سید مهدی خاتمی

کمرنگ شدن هویت بومی شهرها و شبیه شدن آن ها به هم، یکی از مهم ترین چالش های امروزین شهرهای ایرانی است. در پژوهش های انجام گرفته در این زمینه، عمدتا به بررسی این مقوله به صورت نظری تمرکز گردیده و به نیازهای شهروندان و درک ایشان از هویت در بستر شهرهای ایران توجه کمتری شده است. پژوهش حاضر علاوه بر شناخت میزان هویتمندی نماها در خیابان شریعتی با قدمتی دیرینه در شهر تهران، مولفه های هویت نماها را از دید شهروندان مورد تحلیل قرار خواهدداد. با تدوین پرسشنامه ای از ۳۹ نمای منتخب خیابان شریعتی براساس طیف پنج تایی لیکرت، نظر بیش از ۳۰۰ نفر از شهروندان در این زمینه، مورد پرسش و ارزیابی قرار گرفت. پس از بررسی پاسخ های تشریحی، علل هویتمندی و یا کم هویتی نماها از سوی مشارکت کنندگان با روش مقوله بندی در موضوعات کالبدی-زیبایی شناسی، ادراکی-معنایی، عملکردی، اجتماعی و زمانی تشریح گردید. در پایان مشخص گردید، مولفه های کالبدی-زیبایی شناسی در صدر توجه افراد قرار دارد. عواملی که ریشه در تاریخ و فرهنگ مردم داشتند در رتبه دوم اهمیت و مولفه های ادراکی-معنایی، عملکردی و اجتماعی در مراتب بعدی قرار گرفتند. با این وجود در صورتی می توان هویتمندی نماها را تضمین کرد که تمامی عوامل در کنار هم و به صورت منسجم مورد توجه قرار گیرند.

بیان مساله و هدف: بعد از گذشت حدود نیم قرن از تاسیس رشته طراحی شهری در ایران و وجود فارغ التحصیلان بسیار در این رشته، وضعیت و نقش حرفه ای ایشان در کشور نیاز به مطالعه دارد. در همین راستا هدف از این پژوهش تحلیل نقش و جایگاه کنونی فارغ التحصیلان طراحی شهری در حرفه می باشد. تعداد بالای فارغ التحصیلان از یک طرف و عدم امکان برقراری ارتباط با ایشان در سایر دانشگاه ها، باعث شد این تحقیق به فارغ التحصیلان طراحی شهری دانشگاه تربیت مدرس محدود گردد. روش: پژوهش حاضر از روش پیمایش کمی بهره برده است. تکنیک به کار گرفته شده در جمع آوری داده ها نیز پرسشنامه آنلاین ساختاریافته با جامعه آماری 100 نفر (شامل فارغ التحصیلان طراحی شهری دانشگاه تربیت مدرس، از ورودی 1383 تا 1396) می باشد. در راستای تحلیل داده ها نیز از تکنیک تحلیل نتایج و آمارهای استنباطی جهت تعمیم نتایج بدست آمده از نمونه آماری به کل جامعه آماری فارغ التحصیلان طراحی شهری تربیت مدرس استفاده شده است. یافته ها: دستاورد این پژوهش بررسی و ارزیابی نقش و جایگاه کنونی فارغ التحصیلان طراحی شهری در حرفه بوده است که نتایج آن نشان دهنده ی فعالیت عمده ی طراحان شهری، به ترتیب در دفاتر مشاور، مدیریت شهری، آموزش و پژوهش می باشد. همچنین در بخشی از این پژوهش سعی شده است تا میزان اثرپذیری و اثرگذاری عواملی مانند ادامه ی تحصیل و مهاجرت فارغ التحصیلان که به نوعی متاثر از نوع فعالیتشان در حرفه می باشد، بررسی و مقایسه شود.

