معراج پیامبر

اسطوره، دریچه ای به تجربه های ماورایی است، تجربه هایی که فراسوی استدلال عقلی می نشیند. بنابراین، بهترین بستر برای بیان تجربیات عمیق انسان در برقراری ارتباط با مبدا هستی است، زیرا، تجربیاتی ژرف مانند معراج حضرت پیامبر، به استدلال های منطقی تمکین نمی کنند. حیوانات ترکیبی در دنیای اساطیر نقشی مهم ایفا می کنند و براق – مرکب حضرت پیامبر در شب معراج – در میان حیوانات ترکیبی اساطیری، نمونه ای نادر به عنوان واسطه تحقق تجربه های ماورایی انسان است و مفاهیم نمادین بسیاری را در خود نهفته دارد. مضمون معراج حضرت پیامبر از دوره ایلخانی مورد اقبال هنرمندان واقع شد و در دوران تیموری و صفوی شاهکارهایی در این زمینه آفریده شدند. در این مقاله نمونه هایی از براق در نگاره های دو مکتب مورد مقایسه قرار گرفته است. هنرمندان با در نظر داشتن روایات و آثار ادبی و بهره گیری از سنت های تصویری مکتب مربوط و خلاقیت خود به ترسیم براق همت گماشته اند. براق در نگارگری هرات گاه زیبایی صرف و گاهی شکوه را به نمایش می گذارد و هنرمند در نگارگری تبریز زیبایی و شکوه را با هم می آمیزد و در وجود براق عرضه می کند.

واقعه معراج پیامبر اکرم (ص) همواره موردتوجه هنرمندان بوده و موجب پدید آمدن آثار متعددی در عرصه های مختلف هنری همچون؛ نگارگری و سفالگری شده است. بنابر آیات قرآن کریم، شبی در مکه، جبرئیل بر پیامبر اکرم (ص) نازل می شود و پیامبر را به بیت المقدس فرامی خواند (آیه اول سوره اسرا و آیه 18 سوره نجم). پیامبر سوار بر مَرکبی به نام بُراق می شود و سفر روحانی خود را آغاز می کند. در سده هفتم هجری قمری و در عهد ایلخانی، چالش های مذهبی موجب شد تا تصویرسازی روایات قرآنی، به ویژه موضوعاتی که در ارتباط وقایع زندگی پیامبر اسلام است، موردتوجه قرار گیرد. یکی از این نقوش تزیینی، نقش اسفنکس ها در کنار درخت زندگی است. این نقوش به عنوان کهن الگو در فرهنگ ایران باستان و میان رودان، بستر مناسبی برای وصف روایت فرازمینی معراج، از نگاه هنرمندان نگارگر و سفالگر، فراهم آورد. هدف این مقاله مطالعه و شناخت دقیق نقش نمادین بُراق و درخت سدره المنتهی بر روی سفالینه های دوره اسلامی و مقایسه آن با نمونه های نگارگری است. همچنین در ادامه فرایند این پژوهش به چرایی انتخاب موجود اساطیری اِسفَنکس به عنوان مرکب پیامبر پرداخته می شود. روش انجام این پژوهش، تاریخی و توصیفی- تطبیقی و شیوه گردآوری، به صورت کتابخانه ای و میدانی است. نتایج پژوهش، بیانگر آن است که واقعه معراج، واقعه ای فرازمینی است؛ بنابراین هنرمندان، نقوش اِسفَنکسی را که هم موجودی اسطوره ای و هم در ارتباط با علم نجوم بوده به عنوان مرکب پیامبر در سفر روحانی ایشان در نظر گرفته اند.

نگارگر، در بازنمودهای تصویریِ روایت و داستان های ادبی در هر دوره تاریخی متأثر از مذهب، فلسفه، ادبیات، علم و سیاست و زندگی اجتماعی و فرهنگ همان دوره بوده است که در مواردی به دلیل مؤلف بودن نگارگر، معنای دیگری به یک اثر بخشیده می شود. یکی از آثار شاخص نگارگری ایران نگاره های خمسه نظامی کتابخانه بریتانیا در مکتب پسین هرات است که به نظر می رسد نگارگران معنای دیگری را در نگاره ها خلق کرده اند که در حقیقت نشان دهنده مؤلف بودن نگارگر در ترسیم صحنه های خمسه نظامی در آن دوران است. از نگاره هایی که نگارگر به عنوان مؤلف یک اثر معنای افزوده ای را ایجاد نموده، تصویر نگاره معراج پیامبر منتسب به عبدالرزاق را می توان نام برد که هدفمند برگزیده شده است. هدف این پژوهش شناسایی معنای لایه های پنهان در نگاره معراج پیامبر به روش آیکونولوژی بوده بنابراین این تحقیق بر مبنای هدف در زمره پژوهش های بنیادین است و براساس ماهیت توصیفی تحلیلی می باشد. نگارندگان تلاش دارند با مطالعات اسنادی به طرح این پرسش بپردازند که «چه لایه های معنایی پنهان در نگاره معراج پیامبر در نسخه خمسه نظامی بریتانیا وجود دارد؟ نتایج حاصل نشان می دهد که هرچند نگاره قواعد زیبایی شناختی نگارگری ایرانی را رعایت کرده اما با ممزوج کردن مضامین ادبی و مذهبی و با تحلیلی ناب درباره امامان شیعی نوع نگرش خود و اوضاع حاکم بر جامعه را جهت دستیابی به تفکرات تشیع و تصوف مصور نموده است و در این نگاره به وضوح شاهد نشان دادن مضامین افزوده توسط نقاش در ارتباط با عرفان، صوفی گری و همچنین اعتقاد به شیعه دوازده امامی هستیم.اهداف پژوهش:شناسایی معنای لایه های پنهان در نگاره معراج پیامبر به روش آیکونولوژی.بررسی مضامین افزوده توسط نقاش در نگاره معراج پیامبر.سؤالات پژوهش:چه لایه های معنایی پنهان در نگاره معراج پیامبر در نسخه خمسه نظامی بریتانیا وجود دارد؟نقاش در نگاره معراج پیامبر، چه مضامینی در ارتباط با عرفان، صوفی گری و اعتقادات شیعی افزوده است؟