رضا رضالو

عصر آهن به دوره ای اطلاق می گردد که در آن تکاپوی مهاجرت در بین اقوام مختلف شدت گرفت. بهترین اثر باستان شناختی از این اقوام مهاجر، ساختارهای تدفینی آنهاست. به گونه ای که این ساختارها در بسیاری از حوزه های باستان شناختی که آنها اشغال نموده اند، دیده می شود. شاخص ترین ویژگی تدفینی این اقوام که در غالب سرزمین های وارد شده به آن قابل مشاهده است، وجود یک ساختار مدور سنگی بر سطح گور است که فضای مرکزی یا محل قرار گرفتن مرده را احاطه نموده است که گاهی بواسطه چیدن یک ردیف قلوه سنگ یا قطعه سنگ ساخته می شده و یا گاهی با ساختاری چند ردیفه از سنگ های کوچک و بزرگ و با نظمی خاص انجام می گرفته است. منطقه ی مورد مطالعه، حوضه یکی از رودخانه های پر آب شهرستان مشگین شهر است که یکی از مهمترین عوامل شکل گیری محوطه های باستانی این بخش از استان اردبیل به شمار می آید. در بررسی های میدانی، گورستان های عصر آهن بسیاری در این حوضه مورد مطالعه قرار گرفت که یکی از ویژگی های بارز آنها، ساختارهای جالب توجه دایره ای شکلی است که فضای داخلی گور و محل قرار گرفتن جایگاه مرده را احاطه نموده است. پژوهش حاضر با پیش زمینه ای مختصر از نحوه پراکنش چنین ساختارهایی در قبور هزاره دوم و اول ق.م، با نگاهی به مطالعات اسطوره شناختی و نمادشناختی، به چرایی و چگونگی وجود ساختارهای مدور در تدفین های باستانی عصر آهن حوزه مشگین چایی پرداخته است. نگاهی جامعه شناختی به این موضوع، نشانگر وجود باورهای خاصی در بین جوامع عصر آهن بوده که اعتقاد به آنها سبب پیدایش و تداوم شیوه های خاصی در تدفین مردگان شده است.

اقوام کوچرو سکایی در هزاره اول ق.م.، در پی حرکت گروهی خود به غرب، بخش های زیادی از اوراسیا را اشغال کردند. اقوام سکایی در زمره آخرین قبایل آریایی بودند که پس از مهاجرت سایر اقوام هند و اروپایی در پایان قرن هشتم ق.م. از سرزمین اصلی خود (جلگه های جنوب روسیه) بیرون آمدند و در شمال آسیای مرکزی و جنوب سیبری امروزی و شمال دریای کاسپین و حدود غربی آن تا پشت کوه های قفقاز در دشت های پهناور این ناحیه بسیار وسیع پراکنده شدند. هدف پژوهش حاضر، بررسی حوزه نفوذ و گسترش فرهنگ و تعاملات فرهنگی این اقوام در شانزده حوزه جغرافیایی اوراسیا، از شرق به غرب است؛ مطالعه حاضر به روش تاریخی، با رویکرد کیفی و با استناد به گزارشات باستان شناختی، بازیافته ها و مواد باستان شناختی نوع سکایی و پراکندگی آن ها را در غرب مغولستان، ناحیه تووا، منطقه آلتای، آسیای مرکزی، ایران، جنوب و شمال قفقاز، بین النهرین، آسیای صغیر، کریمه، جنوب اوکراین و جنوب شرق اروپا، مصر، یونان، اروپای مرکزی، غرب مدیترانه و اروپای غربی بررسی کرده است. به سبب گستردگی حوزه مورد مطالعه، اهتمام ویژه صورت گرفته است تا به مهم ترین محدوده های سکایی هر حوزه و نیز بازیافته هایی از گونه سکایی اشاره شود تا بدین طریق، چشم اندازی دقیق از میزان گستردگی این فرهنگ در اوراسیا مطالعه شود. پژوهش حاضر با توجه به این پرسش اصلی انجام گرفته است که، میزان گستردگی فرهنگ اقوام سکایی چگونه بوده و نوع مواد باستان شناختی آن ها در هر کدام از این حوزه ها چیست؟ نتایج به گستردگی شایان توجه این فرهنگ در پهنه ای وسیع از جغرافیا اشاره دارد. فرهنگ مذکور، در یک دوره زمانی کوتاه توانسته است بسیاری از حوزه های فرهنگی و جغرافیایی را تحت تأثیر خود قراردهد و فرهنگ های بسیاری از اقوام را جذب کند. در بسیاری از حوزه های مورد بررسی، یافته های همگونی از این فرهنگ به دست آمده است.

