب این حرفه در فرهنگ مورد مطالعه را باید در ساخت پرتنش جوامع روستایی در مناطق حاشیه کویر جست وجو کرد.