فرید احمدزاده

این مقاله به ساختار و عملکرد آسیاب های آبی در منطقه کوهستانی هورامان می پردازد. آسیاب های آبی با ساختاری فنی که زاییده دانش بومی و روشی هوشمندانه از گذشتگان است در راستای ایجاد تعادل بین نیازها و خواسته های جوامع انسانی با امکانات بالفعل و بالقوه موجود در محیط های مختلف شکل گرفته است. با توجه به اینکه نان مهم ترین خوراک مردمان گذشته بوده است، آسیاب و حرفه آسیابانی به واسطه ارتباط با معیشت، تغذیه و شیوه گردآوری غذا، بخشی از مطالعات حوزه تاریخ اجتماعی به شمار می رود. بنابراین با پژوهش در این موضوعات می توان به نقش مهم و کارکرد آسیاب های آبی در عرصه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع محلی در گذشته آشنا شد. در این پژوهش سعی بر این است که به بررسی و مطالعه آسیاب های آبی منطقه هورامان به عنوان بخشی از فرهنگ مادی به جای مانده از ادوارقاجار و پهلوی پرداخته شود؛ و به این پرسش پاسخ دهد: آسیاب های آبی هورامان، طی دوران قاجار و پهلوی، چه نقشی در تداوم و تحول زیستی منطقه، به لحاظ ساختاراجتماعی – اقتصادی داشته اند؟ روش پژوهش توصیفی – تحلیلی و با تکیه بر مطالعات میدانی، منابع محلی، تاریخ شفاهی بصورت مصاحبه با پژوهشگران بومی و اشخاصی که بصورت نسل در نسل شغل آسیابانی را به ارث برده اند، صورت پذیرفته است. نتایج پژوهش نشان می دهد آسیاب های آبی هورامان با وجود اینکه در یک منطقه کوهستانی و صعبالعبور ایجاد شده اند همواره علاوه بر عملکرد اصلی خود یعنی، آرد کردن غلات برای پختن نان، در معیشت و تداوم زیست در این منطقه به لحاظ اجتماعی و اقتصادی نقش ایفا کرده اند. بنابراین آسیاب های هورامان از یک سو نقش بی بدیلی در شکل دادن و تنظیم روابط اجتماعی جوامع درون منطقه و برون منطقه ای داشته است. و از سوی دیگر به طور گسترده به بافت اجتماعی – اقتصادی جوامع هورامان که به دلیل کمبود زمین در منطقه کوهستانی، کشاورزی مناسبی نداشته اند؛ کمک کرده است.

در نوشتار حاضر با هدف بررسی و ارزیابی فرهنگ مادی به جای مانده در پهنه فرهنگی منطقه هورامان، به اهمیت مسئله آب در این منطقه کوهستانی و نحوه مدیریت و کنترل آن پرداخته شده است. در پژوهش های میدانی که نتایج آن در این نوشتار انعکاس یافته تلاش بر آن بود تا به این پرسش ها پاسخ گفته شود که اصول و شیوه های مدیریت منابع آب در منطقه هورامان چگونه بود؟ و انواع منابع آب و سازه های آبی چه نقشی در شکل گیری سکونتگاه ها و شیوه معیشت جوامع منطقه داشته اند؟ در نتایج این پژوهش مشخص گردید که منابع آب های سطحی(رودخانه سیروان) و نزولات جوی به ویژه برف با وجود شیب تند منطقه هورامان، نقش مؤثر و مهمی در پویایی منظر فرهنگی هورامان داشته است. بر این اساس با ایجاد شبکه های مدیریت وانتقال منابع آب در دل سنگ و عمق دره ها و انتقال از طریق حفر یا احداث کانال، تأسیساتی آبی را به وجود آورده اند که ضمن تداوم و توسعه سکونتگاه ها، زمینه ارتباطات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی جوامع منطقه، همراه با معیشتی پایدار در هورامان از گذشته تا به امروز را فراهم آورده است.