مقاله حاضر درصدد است، براساس مطالعات باستان شناختی و جغرافیایی- که در استان اردبیل صورت گرفته است، به بررسی تحلیلی نقش شرایط جغرافیایی و ساختارهای طبیعی در شکل گیری، توسعه و افول قلعه های پیش از تاریخی استان اردبیل بپردازد. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی – تحلیلی و با رویکردی میان رشته ای، با استفاده از تصاویر ماهواره ای پردازش شده، بررسی های سیستماتیک میدانی و کاوش های باستان شناسی، در پی پاسخ به این پرسش است که الگوی سکونتگاه های هزاره سوم و دوم پ.م استان اردبیل چگونه بوده و عوامل جغرافیایی و طبیعی در این امر چگونه و تا چه حد تأثیرگذار بوده اند؟ نتایج تحقیق نشان می دهد، پدیده های جغرافیایی نقش بارزی در پراکنش فضایی، تعیین نوع کارکرد و میزان اهمیت قلعه های عصر مفرغ استان اردبیل داشته است. تحلیل پراکنش فضایی قلعه ها و برهم کنش های سیاسی- اقتصادی آن ها با یکدیگر، این فرضیه را به ذهن متبادر می سازد که الگوی حاکم بر تعاملات سیاسی- اقتصادی قلعه های استان اردبیل، قرابت نزدیکی با الگوی مکان مرکزی کریستالر دارد؛ به گونه ای که نظریه مکان مرکزی در این محدوده جغرافیایی قابل پیگیری است. براساس این الگو، قلعه خسرو، قلعه مرکزی بوده و درپیرامون آن قلعه های کوچکتری مانند زینو، شیندیر شامی، کیچیک یوردی، شیطان داشی و... قلعه های اقماری آن بوده اند. از جمله مشخصه های ظاهری قلعه مرکزی (قلعه خسرو)، وسعت زیاد محوطه و قرار داشتن یک گورستان بزرگ در کنار آن می باشد. از مشخصه های اصلی قلعه های اقماری نیز می توان به وسعت کم، پراکندگی در اطراف قلعه مرکزی با فواصل مشخص، محافظت از حدود و ثغور قلعه مرکزی و راههای ارتباطی اشاره کرد.

تولید و فراوری سفال قلم سیاه در دوره آل مظفر یک روند منطقی و در پاسخ به نیازهای یک نظام اجتماعی پویا و تودرتو است. شهری که به سبب مرکزیت سیاسی و فرهنگی و مزیت های اقتصادی به چنان درجه ای از پیشرفت رسیده است که دارای مشاغل و جمعیت های متنوعی است. جامعه سفالگران میبد، تحت عنوان کوی فخاران دارای هویتی اجتماعی و حرفه ای است. این جامعه به سبب خویشاوندی و تمرکز تولید در محدوده ای مجاور راسته بازار قدیم میبد در جنب مسجد جامع کهن یک مکان گزینی مشخص دارد. انتقال و استمرار دانش بومی تولید سفال در قالب یک فرهنگ شفاهی و بومی است. رواج واژه ها و نام گزینی های بومی و محلی برای کلیه روندهای تولید سفال بخشی از هویت و منزلت شغلی در این حرفه محسوب می شود. مصالح و مواد اولیه این هنر صنعت بواسطه مواهب طبیعی معادن خاک رس ریزدانه و مرغوب در بومی سازی و تداوم آن تا به امروز نقشی بی بدیل دارد. استادکاران سفالگر با شناختی که از مواد معدنی و آلی منطقه دارند، با شیوه های کاملا سنتی و درون زا به تولید لعاب و رنگ برای پوشش سطوح سفالینه مبادرت می کنند. نقش مایه های به کار رفته در نقش اندازی و نگار گری آن بازتابی است از دنیای ذهنی ای که اقلیم، زیست بوم، معماری و سایر مناسبات اجتماعی با آن همبسته است. روش تحقیق در این مقاله میدانی با رویکرد مردم شناسی و مبتنی بر داده های سفالی مکشوفه از مطالعات باستان شناسی و مصاحبه و گفتگوهای شفاهی با استادکاران و مطلعین محلی است که برایند آن ارائه تصویری مناسب از سنت سفالگری قلم سیاه میبد، شیوه های فراوری مواد اولیه، و مراحل ساخت و تولید را در بر می گیرد.

