قاسم بستانی

اختلاف قرائت قرآن کریم از ابتدای ظهور خود، با این پرسش چالش برانگیز همراه بوده است: آیا موارد مورد اختلاف در قرائت قرآن، از حیث اصول کلی و موارد جزئی(فرش الحروف) به معنا و دلالت قرآن آسیب می رساند؟ و در حقیقت: آیا این موارد اختلاف قرائت، دارای توجیه نقلی و علمی به خصوص از نظر علم نحو(که مهم ترین مرجع اثبات و رد صحت دلالت یک وجه در یک متن است) دارند؟ از این رو، مفسّران و نیز نحویّان از دیرباز، درصدد بیان وجوه صحّت تک تک قرائت های قرآنی بوده و نسبت به برخی از علما- که در خصوص برخی از قرائت ها  تردیدهایی داشته- موضع گرفته و ادله مختلفی برای اثبات صحّت این قرائت ها از حیث معنا و عربیت ارائه داده اند. این پژوهش، به روش کتابخانه ای و جمع بندی و تجزیه و تحلیل داده ها، تلاش دارد این دانش را از حیث اصطلاح، تاریخ، روش و گونه های توجیه و نیز منابع مهم آن مورد بررسی قرار داده تا علاوه بر آشنایی هر چه بیشتر نسبت بدین دانش، به پرسش مطرح پاسخ داده شود که اختلاف قرائت های قرآنی، فارغ از اصالت یا عدم اصالت آن، از حیث اعراب و معنا قابل توجیه می باشند.

از دیرباز دانشمندان اسلامی و به خصوص فقیهان، در صدد کشف راه ها و روشهای متعدد فهم حدیث، یکی از دو منبع اصیل فکر و عمل اسلامی بوده اند، از جمله این راه ها و روشها، دقت در سیاق لغوی متن حدیث است و علما از سیاق در کشف معنا، شناخت انواع علل و موانع فهم حدیث، حذف، اصلاح و تنقیح احادیث آسیب دیده بهره جسته اند و عدم ملاحظه این روش، گاهی منجر به معانی غیر مراد از حدیث می گردد.در این مقاله، که به روش کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل و تبیین داده هاست، ابتدا به تعریف سیاق و انواع آن و اهمیت آن در  فهم کلام، و سپس نحوه کاربرد سیاق لغوی در تبیین و فهم بهتر و صحیح حدیث، و ابعاد آن، یعنی سیاق کلمات و سیاق جملات پرداخته می شود و ضمن آن به مباحث مرتبط اشاره می شود تا به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که سیاق لغوی چه نقش مهم در فهم متن حدیث دارد.

اعراب قرآن و تجزیه و تحلیل این متن مقدس بر اساس قواعد عربی، یکی از کهن ترین علوم اسلامی قرآنی است. از سویی دیگر، به دلایلی، گاهی برای یک یا چند لفظ، عبارت قرآنی، اعراب های مختلفی ذکر شده یا محتمل می شود. در این صورت است که نیاز به توجیه صحت این اعراب یا نقد و بررسی صحت و سقم آن ها می شود. علم توجیه اعراب قرآنی، در حقیقت، متصدی این امر است که بر اساس مستندات متعددی، به توجیه، نقد و بررسی اعراب های مختلف که هر یک منجر به معنایی می شود، بپردازد. در این مقاله، ابتدا به مفهوم شناسی علم توجیه اعراب با تجزیه تحلیل عناصر تشکیل دهنده این اصطلاح، سپس به اختصار، به گونه شناسی توجیهات اعراب قرآنی، و ذکر نمونه هایی از آن پرداخته و به سوالاتی از قبیل اینکه اعراب قرآن، توجیه اعراب قرآن و انواع آن چیست و مفسران و ادیبان، به چه شیوه ای به توجیه اعراب قرآن، به قصد حفظ صحت معنا و قداست آن پرداخته اند، پاسخ داده می شود.

قرآن کریم بنا بر جایگاه ویژه ای که نزد مسلمانان داشته و دارد، از همان ابتدا موجب ظهور علوم و فنون بسیاری نزد مسلمانان گشت. یکی از قدیمی ترین علومی که از سویی، برای صیانت از قرآن و از سویی دیگر، تحت تأثیر و در پناه قرآن به وجود آمد، علم نحو عربی است. در مقاله پیش رو، در نظر است به روش کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل داده ها و تدوین آن ها، برای درک هرچه بهتر و بیشتر موقعیت قرآن نسبت به علم نحو، به سؤالاتی چون: جایگاه قرآن نزد نحویان بخصوص جایگاه قرآن نزد دو مکتب مشهور نحوی، تأثیرگذاری های مختلف قرآن بر نحو عربی و غیره، پاسخی تا حد روشن ارائه شود. همچنان که معلوم خواهد شد، جایگاه و موقعیت قرآن نسبت به علم نحو، همچون دیگر علوم اسلامی، جایگاهی روشن و اساسی بوده و بسیاری از مباحث علم نحو مأخوذ یا مرتبط با خطاب و بیان قرآنی است. لازم به تذکر است از آنجا که قرآن، در قرائت های مختلف آن متجلّی است، لذا در این مقاله، مراد از این قرائت های مختلف، قرآن به معنای اعم آن و مراد از قرآن، قرائت های آن است.