برقراری رابطه فضایی مناسب میان بخش ساخته شده و عناصر طبیعی موجود در بافت شهر یکی از شروط اساسی پایداری است. رابطه ای که با ایجاد دگرگونی در نگاه بشر پس از رنسانس و در ادامه انقلاب صنعتی به طور چشمگیری دچار تغییر گشت و ارتباطی که میان شهر و بستر طبیعی تا پیش از آن به شکل مطلوبی وجود داشت کمرنگ گشته که نیازمند بازنگری است. این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که چه نوعی از برخورد با طبیعت در فرم شهر و ساختار فضاهای عمومی شهری جهت ارتباط مجدد این دو عنصر پاسخده است؟ آنچه در این مقاله مدنظر است، شناسایی امکانات طراحی شبکه ای و یکپارچه فضاهای عمومی در ایجاد ارتباط مناسب میان بافت طبیعی و مصنوعی و تقویت پیوند شهر و طبیعت با رعایت اصول مطرح شده در نظریه های شهرسازی طبیعت مبنا است. در این پژوهش با تحلیل محتوای منابع و نظریات مطرح شده در ادبیات توسعه سبز شهری و نظریات رویکرد شبکه فضاهای عمومی انجام گرفته تلاش شد تا شاخص های ساختار فضایی شهر در راستای پیوند آن با طبیعت استخراج گردد. مطابق مطالعات انجام شده نظریه های شهرسازی طبیعت مبنا بر لحاظ نمودن بستر طبیعی موجود در شهرها و چرخه های زیست محیطی آن ها در ساختار اصلی شهر تأکید و هر یک پیشنهاداتی را ارائه نموده اند. همچنین تجربه های انجام شده در زمینه شهرسازی یکپارچه نیز بهره گیری از عناصر طبیعی شهر در مجموعه فضاهای عمومی را تأمین کننده انسجام بافت شهری دانسته و از امکانات این عناصر در راستای ایجاد شبکه ای از فضای عمومی بهره برده اند. لذا می توان این طور نتیجه گرفت که بهره گیری از رویکرد شبکه فضاهای عمومی شهری در پیوند شهر و طبیعت می تواند فرصتی را در فرآیند طراحی ایجاد نماید تا عناصر طبیعی به عنوان بخشی از استخوان بندی شهر و نه جزئی منفک از آن لحاظ گردند؛ طبق یافته های پژوهش توجه به شاخص های اتصال، تداوم، تنوع، عدالت دسترسی، کفایت فضای طبیعی، کیفیت فضای طبیعی، ایمنی، مقیاس انسانی، هویت – شخصیت، اختلاط کاربری، و پیاده مداری می-توانند در پیوند شهر و طبیعت مؤثر باشند. در نهایت با توجه به شاخص های استخراج شده میزان هم پیوندی ساختار شهر نور با طبیعت ارزیابی گردید.

پس از دو دهه از تلاش متمرکز جهانی بر ارتباط میان محیط کالبدی و سلامت، در حالی که اغلب این مطالعات بر مؤلفه های عینی پیاده مداری و چاقی تمرکز کرده اند، تحقیقات اندکی هستند که به بهبود سلامت روان، به خصوص در کشور ایران پرداخته باشند. بر اساس پیمایش ملی سلامت روان، آخرین آمار اختلالات روانپزشکی در کشور در گروه سنی 15 تا 64 سال، 6/23 درصد است که بیشترین آمار مربوط به مجموع اختلالات اضطرابی و خلقی بوده ولی در کل، اختلال افسردگی اساسی با 7/12 درصد، به تنهایی بیشترین آمار را به خود اختصاص داده است و نکته قابل توجه اینکه که ۶۰ درصد افرادی که دچار اختلال روانپزشکی بودند هیچ اقدامی برای درمان خودشان نکرده اند.این امر اهمیت مطالعات پیشگیرانه از جمله سیاست های شهری را دوچندان می کند. بر این اساس، مقاله حاضر سعی دارد تا با مرور ادبیات و شواهد تجربی، و برشمردن چالش ها و ابهامات اصلی که تحقیقات با آن روبرو هستند، دستورکاری پژوهشی را برای ورود طراحان و برنامه ریزان شهری فراهم کند. برای یافتن مقالات از طیف متنوعی از پایگاه های داده ای و موتورهای جستجو مانند گوگل اسکالر، پاپ مد، اسکوپوس و وب آو ساینس استفاده شده است. مقالات برگزیده، بر اساس وابستگی به موضوع، تعداد ارجاعات و جدید بودن یافته ها انتخاب گردیدند. از بین مطالعات منتخب به ترتیب 72، 25 و 3 درصد در بازه بین سال 2010 تاکنون، سال های 2000 تا 2009 و پیش از سال 2000 انتشار یافته اند، که به ترتیب میانگین ارجاعات آن ها 151، 676 و 284 استناد بوده است. یافته ها نشان می دهد، استفاده از تعاریف و روش های متفاوت، عدم درک صحیح از مفاهیم شهری و روانشناختی، مقیاس ها و پیچیدگی متغیرها امکان مقایسه نتایج را   کاهش می دهد. در نتیجه، امکان شکل گیری یافته های متقن که بتواند پشتوانه نظری محکمی برای برگردان آنها به سیاست های راهبردی فراهم کند، سخت می شود. از این رو،  انجام مطالعات میان رشته ای که بتواند فهم مشترکی از مفاهیم، شاخص ها و متغیرها ایجاد کند و تحقیقات طولی و کوهورت، که بتواند در درک روابط علی کمک نماید، باید در اولویت قرار گیرند.