محوطه تاریخی قلات موت آباد در منطقه پیرانشهر به لحاظ مستندات متعدد تاریخی و فرهنگی ازقبیل: آثار سفالی، بقایای معماری، آجری و به خصوص از جهت نقشه معماری بسیار حائز اهمیت است. وجود نقشه موسوم به «ستاره ای» در طراحی حصار بیرونی محوطه، بیانگر اهمیت و نقش محوری این محوطه در دشت پیرانشهر است. این محوطه در جوار یکی از شعب رودخانه زاب کوچک قرار گرفته است که در اثر گذر زمان، استفاده از آن به عنوان پایگاه نظامی در دوره معاصر و حفاران قاچاق به تدریج تخریب شده است و هم اکنون شواهد آوار معماری در سطح محوطه قابل مشاهده است. نمونه هایی از طراحی نقشه ستاره ای شکل در نقاط مختلف ایران و هم چنین قلعه های اروپایی قابل مشاهده، و از این حیث با نقشه قلات موت آباد قابل مقایسه است. مسأله اصلی این نوشتار، بررسی این محوطه با تکیه بر مدارک و شواهد موجود است تا ضمن دستیابی به یک تاریخ گذاری نسبی محوطه، اهمیت ساختارهای نظامی در دشت پیرانشهر را مورد مطالعه قرار گیرد؛ بنابراین پرسش هایی مطرح است: 1- بنای قلات موت آباد متعلق به چه دوره زمانی، و دارای چه ساختار و نقشه ای است؟ 2- قلات موت آباد پیرانشهر به لحاظ فرم و ساختار معماری دارای چه ویژگی و کارکردی است؟ بر این اساس، نتایج تحقیق با توجه به مطالعه منابع مکتوب تاریخی، مقایسه نمونه های مشابه و هم چنین آثار مادی در سطح محوطه، می توان بیان کرد که محوطه در دوره صفویه، افشار یا اوایل قاجار، با نقشه ای موسوم به ستاره ای شکل، با کارکرد و عملکردی نظامی و الهام گرفتن از عناصر معماری غربی بنا شده است. روش تحقیق پژوهش حاضر تاریخی، توصیفی-تحلیلی است و جمع آوری یافته ها با مطالعه منابع تاریخی، مستندنگاری میدانی و تحلیل تصاویر هوایی و داده های حاصل از آن فراهم شده است.

هدف این پژوهش مطالعه و شناخت جایگاه زنان کرد در جامعه ایلی کرمانشاهان دوره قاجار و میزان تأثیرگذاری آنان در ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی براساس گزارش های سیاحان، اسناد و نقش سنگ قبرهای، منطقه است. سیاحان اطلاعات نادری درباره زندگی ایلی و عشایری و جنبه های دیگر زندگی اجتماعی زنان ارائه می دهند. آنان زنان را بن مایه و ستون فقرات ایل و محور هرگونه تلاش و کوشش دانسته اند و معتقدند زن نقش شاخص و مهمی در پایداری و استحکام نظام خانوادگی و ایلی داشته است. نکته جالب توجه آنکه سنگ قبرهایی از زنان در این منطقه به یادگار مانده که متعلق به دوره قاجار است. نقش سنگ مزارهای جامعه ایلی کرمانشاهان بازتاب جایگاه اجتماعی و فردیِ متوفی در زمان خود بوده است. لذا، این پژوهش با چنین رویکردی به روش توصیفی تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای و میدانی به بررسی موضوع می پردازد. یافته های تحقیق نشان می دهد زنان کرد در جامعه ایلی کرمانشاهان دوره قاجار نقشی انکارناپذیر در ساختارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ایفا کرده اند. بنابراین، شاهد حضور زنان کرد عشایر کرمانشاهان در نقش و جایگاه ارباب و رئیس جامعه ایل، مالکیت زنان بر زمین، تولید صنایع دستی و نقش مهم آن ها در عمل «وقف» هستیم.