ترجمه قرآن به زبان های مختلف، به خصوص به زبان فارسی، از دیرباز رایج بوده است. در دوران متأخر، به جهت گسترش سواد عمومی ایرانیان و روی آوردن آنها به مطالعه قرآن و توجه به معانی آن، روند ترجمه قرآن افزایش یافته است. از سویی دیگر، با توجه به قداست متن قرآنی و اهمیّت معانی آن در اندیشه و عمل مسلمانی، صحّت ترجمه اهمیّت ویژه ای دارد؛ اما با وجود این، ترجمه های موجود، کمابیش اشکالاتی کلی و جزئی دارند و هنوز ترجمه ایده آلی از قرآن عرضه نشده است و چه بسا چنین امیدی قابل تحقق نباشد. از جملة این ترجمه ها، ترجمة الهی قمشه ای است که در وسعت بسیاری در دسترس عموم قرار گرفته و می گیرد. شادروان الهی قمشه ای در تأسیس شیوة ترجمة امروزین و راحت و روان قرآن کریم (به نثر معیار و معاصر و روز) سهمی فراموش نشدنی دارد؛ اما با وجود این، ترجمه او اشکالات بسیاری دارد. مقالة حاضر که چکیدة رسالة فوق لیسانس می باشد، بر آن است تا با بررسی ترجمة الهی قمشه ای ـ عمدتاً از ده جزء آخر قرآن ـ نشان دهد که این ترجمه نیز متأسفانه از اشکالات بسیاری دارد و چنان به ویرایش جدی نیازمند است که اعمال آن به تغییر کلیت ترجمه و ظهور ترجمه ای جدید منتهی می گردد.

از گذشته دور قرآن پژوهان و مفسّران از روش های تفسیری گوناگونی که در طول سالیان بلند از مواجهه با فهم خطاب الهی استخراج کرده بودند، برای دست یابی به معانی آیات قرآن استفاده می کردند و تاکنون نیز خدمات ارزنده ای در این زمینه ارائه داده اند که راه گشای فهم معانی این کتاب آسمانی بوده است. از سویی دیگر، دوره ی معاصر با آغاز روش های نقد ادبی، زبان شناسی و معناشناسی، روش هایی بعضاً جدید و متفاوت و با کارکردهایی نو در کشف معانی قرآن فراروی محققین و قرآن­پژوهان قرار داده است. این روش ها هر چند حاصل کار زبان شناسان جدید است، ولی می تواند کمک بسیاری در جهت فهم دقیق تر معانی قرآن کریم به مفسّر کند. امّا این روش ها کدامند؟ چه دلایلی بر ضرورت بهره مندی از این روش ها در کنار روش های کهن و کلاسیک سنّتی در تفسیر قرآن وجود دارد؟ مقاله پیش رو، با روش کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل داده ها، سعی دارد این روش ها را شناسایی کرده و دلایل دالّ بر ضرورت کاربرد آن ها در تفسیر قرآن را بیان دارد؛ به امید آن که بتواند در این راه گامی ولو کوتاه بردارد.

