توسعه، امنیت و گسترش راههای آبی کشور
حوزه های تخصصی:
دریافت مقاله
آرشیو
چکیده
متن
کشتی و کشتیرانی یکی از باسابقه‌ترین مشاغل اقتصادی مهم بشر بوده‌و در طی دوران تاریخی هیچ‌گاه دیده نمی‌شود که بشر برای برقراری‌ارتباط از یک نوع وسیله آبی استفاده نکرده باشد.
در حال حاضر بیش از 000/000/460 تن ظرفیت غیرخالص کشتیهای‌اقیانوس پیما در مسیرهای دریانوردی است که از این مقدار 140 میلیون‌تن مربوط به کشتیهای نفتکش، 130 میلیون تن کشتیهای فله‌بر، 110میلیون تن کشتیهای جنرال کارگو (کالاهای متفرقه) و بقیه مربوط به‌سایر انواع کشتیها است. این مقدار ظرفیت چیزی در حدود 70000فروند کشتی را شامل می‌شود. امروزه دریایی نیست که به آن سفر نشده‌و هیچ ساحلی نیست که بشر به آن دسترسی پیدا نکرده و هیچ زمانی ازشبانه‌روز نیست که در آن کشتیها مشغول‌به‌دریانوردی‌دراقیانوسهانباشند.
با توجه به اهمیت راه دریایی، طبیعتاً امنیت نیز در این مسیر اهمیت‌یافته و از جدی‌ترین مسائل حوزه دریا شده است و به تبع آن بحث‌حاکمیت، نفوذ و سلطه بر آبراههای جهان به طرف مسلط این امکان رامی‌دهد که توازن بین‌المللی را تعیین کرده و یا تقابل با کشور ثالث رابه‌نحو شایسته‌ای انجام دهد. بدین‌ترتیب بحث از حیث امنیتی برای‌جمهوری اسلامی ایران دو بعد دارد:
اول ـ تأمین امنیت راههای دریایی کشور به منظور به جریان انداختن‌سالم حمل و نقل کالاها و عرضة خدمات، تا از این طریق جمهوری‌اسلامی ایران بتواند در نیل به اهداف از پیش تعیین شده و تقویت‌بنیانهای کشور موفق گردد.
دوم ـ نقش مؤثر راههای دریایی کشور در تحصیل امنیت ملی کشور.
هر دو بحث بالا، در ارتباط مستقیم با موضوع توسعه می‌باشد. به همین‌خاطر خدمت آقای دکتر مدد هستیم تا از تجارب علمی و عملی ایشان‌در این زمینه بهره‌مند شویم.
* * *
فصلنامه: در آغاز بحث لطفاً بیان فرمایید که جایگاه و موقعیت
ایران در گسترة مباحث مربوط به «توسعه راههای دریایی» کجاست؟
دکتر مدد: طبق گزارش سال 1990 سازمان ملل متحد و بدون احتساب کشورهای‌مستقل مشترک‌المنافع مستقل شده از یوگسلاوی سابق، 157 کشور در جهان وجود داردکه ایران جزء 30 کشور پرجمعیت و 20 کشور وسیع جهان می‌باشد. از میان کل‌کشورهای جهان تنها 27 کشور به دریا راه ندارند که اگر کشورهای تازه استقلال‌یافته را به‌آنها اضافه کنیم این تعداد به 34 کشور می‌رسد. غیر از کشورهای جزیره‌ای، از قبیل‌انگلستان، ژاپن، فیلیپین، اندونزی، استرالیا و... که دارای سواحلی بیش از ایران‌می‌باشند، کشور ما جزء 20 کشوری است که بیشترین ساحل را داراست. اگر رابطه ایران‌را با کشورهای بی‌ساحل مورد توجه قرار دهیم، روشن می‌شود که ایران با 5 کشوربی‌ساحل جهان بلاواسطه متصل است و از این لحاظ در مرتبه دوم بعد از چین قرار داردکه با 8 کشور بی‌ساحل مرتبط می‌باشد. ازجنبه فاصله، نزدیکترین سواحل ایران به‌کشورهای بدون ساحل بین 600 تا 2000 کیلومتر است درحالی‌که همین کشورها بانزدیکترین سواحل چین 10 تا 15 هزار کیلومتر فاصله دارند؛ حتی کشورهای ازبکستان،تاجیکستان و قرقیزستان که مرز مشترک با ایران ندارند از لحاظ دستیابی به دریای آزاد ازطریق ایران فاصله کمتری را خواهند پیمود. این مطلب یک نکته امنیتی مهمی دارد وآن‌هم این‌که این کشورها که خواستار دستیابی به آبهای آزاد هستند علی‌القاعده ایران رامدنظر دارند. در طول تاریخ نیز شاهد تهاجمهای متعددی بوده‌ایم که صرفاً به این خاطررخ نموده‌اند.