استفاده از تکنیک حجاری یکی از شیوه های متداول تزیینات معماری در بناهای دوره اسلامی است که نمونه های پرشماری از آن ها در مساجد شهر اصفهان مشاهده می شودکه بررسی، مطالعه و مقایسه هر یک ازآن ها می تواند بازشناسی هویت فرهنگیشان را در پی داشته باشد. هدف اصلی پژوهش حاضر، شناسایی، طبقه بندی و تحلیل تزیینات حجاری بر اساس نوع نقوش در بنای مسجد عتیق اصفهان است و در پی پاسخگویی به سوالات زیر است: 1- تزیینات حجاری مسجد عتیق اصفهان به لحاظ نقوش و مضامین شامل چه مواردی است و چه ویژگی هایی دارند؟ 2- چه تفاوت ها و شباهت هایی به لحاظ نقوش بین تزیینات حجاری بنا در دوره صفویه و قاجار وجود دارد؟ این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی بر مبنای بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ی و تجزیه و تحلیل کیفی انجام گرفته است. یافته های تحقیق نشان می دهد تزیینات حجاری مسجد عتیق از نظر تکنیک، به سه گونه برهشته، برجسته و حکاکی منفی و از نظر کارکرد به کتیبه، سنگاب، محراب، تزیینات گلدانی، ستون و نیم ستون ها، پنجره های سنگی و کله قندی ها تقسیم می شود. بر این اساس، نقوش متنوعی که در حجاری ها به چشم می خورد به ترتیب فراوانی در گونه های هندسی (قابندی ها، گلدانی ها، مقرنس، پیچ تزیینی، گره و دیگر نقوش هندسی) ، خط نگاری (نستعلیق، ثلث و کوفی) و نقوش گیاهی (انتزاعی) دسته بندی می شود. غنای تزیینات حجاری بنای مسجد عتیق در دوره صفوی و قاجار دارای اشتراکاتی بوده است، اما کاربرد خط ثلث و نقوش گیاهیِ انتزاعی در حجاری دوره صفوی بیشتر و در مقابل خط نستعلیق و تلفیق نقوش گیاهی انتزاعی و طبیعتگرا در تزینات حجاری بنا در دوره قاجار بیشتر دیده می شود. این نقوش در موارد بسیاری تاریخ مشخصی را به همراه ندارد، اما موارد رقم دار به دوره صفویه و قاجار تعلق دارد.پراکندگی زمانی این آثار به گونه ای است که نمونه تاریخ داری از قبل و یا بین این دو دوره مشاهده نمی شود.

مسجد جامع مظفری کرمان، از بناهای شاخص و برجسته معماری قرن هشتم هجری قمری محسوب می شود که با وجود تنوع تزئینات کتیبه نگاری در طول دوره های مختلف اسلامی، تاکنون تحقیق جامعی پیرامون آن انجام نگرفته است. این نوشتار با هدف شناخت، مطالعه و تحلیل مضامین کتیبه ها و تاریخ نگارش آنها، در مسجدجامع مظفری کرمان به روش توصیفی- تحلیلی- تاریخی با استفاده از منابع اسنادی و مشاهدات میدانی نگارش یافته است. یافته های پژوهش نشان می دهد موضوع عمده متون کتیبه های مسجد جامع مظفری کرمان مذهبی است و علاوه برکتیبه های دوره آل مظفر، کتیبه هایی در دوران صفویه، قاجار، پهلوی و معاصر به بنای مسجد جامع مظفری کرمان الحاق شده است. خط ثلث و کوفی بنایی - معقلی بیشترین کاربرد را در تزئین کتیبه ها داشته است. همچنین به نظر می رسد شرایط سیاسی و اجتماعی هر دوره در انتخاب آیات قرآنی برای نگارش کتیبه ها تأثیر بسزایی داشته است.