مخاطب هر اثر هنری میل به دریافت معنای آن دارد و شناخت دقیق یک اثر یا یک تصویر جهت دریافت معنا و محتوای آن، نیاز به خوانش و حتی تفسیر دارد و شمایل نگاری در اصل سعی در بیان معنای تصویر دارد. در هنرهای تجسمی نماد یک تصویر، یک گیاه، یک حیوان و یا یک علامت است که معنای عمیق تری از آنچه دیده می شود دارد. اغلب برای ما دریافت معنا و تفسیر نمادهای سده های گذشته کار آسانی نیست. گاهی نمادها اشاره به یک واقعه و یا داستان دارند و گروهی از نمادها جایگزین شخصیت ها و افراد خاصی اند. در این راستا بنای قره کلیسا از مهم ترین و پر نقش و نگارترین کلیساهای ارمنیان در ایران است که در شمال شرقی شهرستان چالدران قرار گرفته است. سراسر نمای دیوارهای شمالی و جنوبی این کلیسا و همچنین برج ناقوس آن دارای حجاری های منحصربه فرد و بی نظیری است. نقوش حجاری شده این بنای تاریخی را می توان به 5 دسته ازجمله: نقوش انسانی، نقوش جانوری، نقوش گیاهی، نقوش هندسی و نقوش اسطوره ای تقسیم بندی کرد. این نقوش با ظرافت، تناسب و زیبایی بی نظیری توسط استادکاران هنرمند و باتجربه ای حجاری گردیده اند و نگاه تجریدی- تزئینی خلاق هنرمند به بهترین شکل در همه نقوش نمود یافته و هر نقش، نماد و نشان خاصی است. در میان نگاره های قره کلیسا، نقش جانوران بیشتر از دیگر نقوش مورد توجه بوده که هم به دلیل تنوع گونه های جانوران در محیط اطراف و هم نمادینه بودن بسیاری از حیوانات چون شیر، قوچ، گاو، اسب و... است. این نقوش صرفاً جنبه تزئینی ندارند و معانی و مفاهیم عالی تری ارائه می کنند و به خاطر برخورداری از جنبه های نمادین، یکی از متنوع ترین جلوه های نمادگرایی هستند. در این مقاله سعی شده است نقوش جانوری این بنای تاریخی معرفی و تفسیر گردد.

گورستان گیلوان یکی از بزرگ ترین گورستان های باستانی ایران است که در جنوب استان اردبیل و در دشت میان کوهی خلخال واقع شده است و به لحاظ یافته های باستان شناختی یکی از شاخص ترین محوطه های شمال غرب ایران به شمار می آید، زیرا قبوری از سه دوره باستان شناسی عصرمفرغ میانی، عصرآهن و دوره پارتی را ارائه داده است. چهار فصل کاوش علمی در آن انجام گرفته که نتایج فصل اول آن به طور کامل انتشار یافته است. در این پژوهش به قبور عصر آهن که در فصل دوم مورد کاوش قرار گرفته اند پرداخته شده است. در طی این فصل 5 گور باستانی مورد کاوش قرار گرفت که با شماره های 26، 27، 28، 29 و 31 مشخص گردیده اند. گور شماره 29 در عصرمفرغ میانی، قبور 26، 28 و 31 در عصرآهن I و گور 27 در دوره پارتی تاریخ گذاری شده اند. گورهای این گورستان به صورت چاله ای بوده که تدفین در آن ها به صورت تک نفره و دونفره صورت گرفته است. در پژوهش حاضر قبور عصرآهن به لحاظ کیفی به شیوه توصیفی-تحلیلی و با رویکرد مقایسه ای مورد مطالعه و به لحاظ یافته های تدفینی با آثار سایر محوطه های شمال غرب و مناطق هم جوار مورد مقایسه قرار گرفته است. مقایسه های انجام گرفته مانند نتایج مطالعات قبور فصل اول این گورستان یک ارتباط فرهنگی را با محوطه های عصرمفرغ میانی و جدید و عصرآهن I و II نشان می دهد که این موضوع بیانگر تسلسل فرهنگی از عصرمفرغ میانی تا اواخر عصرآهن II است که در نقطه مقابل نظریه پویایی فرهنگی قرار می گیرد.