هدف از این تحقیق، بررسی و مقایسه شباهتها و تفاوتهای دو دیدگاه قرآن و روانشناسی درباره شیوه های مواجهه، اهداف درمانی و رویکردهای درمانی– مراقبتی با بیماران در حال مرگ می باشد. مرگ مفهوم پیچیده ای دارد که می تواند با درد و رنج زیادی همراه باشد. مقایسه دیدگاه روانشناسان درباره نحوه مواجهه و مقابله با درد و رنج مرگ، با قرآن کریم که به اعتقاد مسلمان توصیف کننده جامعترین)مائده/ 3( و معتدل ترین)بقره/ 143 ( روش زندگی است که اصول اساسی تمامی ادیان الهی را تایید می نماید)نساء/ 162 (، بسیار قابل توجه خواهد بود. نتایج نشان داد که هر دو دیدگاه بر تمایل انسان به جاودانگی و ترس از مرگ تاکید می کنند و توافق دارند که نوع واکنشهای هیجانی افراد در مواجهه با مرگ و پذیرش آن، بستگی به رفتار، ساختار شخصیتی و توان مقابله ای او با مسائل و مشکلات گذشته در طول زمان حیات دارد. اما مهترین تفاوت این دو دیدگاه در اعتقاد یا عدم اعتقاد به حیات پس از مرگ است که باعث تفاوت در تعریف عملیاتی کیفیت مرگ، اهداف درمانی، و نوع مواجه با مرگ می شود. روانشناسی با تکنیکهای مختلف روانش ناختی و توصیه به کاهش سطح هوشیاری و مراقبتهای تسکینی موقتی، در کاهش درد و رنج بیماران در حال مرگ تلاش می نماید، هرچند در کاهش درد جسمانی موفق بوده اند، اما در کاهش رنج روانشناختی به دلیل نداشتن نظریه هایی برای حیات جاوید، همیشه با مشکل مواجه بوده اند. در مقابل؛ قرآن کریم ضمن موافقت با مراقبتهای تسکینی برای کاهش درد جسمانی، به نظریه پردازی برای حیات جاوید پرداخته است و با وجود آنکه کاهش درد و رنج بیماران را در مقایسه با عظمت جهان آخرت)زمر/ 13 (، از درجه چندم اهمیت برخوردار می داند و هدف اصلی کار با بیماران در حال مرگ را -با توصیه به وصیت و انجام معوقات شرعی- آماده کردن آنها برای سفر آخرت می داند؛ قادر است، در کاهش رنج روانشناختی بهتر از دیدگاههای روانشناسی معاصر که بر اساس اصل لذت گرایی و فرهنگ سکولار بنا شده اند، عمل کند.

تفسیر به معنای بیان معانی آیات قرآنی و کشف مقاصد و مدالیل آن، از نخستین اشتغالات علمی مسلمانان است و از عصر نزول قرآن شروع شده و تا امروز ادامه دارد. از نظر تاریخی مفسرین به طبقاتی تقسیم می شوند که مهمترین آن­ها؛ طبقه نخست یعنی صحابه پیامبر اکرم(ص) مانند: علی(ع)، أبوبکر، عمر، عثمان، ابن عباس، عبد الله بن عمر، ابی بن کعب، ابن مسعود و... می باشند. یکی از علل اهمیت این طبقه و تفسیرهایش درک محضر پیامبر(ص) و بهره مندی از ایشان در بیان قولی و عملی قرآن کریم است. هر چند، به سبب تضارب اقوال و تفاسیر منسوب به این طبقه، باید در کل نسبت به تفاسیر آن ها احتیاط کرده و به صرف انتساب تفسیری به یک صحابه (خواه مرفوع و خواه موقوف)، آن را تفسیری منسوب به پیامبر (ص) ندانست. مقاله حاضر به روش کتابخانه ای و ابتدا بر اساس منابع تفسیری و حدیثی اهل سنت و سپس برای اتمام فائده منابع شیعی به این پرسش اصلی می پردازد که روش های تفسیری امام علی (ع) از بارزترین مفسّرین این طبقه، چه بوده است؟ امید است با این مقاله، گامی نه چندان بزرگ در مسیر شناخت و معرفی بزرگ مرد تاریخ اسلام و نقش حیاتی ایشان در تبیین و تفهیم معانی قرآن و قالب ریزی روشمند تفسیر قرآن برداشته شود و همچنان جایگاه والای این امام همام تعظیم و تکریم گردد.

صراط مستقیم،در حدود 45 آیه قرآن به کار رفته و یکی از این آیات،آیه ششم سوره فاتحه الکتاب:»اهدنا الصراط المستقیم«است که مسلمانان،آن را روزانه حداقل 10بار در نمازهای خود قرائت می کنند.این تعبیر در قرآن،به چه معنا،به کار رفته است؟ویژگی های آن چیست؟مصادیق آن کدامند؟آرای دانشمندان مسلمان در این باره چیست؟نهایت آن که اصطلاح صراط مستقیم مسلمانان را به چه نوع رفتاری نسبت به دیگر ادیان رهنمون می سازد؟ در مقاله پیش رو سعی شده تا حد امکان،به پرسش های بالا و هم چنین برخی ابهامات در مورد صراط مستقیم،با تکیه بر مطالعه کتابخانه ای پرداخته شود.