نقش مایه ها در هنر سفالگری حامل مفاهیم و مضامینی است، که تجلی گر جهان بینی جوامع بشری به شمار می آیند؛ نقوشی که بر سفال نقش می بندد، بیانگر میراثی است که در آن بستر به وجود آمده اند. تحقیق پیش رو، به بررسی و تحلیل نقوش جاندار برروی سفالینه های نیشابور در دوره سامانیان می پردازد؛ که جزو زیباترین و اسرارآمیزترین نقوش سفالینه های اسلامی محسوب می شوند. اهداف این پژوهش عبارتند از: شناخت مفاهیم و مضامین آن ها و مشخص کردن عواملی که در نقش کردن نقوش جاندار برروی سفالینه های دوران مزبور دخیل بوده اند. لازم به ذکر است که تاکنون در رابطه با این نقش مایه ها در هنر سفالگری اسلامی، نظریه های گوناگون مطرح شده است؛ اما اغلب آن ها مصادیق مستدل و مستندی را در این زمینه ارائه نکرده اند. بدیهی است که اطلاعات مستخرج از نمونه های به کار رفته در سفالگری نیشابور در دوران سامانی، می تواند تا حدود زیادی راهگشای بسیاری از ابهامات موجود در این زمینه و شناخت هرچه بیش تر نقوش جاندار بر روی این سفالینه ها باشد. از همین رو می کوشیم، ابعاد مختلف مفهومی و محتوایی و نمادین نقش مایه های مزبور را به صورت مستند، با روش پژوهشی توصیفی – تحلیلی، و تکیه بر روش کتابخانه ای مورد بحث و تحلیل قرار دهیم. بنابر مهم ترین یافته های تحقیق، عامل واحدی را نمی توان به عنوان تنها عامل نقش کردن نقوش جاندار بر سفالینه های نیشابور ذکر کرد؛ بلکه مجموعه ای از عوامل و منابع شناخته و ناشناخته در نقش کردن آن ها دخیل بوده اند که از مهم ترین منابع شناخته شده آن ها، رواج و رونق ادبیات و فرهنگ ایران زمین در دوره سامانی، علاقه خاندان پادشاهی سامانی به فرهنگ و هنر و اساطیر ایران باستان و ابداعات هنرمندان طراح سفال از محیط و طبیعت اطراف خود می باشد. گردآوری اطلاعات نیز، از طریق کتابخانه ای، منابع مکتوب، تصویری و الکترونیکی صورت گرفته است.

طی دوره قاجاری در شهر کرمانشاه به عنوان یک شهر مهم و مرکز حکومتی فرزند بزرگ فتحعلی شاه، محمدعلی میرزا، بناهای شاخصی از جمله مساجدی با ویژگی های تزیینی خاص و زیبا ساخته شده است. در این پژوهش، سعی بر آن است تا با تمرکز بر دو مسجد دولتشاه و حاج شهبازخان که از مهم ترین بناهای مذهبی این دوره در کرمانشاه هستند؛ تزیینات معماری آنها (کاشی کاری، آجرکاری، گچ بری، حجاری و...) موردبررسی، توصیف و تحلیل و مقایسه قرار گیرد. همچنین بر شناخت عناصر بومی منطقه، در خلق نقوش و مضامین تزیینات معماری این مساجد تأکید می شود. دلیل انتخاب این دو مسجد آن است که از لحاظ ماهیت تزیینات معماری و نقوش تزیینی نسبت به سایر مساجد قاجاری کرمانشاه برتری خاصی دارند و شاخص های تزیینات معماری دوره قاجار در شهر کرمانشاه را می توان در آنها به روشنی مشاهده نمود. هدف پژوهش، شناسایی و طبقه بندی نقوش و مضامین اصلی تزیینات معماری مساجد دولتشاه و حاج شهبازخان دوره قاجار در شهر کرمانشاه، در قیاس با مسجد سپهسالار در شهر تهران است تا به این پرسش ها پاسخ داده شود: نخست، تزیینات معماری مساجد قاجاری دولتشاه و حاج شهبازخان شهر کرمانشاه به لحاظ نقوش و مضامین شامل چه موارد و ویژگی هایی است؟ دوم، چه تفاوت ها و تشابهاتی در تزیینات مساجد دولتشاه و حاج شهبازخان در شهر کرمانشاه، در قیاس با مسجد سپهسالار در پایتخت قاجارها در شهر تهران مشاهده می شود؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که تزیینات معماری در مساجد قاجاری شهر کرمانشاه، نقوش هندسی، گیاهی، جانوری و تزیین کتیبه ای را در برمی گیرند که از نظر سبک و محتوا ارتباط نزدیکی با دیگر تزیینات بناهای هم دوره را نشان می دهند. پژوهش حاضر، بر مبنای بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای و سپس با بهره گیری از روش های توصیفی - تحلیلی صورت پذیرفته است.