نقش نهادهای واسط و متشکل از افراد متخصص در زمینه شهرسازی به منظور آگاهی بخشی به شهروندان و پرنمودن خلأ بین آنان و مدیریت شهری، در راستای تحقق مشارکت ضروری به نظر می رسد. این پژوهش باهدف بررسی نقش سمن متخصص در امور شهری در مشارکت شهروندان برای بهبود محیط شهری در سطح محله صورت گرفته است. بدین ترتیب که در یک فرآیند اقدام پژوهی، بنیاد مردم نهاد چهارطبقه به عنوان یک سمن تخصصی شهرسازی انتخاب و نقش این نهاد در امر مشارکت و آگاهی بخشی به ساکنین طی دو ماه به صورت مستمر در طول انجام پروژه کیفیت بخشی به محلات دررابطه با استقبال از بهار 1397 در دو محله اقبال و امامیه در شهر مشهد بر اساس مدل تحقیق اقدامی لوین بررسی شد. جامعه آماری ساکنین محلات موردنظر است و حجم نمونه در هر محله بیشتر از 10 درصد جمعیت آن در نظر گرفته شده است. در مراحل مختلف از روش های مشاهده، مصاحبه های عمیق، جمع آوری نظرات بر روی بنر، پرسش نامه و جلسات استماع عمومی به منظور جمع آوری داده ها استفاده شده است. نتایج این اقدام پژوهی که مبتنی بر تجزیه وتحلیل های تفسیری است، نشان می دهد، ازیک طرف حضور سمن ها می تواند تا حدی خلأ موجود در مشارکت را حل نماید و به بهبود رابطه مدیریت شهری و شهروندان کمک کند، اما از طرف دیگر موانعی در این مسیر وجود دارد که عمدتاً به ضعف سازوکارهای قانونی مرتبط می شود. همچنین حضور این نهادهای واسط لازم است در تعریف پروژه های مشارکت مبنا مدنظر قرار گرفته و بسترهای لازم برای امتداد مشارکت و ادامه دار شدن گفتگوها با مردم پیش بینی گردد.

پاندمی کووید-۱۹ با بر هم زدن الگوهای معمول، تحولات قابل ملاحظه ای را در زمینه های برنامه ریزی و طراحی شهری ایجاد کرده است. این پژوهش به بررسی دقیق تأثیرات این بحران بر سازمان های غیردولتی (NGOs) فعال در حوزه شهرسازی در ایران می پردازد. تمرکز اصلی این مطالعه بر نقش بسزای این نهادها در تعامل و تطبیق پذیری با الگوهای نوظهور مدیریتی و تغییرات ناشی از دوران پساکووید است. پژوهش با بهره گیری از مصاحبه های عمیق و دقیق با نمایندگان ۱۷ سازمان غیردولتی فعال درزمینه شهرسازی اجرا شده و سپس داده ها به وسیله تحلیل محتوای کیفی، ارزیابی و تفسیر شده است. نتایج کدگذاری مصاحبه ها در سه مقوله اصلی زمینه های اثرگذار بر فعالیت در دوران کرونا، چگونگی مواجهه با کرونا و راهبردهای پس از کرونا، دسته بندی شده اند. راهبردهای استفاده شده توسط این سازمان ها به منظور برخورد با فعالیت ها و چالش های ساختاری خود در طی همه گیری، به طور دقیق مورد کاوش قرار گرفته اند. با در نظر گرفتن فاکتورهای مؤثر بر فعالیت سازمان های غیردولتی در بستر ایران که شامل مدیریت شهری با تاب آوری پایین، وجود شهروندانی که کمتر در فعالیت های مدنی مشارکت دارند، در کنار وجود بسترهای مناسب برای فعالیت مجازی، سازمان های غیردولتی در مواجهه با چالش های کووید-۱۹ سه راهبرد توقف موقتی، تطبیق پذیری با شرایط و تحولات کامل در پیش گرفته اند. علاوه بر این با تأکید بر تأثیرپذیری این سازمان ها از شرایط بحرانی پیش آمده، در بلندمدت نیز اثرات متفاوتی اعم از پذیرش و مقاومت توسط آنها اتخاذ شده است. این پژوهش پیش زمینه ای برای تحقیقات دقیق تر و عمیق تری در رابطه با شناسایی بهترین استراتژی ها و راهبردهای پیش روی برای مواجهه بهتر سازمان های غیردولتی در مقابله با بحران های پیش بینی نشده است. دانش و تجربیات کسب شده از همه گیری می تواند به عنوان یک سرمایه باارزش برای مواجهه مؤثرتر با چالش های مشابه در آینده عمل نماید