حضرت على(علیه السلام) شخصیتى فرامذهبى است که به مذهب و فرقه اى خاص اختصاص ندارد و این امر ناشى از اخلاق والا و کمال شخصیتى است که در وجود آن حضرت نهفته است; لذا عمده مذاهب و فرق اسلامى ـ از شیعه و اهل سنت ـ نسبت به ایشان ارادت خاصى نشان داده، در منابع حدیثى و کتب مذهبى خود از جایگاه ویژه و فضایل نامبرده بسیار یاد مى کنند. این مقاله، به قصد آشنایى مختصر خوانندگان بر گوشه اى از این امر، به روش کتابخانه اى، سعى دارد جایگاه و مقام حضرت(علیه السلام) نزد اهل تسنن را با اتکا به منابع مختلف حدیثى، تفسیرى و تاریخى معتبر نشان دهد. مقاله حاضر در سه بخش تنظیم شده است: بخش اول: آیاتى که در شان على(علیه السلام) نازل شده است; بخش دوم: فضایلى که در شان على(علیه السلام) وارد شده است; بخش سوم: امتیازات عملى على(علیه السلام)، یعنى کارهایى که آن امام همام انجام داده اند.

إن المکانه السامیه للامام الرضا(ع) فی العلم و العمل عند الفریقین هی کالشمس الطالعه فی وضح النهار و الفریقان یستندان باخباره و احادیثه و إن لم تکن هذه الاستنادات و المراجعات، علی الرغم تلک المکانه السامیه المذعن بها عند الفرق الاسلامیه باجمعها، بکثیره إلا عند الشیعه الإمامیه. یحاول کاتب هذا المقال جاهداً ان یوضح مدی تاثیر اقوال هذا الامام الهمام(ع) و احادیثه فی تفاسیر اهل السنه و یجیب عن سؤال معین هو: کم یکون مقدار معرفه تفاسیر اهل السنه بالاحادیث التفسیریه الرضویه؟ و هل اعطی حقه فی فهم و شرح الآیات القرآنیه؟ هذا المقال قد دون علی اساس الدراسه المکتبیه لتالیف و ایضاً علی اساس البحث فی مصادر اهل السنه فی التفسیر، و قد یُثبت فی النهایه ان حظ اهل السنه من الاحادیث الرضویه التفسیریه، مع الاسف، هو فی حد نازل و غیر معقول جداً. اضافه إلی ذلک و لإتمام الفائده، استتبع بهذا البحث، سوابق هذه الاستنادات التفسیریه السنیه، فی المصادر الشیعیه و السنیه اخری، حدیثیه کانت ام تفسیریه.

با توجه به واقعیت پدیده نامطلوب وضع حدیث در تاریخ اسلام و آثار سوء و مخرب آن بر فکر و عمل مومنین که به نوعی هزینه دین و ایمان مردم به پای منافع مادی یا غیر مادی فردی یا گروهی نوشته می شود، هر یک از فرق اسلامی از دیرباز سعی کرده خود را از آن مبرا بداند و دیگران را بدان متهم سازد. متاسفانه در این میان از سوی برخی از فرق مسلمان، شیعیان بیشتر در مظان اتهام قرار گرفته اند. در این مقاله سعی شده تا با مراجعه به منابع معتبر و پیگیری ادله و شواهد موجود، آشکار گردد: آیا برای وضع حدیث آغازگرانی وجود دارد؟ و اگر وجود دارد، این افراد چه کسانی می باشند. ماحصل آن است که نمی توان به آسانی از آغازگرانی خاص برای وضع حدیث در تاریخ اسلام سخن گفت، هر چند می توان گروه هایی را در دامن زدن و تشدید آن بر شمرد که به طور قطع، میان آنها شیعیان برخلاف نظر برخی از دانشمندان اهل سنت، حضور ندارند.

"ماجرای فدک و محروم شدن اهل بیت (علیهم السلام) از آن، از ابعاد مختلفی قابل بررسی است. از جمله این ابعاد، حدیث «نحن معاشر الانبیا لانورث» می باشد که برای توجیه شرعی اقدام کنندگان به مصادره فدک و توسط آنان، مطرح گردیده است؛ اما این حدیث از نظر سند چه کیفیتی دارد؟ و از نظر معیارهای نقد حدیث و شناخت حدیث صحیح از غیر آن، در چه وضعیتی قرار دارد؟ آیا دلایل و قراین بر صحت آن دلالت دارند یا بر خلاف آن می باشند؟ مقاله حاضر، به روشی کتابخانه ای و با اتکا بر ماخذ اهل سنت، به ارزیابی و نقد مضمون حدیث مذکور پرداخته است تا نشان دهد این حدیث با قراین و شواهد جعل و وضع بسیاری همراه بوده است و باید آن را از جمله احادیث موضوع شمرد. امید است این مقاله در اثبات این امر موفق شده باشد. "