ارمنستان از دیرباز به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک خاص خود، توجه بسیاری از اقوام و ملل مختلف را جلب کرده است، به گونه ای که این کشور با موقعیت راهبردی آن به کانون اصلی جنگ های ایران و روم در عصر اشکانی بدل شده بود؛ منازعاتی که سرانجام در دوران حکومت ساسانیان، با تقسیم ارمنستان میان این دو قدرت بزرگ به پایان رسید. ارتش روم بارها در رویارویی با نیروهای پارتیزان اشکانی در دشت های بین النهرین مغلوب و سرانجام برای رفع ناکامی های خود، از جغرافیای طبیعی ارمنستان به منظور نفوذ و لشکرکشی استفاده کرد. به همین منظور و در راستای اقدامات رومی ها که این منطقه را برای لشکرکشی به داخل ایران انتخاب نمودند، دولت اشکانی برای مقابله با حملات متناوب آنها، رشته استحکامات تدافعی در گذرگاه های طبیعی ورودی به فلات ایران ایجاد کرد. در این پژوهش، با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با روش میدانی و کتابخانه ای و با استناد به منابع مکتوب تاریخی و داده های باستان شناختی که شامل بررسی قلاع دوره اشکانی و مستندات باستان شناسی بوده به مطالعه ارتباطات و منازعات مابین بین ملل قدرتمند در دوران اشکانی پرداخته شده است. همچنین مطالعه فوق به بازشناسی روابط بین دو امپراتوری مذکور و به تبع آن شناخت جغرافیایی سیاسی- نظامی ارمنستان توجه کرده است. نتیجه به دست آمده نشان دهنده اهمیت موقعیت ژئوپلیتیک ارمنستان، در روابط سیاسی- نظامی ایران با کشورهای همسایه و رقبا بوده است.<br />  <br />  

در شکل گیری معماری هر دوره از ادوار تاریخی ایران، علاوه بر عواملی همچون وضعیت جغرافیایی، اقلیم، فرهنگ، آموزه ها و احکام دینی نیز به نوبه خود در سبک ها و ویژگی های آن تأثیری مستقیم دارد. این تأثیرات در بناهای مذهبی، خصوصاً در معماری بناهای آرامگاهی خود را بیشتر نشان می دهد و باید گفت که دو مقوله مذهب و معماری با یکدیگر ارتباط کامل دارند و آن ها را می توان امری جدایی ناپذیر از یکدیگر به شمار آورد. پژوهش حاضر که مبتنی بر مطالعات کتابخانه های و بررسی های میدانی است، به منظور تبیین و شناسایی میزان تأثیر آموزه ها و احکام شیعی در معماری و هنرهای وابسته به آن در مقابر مربوط به اهل تشیع دوره قاجار آذربایجان غربی انجام شده و در این راستا در صدد بررسی میزان تأثیر آموزه های مذهب تشیع در ویژگی های معماری و تزئینات بناهای آرامگاهی آذربایجان غربی و ارتباط بین آموزه ها و احکام شیعی و هنر و معماری مقابر آذربایجان غربی بود. نتایج نشان داد که شیعیان به بناهای آرامگاهی خصوصاً امام زادگان به مثابه مساجد می نگرند و حضور این دسته از بناها را در معماری اسلامی با توجه به نوع آموزه ها و احکام خود، امری بدیهی می پندارند. به طور کلی مذهب شیعه، مهم ترین تأثیرات را در کمّیت و کیّفیت معماری و تزئینات بناهای آرامگاهی دارد و همان طور که در بررسی مقابر شیعی آذربایجان غربی مشخص شده، این آموزه ها به طور آشکاری در احداث این دسته از بناها و تداوم حیات آن ها در طی ادوار؛ همچنین در حضور عناصر و مشخصه های معماری مقابر منطقه از جمله کاربرد مناره ها، استفاده از ضریح و منبر درون مقبره، به کارگیری شعائر مذهبی و کتیبه هایی با مضامین شیعی، اوج استفاده از تزئینات مفصل کاشیکاری، آیینه کاری و گچبری و حتی در وسعت این بناها نیز تأثیرات خود را نشان می دهد.

