علوم حدیث

از دیرباز دانشمندان اسلامی و به خصوص فقیهان، در صدد کشف راه ها و روشهای متعدد فهم حدیث، یکی از دو منبع اصیل فکر و عمل اسلامی بوده اند، از جمله این راه ها و روشها، دقت در سیاق لغوی متن حدیث است و علما از سیاق در کشف معنا، شناخت انواع علل و موانع فهم حدیث، حذف، اصلاح و تنقیح احادیث آسیب دیده بهره جسته اند و عدم ملاحظه این روش، گاهی منجر به معانی غیر مراد از حدیث می گردد.در این مقاله، که به روش کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل و تبیین داده هاست، ابتدا به تعریف سیاق و انواع آن و اهمیت آن در  فهم کلام، و سپس نحوه کاربرد سیاق لغوی در تبیین و فهم بهتر و صحیح حدیث، و ابعاد آن، یعنی سیاق کلمات و سیاق جملات پرداخته می شود و ضمن آن به مباحث مرتبط اشاره می شود تا به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که سیاق لغوی چه نقش مهم در فهم متن حدیث دارد.

تأویل یکی از مفاهیم بنیادین دینی است و فهم درست آن دانشی ویژه می طلبد. این نوشته بر آن است تا با استفاده از حدیث «أنت تقاتل علی التأویل کما قاتلت علی التنزیل» ضمن تبیین حدیث و مسائل آن، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، و با استناد به خود احادیث و دیدگاه های شارحان حدیث، به تبیین یکی از ابعاد تأویل بپردازد. این خبر که در منابع زیاد حدیثی شیعه و سنّی آمده، در بر دارنده یکی از فضائل امام علی است و با حوادث جنگی دوران آن حضرت گره خورده است، و این یکی از عناصر مهم فهم آن است.

ابومحمد حسن بن شعبه حرّانی، محدّث شیعی سده چهارم هجری است که اطلاعات کمی درباره وی وجود دارد. کهن ترین منبعی که از وی نام برده به سده دهم هجری بازمی گردد. آشنایی بیشتر عالمان شیعی با وی بیش از همه مرهون دستیابی وجاده ای علامه مجلسی و شیخ حرّعاملی به کتاب مشهور تُحَف العقول اوست که به سبب تألیف همین اثر مورد تمجید عالمان متأخر امامی قرار گرفته است. در میان میراث مکتوب مذهب نُصیریه علاوه بر این دو کتاب، چند اثر منسوب دیگر نیز از ابن شعبه در دست است: حقائق أسرارالدین، رساله موضحه و مسائل. این آثار کاملاً در فضای فکری نُصیریه تألیف شده و به لحاظ سبک نگارش با تحف العقول فاصله دارند. در صورت اثبات درستی انتساب این آثار به ابن شعبه، بخش قابل توجهی از اطلاعات ما درباره او اصلاح و حتی تکمیل می شود. این مقاله تلاش دارد تا با پیگیری شواهد مختلف، انتساب این آثار به ابن شعبه را بررسی نماید.

در تعدادى از روایات آیه اى از قرآن توسط معصوم قرائت شده و نکته اى به آن ضمیمه شده است که جزء آیه نیست و تعبیرى چون «هکذا نزلت» یا «واللّه هکذا نزل بها جبرئیل† على محمدˆ» یا «نزل جبرئیل† بهذه الآیه هکذا» و شبیه این تعابیر آمده است. با ملاحظه ابتدایى این احادیث و این گونه تعابیر چنین به ذهن مى آید که مضمون آنها وقوع گونه اى تحریف در برخى آیات قرآن کریم است در حالى که با نگاه عمیق و مفهوم شناسى دقیق این روایات معلوم مى شود برداشت تحریف از این روایات نادرست بوده و این روایات در پى بیان نکته اى ظریف هستند و آن این که بخش ضمیمه شده به آیه تفسیر و تطبیق آیه است و حضرت با گفتن تعابیرى چون «واللّه هکذا نزل بها جبرئیل† على محمدˆ» در پى آن است که به مخاطب تفهیم کند این تفسیر را من از جانب خود نمى گویم بلکه تفسیرى است وحیانى و نازل شده از طرف بارى تعالى امّا نه به عنوان قرآن بلکه به عنوان تف سیر و تأویل آن. قرائن و شواهدى گواه بر این فهم از روایات است. در این نوشتار به مفهوم شناسى این روایات و بررسى سندى آنها پرداخته شده است.

واژه «آیه»، یکی از تقسیم بندی های قرآنی مستند به خود قرآن است که در متن کلام الهی نیز به کار رفته است. این واژه، معانی و استعمالات مختلفی دارد که در روایاتی از معصومان(ع) برخی از این کاربردها ملاحظه می شود. این مقاله درصدد واکاوی معانی این واژه و کاربردهای آن در روایات شیعه است. از جمله، حدیث هشام بن سالم که در ظاهر، دلالت دارد قرآن کریم مشتمل بر هفده هزار آیه است. اختلاف میان آن رقم و تعداد آیات قرآن، دانشوران علوم قرآن و حدیث را به تکاپوی رفع مشکل حدیث انداخته و راه حل هایی چون تأویل حدیث و حمل آن بر وحی بیانی، وحی غیرقرآنی و نسخ تلاوت را پیموده اند. در این مقاله نشان داده شده است اساساً به چنین توجیهاتی نیاز نیست و یکی از کاربردهای این واژه در روایات، بخشی از یک آیه کامل می باشد که به طور تقریبی می توان آن را معادل «عبارت» معنا کرد.

یکی از آموزه های روایی پیچیده که در گزاره های متعدد، معارف و حقایق فراوانی درباره آن بیان شده است بحث از  «حجب و سرادقات» است و برخی از اندیشمندان اسلامی در شاخه های گوناگون، مانند فقه الحدیث، عرفان و حکمت در لابه لای مطالب و نه به طور مستقل به آن پرداخته اند. این نوشتار با کاوش و تحلیل روایات شیعی، به تبیین روایی مفاهیم، ویژگی ها، مختصات و مصادیق «حجب و سرادقات» پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که نسبت میان این دو، عام و خاص است به گونه ای که حجب به مفهوم مانع بودن میان حق تعالی و مخلوقات اعم از تمامی مراتب خلقت حتی جهان مادی را شامل می شود اما سرادقات به مفهوم احاطه کننده، فقط حجاب های مجرد را دربرمی گیرد و تنها به مراتب مجرد از خلقت اطلاق می گردد.  

أمل(آرزو) یک سازه روان شناختی است که نقش آن در نوع شخصیت، هویت یابی، پیشرفت، و مقابله با تنش ها در روان شناسی مورد بررسی قرار گرفته است اما کمتر به تبیین ماهیت خودِ این سازه و نحوه عملکرد آن پرداخته شده است. محقق در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی با هدف تبیین ماهیت سازه مذکور و نحوه عملکرد آن، ابتدا بر اساس منابع اسلامی به مفهوم شناسی أمل و تبیین روان شناختی آن پرداخته، سپس در قالب یک مدل نظری در پی کشف مؤلفه های به هم مرتبط سازه أمل و تبیین مکانیزم عملکردی آن برآمده است. یافته ها حکایت از آن دارد که مدل عملکردی أمل از دو فرآیند در هم تنیده رویکردیِ عقل مدار و اجتنابیِ جهل مدار تشکیل شده است که بسته به نوع فعال بودن هر یک از دو حلقه مذکور، فرد به یکی از سه فرآیند «بسط أمل»، «قصر أمل» و یا «طول أمل» روی خواهد آورد .