مساجد همواره طی دوران اسلامی به گونه ای خاص تجلیگاه ذوق و مهارت خالصانه هنرمندان بوده و همچون بومی بزرگ مجموعه ای از هنرهای رایج هر عصر را به نمایش می گذاشته است. با آغاز سلسله قاجاریه، آرایه کاران این دوره به پیروی از سفارش دهندگان و بانیان اصلی آثار معماری، گرایش آشکاری به بهره گیری از تزیینات سنگی در معماری بناهای این دوره داشته اند. حجاری ستون های سنگی نمونه های پرشماری است که در مساجد قاجاری حاج شهبازخان و دولتشاه در کرمانشاه مشاهده می شود. بررسی، مطالعه و مقایسه هر یک با نمونه های شاخص در شهر شیراز، سنندج و اصفهان در دوره قاجار و زندیه بازشناسی هویت فرهنگی را در پی دارد. بر این اساس، پژوهش حاضر با توجه به خلأ نسبی موجود در این زمینه، بر مبنای بررسی های میدانی و مطالعات کتابخانه ای، سپس با بهره گیری از روش های توصیفی- تحلیلی و مطالعات تطبیقی به چگونگی ارتباط بین تزیینات حجاری ستون های مساجد در دوره قاجار می پردازد. یافته های تحقیق نشان می دهد، حجاری ستون های مساجد مورد نظر با نمونه های هم دوره در شیراز و اصفهان از نظر سبک و محتوا ارتباط نزدیکی دارد. ریشه اصلی این گونه تزیین در هنر ایران باستان به خصوص ستون سازی دوره هخامنشی است.          

واقعه معراج پیامبر اکرم (ص) همواره موردتوجه هنرمندان بوده و موجب پدید آمدن آثار متعددی در عرصه های مختلف هنری همچون؛ نگارگری و سفالگری شده است. بنابر آیات قرآن کریم، شبی در مکه، جبرئیل بر پیامبر اکرم (ص) نازل می شود و پیامبر را به بیت المقدس فرامی خواند (آیه اول سوره اسرا و آیه 18 سوره نجم). پیامبر سوار بر مَرکبی به نام بُراق می شود و سفر روحانی خود را آغاز می کند. در سده هفتم هجری قمری و در عهد ایلخانی، چالش های مذهبی موجب شد تا تصویرسازی روایات قرآنی، به ویژه موضوعاتی که در ارتباط وقایع زندگی پیامبر اسلام است، موردتوجه قرار گیرد. یکی از این نقوش تزیینی، نقش اسفنکس ها در کنار درخت زندگی است. این نقوش به عنوان کهن الگو در فرهنگ ایران باستان و میان رودان، بستر مناسبی برای وصف روایت فرازمینی معراج، از نگاه هنرمندان نگارگر و سفالگر، فراهم آورد. هدف این مقاله مطالعه و شناخت دقیق نقش نمادین بُراق و درخت سدره المنتهی بر روی سفالینه های دوره اسلامی و مقایسه آن با نمونه های نگارگری است. همچنین در ادامه فرایند این پژوهش به چرایی انتخاب موجود اساطیری اِسفَنکس به عنوان مرکب پیامبر پرداخته می شود. روش انجام این پژوهش، تاریخی و توصیفی- تطبیقی و شیوه گردآوری، به صورت کتابخانه ای و میدانی است. نتایج پژوهش، بیانگر آن است که واقعه معراج، واقعه ای فرازمینی است؛ بنابراین هنرمندان، نقوش اِسفَنکسی را که هم موجودی اسطوره ای و هم در ارتباط با علم نجوم بوده به عنوان مرکب پیامبر در سفر روحانی ایشان در نظر گرفته اند.