سفالگری یکی از دیرینه ترین هنرهایی است که تجلی گاه باورها، اساطیر و جهان بینی تمدن های بشری به شمار می آید و نقوشی که بر سفال نقش می بندد، معرف میراثی است که در آن بستر به وجود آمده است. هنر سفالگری در طی نخستین سده های اسلامی، غنا و ارزشی بیش از پیش یافت. در طبقه بندی انواع سفالینه های دوره اسلامی، سفال های نوع آقکند از جایگاه ویژه ای برخوردارند. در مقاله حاضر، سعی شده تا پس از ترسیم پیش زمینه های تاریخی و هنری سفال آقکند، به بررسی تطبیقی و تحلیلی چگونگی تأثیر نقوش منسوجات آل بویه و سلجوقی بر نقوش سفالینه های آقکند و برعکس، پرداخته شود. تمرکز بررسی حاضر، بر نقش مایه ها و مضامین به کاررفته در منسوجات آل بویه و سلجوقی و سفال آقکند است، ضمن اینکه توجه به تقابل نقش و معنا نیز از نظر دور نمانده است. بااینکه، مکان اصلی ساخت برخی سفال هایی که به نوع آقکند معروف شده اند به درستی معلوم نیست، چنین بررسی هایی می تواند در ارائه یک راهکار برای مکان یابی محل ساخت این نوع سفالینه ها به باستان شناسان و هنرشناسان کمک کند. نظر به اینکه اطلاعات ما از سفالینه های نوع آقکند بسیار محدود است، انجام چنین پژوهشی ضروری می نماید. یافته های پژوهش حاضر نشان دهنده تأثیر ژرف نقوش نمادین و تزئینی منسوجات این دو دوره بر نقوش سفالینه های آقکند است. برخی نقوش ازجمله نقوش پرندگان به لحاظ چگونگی اجرا، شکل، نوع پرنده و همچنین طرز قرارگیری نقش در زمینه، به همان فرمی که در منسوجات طراحی شده اند، بر روی سفال های نوع آقکند نیز دیده می شوند. به طورکلی، در موارد مختلفی چون تمام رخ نمائی، تقابل و تقارن، قاب های نقوش، ترسیم نقوش انتزاعی، شیوه تزئین باتوجه به ماده خام این دو زمینه هنری، تحرک در نقش حیوانات و زمینه نقش ها، می توان به تأثیر و تأثرات این دو زمینه هنری پرداخت و درمورد آنها بحث نمود. باتوجه به موضوع، محتوا و هدف پژوهش، می توان این سؤالات را مطرح نمود: در چه زمینه هایی می توان بین نقوش منسوجات ادوار آل بویه و سلجوقی با سفالینه های نوع آقکند شباهت و افتراق پیدا کرد؟ براساس مقایسه بین دو زمینه هنری موردبحث، تا چه حد می توان به تبیین نزدیکی نقوش بین این دو زمینه هنری و ارتباط بین آنها پرداخت؟ روش پژوهش حاضر، توصیفی- تطبیقی با رویکردی کیفی و شیوه جمع آوری اطلاعات، اسنادی (کتابخانه ای) است.

در این مقاله، با توجّه به اسطوره و داستان کی خسرو، پادشاه کیانی، در اوستا و با اشاره به متن های پهلوی، تاریخیِ اسلامی و شاهنامه، به بازشناسی مکان دریاچه چیچست باستانی پرداخته شده است. دربارة این موضوع با در نظر داشتن ابعاد گوناگون چون جنگ کی خسرو با افراسیاب، ویژگی های ذکر شده برای این دریاچه در متن های مختلف و با توجّه به مکان دژ بهمن و آتش کده آذرگشنسب بحث شده است. در این منبع ها، همه این مکان ها در ارتباط با هم ذکر شده است. بر همین اساس، در این مقاله، با بررسی همه این سخنان، دریاچه شورابیلِ اردبیل به عنوان مکان دریاچه چیچستِ باستانی پیشنهاد شده است. با بررسی ویژگی های جغرافیایی استان اردبیل و پژوهش های انجام شده در این راستا، به این نتیجه رسیدیم که از بسیاری جنبه ها، دریاچة شورابیل اردبیل با ویژگی های دریاچة چیچست سنجش پذیر است. پژوهش پیش رو به روش کتاب خانه ای و با تکیه بر منبع های تاریخی، جغرافیایی و ادبی انجام گرفته است. در این راستا، به متن های کهن دینی و شاهنامه بیش از سایر منبع ها توجّه شده است.

سکاها به عنوان یکی از مهم ترین اقوام، در هزاره اول قبل از میلاد، در مطالعات تاریخی و باستان شناسی ایران اهمیت بسزایی دارند. این قوم در برهه ای از تاریخ ایران، یعنی دوره مادها، وارد ایران شدند و برای مدتی کوتاه، قسمت هایی از شمال غرب ایران را تحت تسلط خود درآوردند. مطالعات میدانی باستان شناختی، در مطالعات سکا شناسی دنیا، نقش مهمی ایفا می کنند. چندی پیش یکی از اولین مدارک متقن از حضور تاریخی اقوام سکایی در ایران، از یک حفاری علمی در گورستان خرم آباد مشگین شهر، در استان اردبیل به دست آمده است. این مقاله به بررسی نتایج و کشف های این حفاری پرداخته است؛ سپس به واسطه آن ها حضور سکاها را در ایران، با در نظر گرفتن منابع تاریخی، تبیین کرده است. این کشف ها مربوط به آیین تدفین سکایی و اهمیت تدفین اسب، به همراه اشیای منحصر به فرد نوع سکایی، به عنوان هدایا برای بزرگزاده سکایی هستند. این کشف ها نشان می دهند که گفته های هرودوت درباره آیین تدفین باشکوه سکایی، در ایران نیز رایج بوده است؛ همچنین، سلطه سکاها را بر غرب آسیا که برخی از پژوهشگران در نوشته های خود، با شک و تردید بدان نگریسته اند، اثبات می کند؛ پس می توان نتایج این کشف ها را با نتایج سایر کشف های مراسم تدفین سکایی، در نقاط مختلف دنیا مقایسه کرد.

منطقه شمال غرب ایران در هزاره اول پ.م نقش مهمی در انجام مراوادت، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ایران با سرزمینهای پیرامونی ایفا می کرده است. با توجه به اهمیت بالای منطقه، ابهامات زیادی در شناخت ویژگی ها و تعاملات فرهنگی این منطقه به ویژه در دوران هخامنشی و اشکانی وجود دارد. معرفی و تحلیل باستان شناختی هر چه بیشتر یافته های فرهنگی گذشته و جدید می تواند سهم زیادی در روشن ساختن ابهامات فرهنگی منطقه داشته باشد. قلعه قوناق قیران از معدود محوطه های مربوط به دوره هخامنشی در استان اردبیل است. این قلعه بزرگترین استقرار دارای ظروف منقوش مثلثی مربوط به دوره هخامنشی در دشت اردبیل است که تا کنون بررسی و کاوش نشده است. بررسی باستان شناختی قلعه قوناق قیران به شیوه روشمند و با اجرای عملیات نقشه برداری نمونه برداری مستندسازی و تحلیل یافته ها انجام شد. هدف، مطالعه ۲۵٪ داده های فرهنگی داخل کارگاه های سطح قلعه بود. از آنجایی که هدف اصلی این پروژه شناخت ویژگی های ظروف منقوش مثلثی بود، پس از طبقه بندی سفال ها و گزینش نمونه های شاخص مطالعه و مقایسه تطبیقی آن ها با دیگر محوطه های هم زمان در داخل و خارج ایران انجام شد از این قلعه همچنین سفال های منقوش سبک اردبیل و سفالهای لعاب دار با لعاب سبز متعلق به دوره سلجوقی به دست آمد که نشانگر توالى استقرار در آن است. ویژگی های بارز معماری دفاعی قلعه قوناق قیران و شرایط محیطی و توپوگرافیک آن نشان از اهمیت و جایگاه سیاسی این محوطه دارد.

نقوش چلیپایی در ادوار پیش از اسلام برای تزیین هنرهای مختلف بکار رفته است و این نقوش در تزیینات معماری دوره اسلامی نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در این مقاله به بررسی مفاهیم، زیبایی شناسی و سیر تحول این نقوش در تزیینات معماری دوره اسلامی ایران از آغاز تا پایان دوره زند و قاجار پرداخته شده است. هنرمندان متفکر دوران اسلامی از همان ابتدا به اهمیت نمادگرایی و زیبایی شناسی این نقوش پی بردند و بر همین اساس با کاربرد آنها، این نقوش را به یکی از عناصر اصلی تزیینی دوره ی اسلامی تبدیل کردند. در این راستا آنها را به صورت جداگانه و یا با تلفیق با سایر نقوش هندسی و کتیبه ای، در زمینه های مختلف هنری به کار بستند. بررسی جنبه های پیدایش، چگونگی و علل ظهور آن در بناهای مختلف و همچنین ترکیب آن به لحاظ زیبایی شناسی با نقوش دیگر، از دیگر اهداف این نوشته است. این نقش به طور بارز خود را در بناهای آرامگاهی اسلامی نشان می دهد و در سیر تحول خود از یک نقش ساده در اوایل اسلام، به یک نقش زیبا و نمادین در قرون میانی تبدیل شده و در دوران متأخر به یک نقش صرف تزیینی تبدیل می شود.

در شاهنامه فردوسی به نام مکان هایی اشاره شده که یکی از این آن ها، دژی است اهریمنی به نام «دژ بهمن» که در اطراف اردبیل و در دوره کیانیان، وجود داشته است. نام این دژ، در داستانِ اختلافی که میان سرداران ایرانی بر سر جانشینی کاووس وجود داشته، ذکر شده که طی آن برخی از سران به جانشینی فریبرز و برخی دیگر به جانشینی کیخسرو تمایل دارند. کاووس چاره در این می بیند که از این دو نفر هر کدام که بتواند دژ جادویی بهمن را فتح نماید، جانشین وی گردد. مقاله زیر با استفاده از مطالعات باستان شناسی سعی دارد موقعیت دژ بهمن را مکان یابی نماید.

سفالینه های نیشابور و نقوش آنها می توانند حلقه ی رابطی میان دو دوره از شکوفاترین دوره های تاریخ هنر ایران -پیش و پس از اسلام- محسوب شوند. حمایتِ حاکمان سامانی از هنر و هنرمندان، از مواردی بود که رشدِ سفالگری در نیشابور طی قرون سوم و چهارم هجری قمری، را موجب شد. همه ی نقوش نیشابور؛ کتیبه ای، هندسی و جاندار از پیشینه ی ارزشمندی در تاریخ هنر ایران برخوردار هستند و از زیباترین جلوه های خلاقیّت انسان در عرصه ی سفالگری نیشابور، طراحیِ نقوش جانوری است. این نقوش از نظر فرم، ساختار، مبانی زیباشناسی و اعتقادی تکامل زیادی یافته اند و نمایانگر باورها و اعتقادات مردم آن روزگاران است. باتوجه به اینکه بیشتر نقوش جانوری سفال نیشابور متعلّق به پرندگان و تزئینات وابسته به آنهاست، دراین مقاله، به دو دسته ی پرندگان و غیر پرندگان تقسیم شدند. ضمنِ تحلیلِ ساختاری هر نقش، مفهومِ نمادین و تأثیرپذیریِ مستقیم از نقوش ماقبل اسلام، نیز شرح داده شد. بااینکه تزیینات و قدرت بیانِ سبک سامانی، تاحدی جایگزین نمادگراییِ گذشته شده است ولی نه تنها تکرار نمادهایی از هنرِ پیش از اسلام، چون ساسانیان، بلکه حضور مفاهیم نمادین مختلفی را در نقوش جانوری سفال نیشابور می توان دید. وجود احادیث و پیام های اخلاقی- اعتقادی، کنار نقش جانوران، از مواردی بود که محقق را در گره گشاییِ نمادِ بعضی نقوش یاری کرد.

پیدایش سکونتگاه های بشری همواره بر پایه عوامل طبیعی مانند آب و خاک مناسب استوار بوده است. در زمان های گذشته، سکونتگاه های قلعه ای به عنوان یکی از مراکز حیات جمعی انسان تحت تاثیر متغیرهای متعدد طبیعی از قبیل فاصله از رودخانه، شکل زمین، ارتفاع، شیب، جهت شیب، اقلیم، نوع خاک و پوشش گیاهی بوده است. در این راستا، پژوهش حاضر بر پایه داده های میدانی و اسنادی و با استفاده از مدل ویکور، درصدد ارزیابی و رتبه بندی عوامل طبیعی موثر در پراکنش سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل است. بر پایه داده های به دست آمده از بررسی های میدانی و اسنادی، 100 سکونتگاه قلعه ای در گستره جغرافیایی استان اردبیل بررسی و شناسایی شد، که مواد و جامعه آماری این پژوهش را تشکیل می دهند. یافته های حاصل از تجزیه و تحلیل داده ها در قالب مدل ویکور نشان می دهد، که ارتفاع، فاصله از رودخانه و شکل زمین (دشتی و کوهستانی)، بیش ترین تاثیر را در پراکنش فضایی سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل داشته است.