در چنین شرایطی و با مراجعه به آمار موجود که خدمتتان بیان خواهم کرد واقعیت‌دیگری نمود پیدا می‌کند و آن این‌که: ایران پس از چین و به همراه سودان، با جمعیتی‌معادل 70 میلیون نفر با کشورهای بدون ساحل در ارتباط است.
ارتباط کشورهای آسیای میانه و حوزة قفقاز از طریق آبراه ولگا به دریای آزاد ممکن
است اما بااین قید که آبراه ولگا از یکسو صرفاً پذیرای کشتیهایی با ظرفیت و اندازة‌محدود و کوچک بوده و از طرف دیگر جزء خاک روسیه می‌باشد و طبعاً مستلزم ارتباط‌ترانزیتی است. گذشته از دو مورد اخیر اساساً شمال دریای خزر در تمام فصول سال‌قابل استفاده نبوده و در فصول سرد به‌علت یخبندان عملاً قابلیت استفادة مطمئن راندارد. این مطلب نیز ما را به یک مطلب مهم درخصوص بُعد اقتصادی امنیت ملی‌رهنمون می‌شود و آن‌هم این‌که با تدوین راهبردی جامع درخصوص بهره‌وری صحیح ازموقعیت استراتژیک کشور می‌توان در تقویت بنیانهای اقتصادی امنیت کشور گامهای‌مؤثری برداشت. البته این یک شمشیر دودم است بدین معنی که غفلت از آن یعنی‌سقوط در ورطه تجاوزات نظامی که‌به هدف فتح راههای ارتباطی صورت می‌پذیرند.
از مجموع کشورهای حوزة خلیج‌فارس و دریای عمان، ایران بیشترین ساحل را دارابوده و به منطقه استراتژیک تنگه هرمز کاملاً مسلط است. درصورت بروز هرگونه حادثه‌پیش‌بینی نشده در این حوزه باید گفت که غیر از عربستان به‌دلیل ارتباط با دریای سرخ،کشورهای عراق، کویت، بحرین، قطر و امارات هیچ‌گونه ارتباط آبی با دریای آزادنخواهند داشت.
باتوجه به دسترسی ایران در جنوب به اقیانوس هند و همجواری آن با کشورهای‌حوزة قفقاز، آسیای میانه و افغانستان، به‌طور قطع می‌توان ایران را دروازه آسیای مرکزی‌نامید. ایران نزدیکترین و کم‌واسطه‌ترین مسیر دستیابی این کشورها به دریاست.
بنابراین می‌توان ویژگیهای ژئوپلتیک ایران را از دیدگاه امنیتی این‌گونه خلاصه کرد:
ایران دارای بیشترین ساحل در حوزة خلیج فارس و دریای عمان می‌باشد.
جزء سه کشوری است که درصورت بسته‌شدن تنگه‌هرمز امکان دسترسی به
دریای آزاد را دارد و این امتیاز بزرگی است که در محاسبات امنیتی نباید از آن
غافل‌بود.
نزدیکترین و مطمئن‌ترین مسیر برای دستیابی حوزه آسیای میانه به دریای
آزاداست.
پرجمعیت‌ترین کشور منطقه بوده و از لحاظ ارتباطات مذهبی، فرهنگی و زبانی
کانون تلاقی این ارتباطات است.
فصلنامه: اگر خواسته باشیم مناطق استراتژیک دریایی جهان را با
توجه به دو عامل «توسعه» و «امنیت» بررسی کنیم، به‌نظر جناب‌عالی‌هریک از این مناطق چه‌قدر می‌توانند برای ایران اهمیت داشته‌باشند؟
دکتر مدد: مناطق استراتژیک دریایی عبارتند از: حوزة خلیج فارس، حوزة دریای‌سرخ، حوزة دریای مدیترانه، حوزة دریای عمان، حوزة اقیانوسیه و حوزة امریکای‌مرکزی که لازم است هریک به‌طور جداگانه بررسی گردند.
1ـ خلیج‌فارس
که زیرمجموعه‌ای از مباحث خرد و کلان را شامل می‌شود از قبیل: امنیت، مبارزه باقاچاق، صیادی، مخابرات، آموزش، هیدروگرافی، جلوگیری از آلودگی و همکاریهای‌فنی و تخصصی. برای مثال: خلیج‌فارس از آلوده‌ترین مناطق دریایی جهان بوده و درزمینه آموزش و دانشگاه، منطقه فاقد امکانات می‌باشد و اکثر آموزشها در سطوح‌متوسط و عالی دریایی در کشورهای غربی صورت می‌پذیرد. این مطلب امنیت ما را درمقام کشوری که بیشترین ارتباط را با این منطقه دارد به شدت تهدید می‌کند. در ضمن‌این منطقه بزرگترین حوزة نفتی جهان بوده و یک شریان عمده انرژی به حساب می‌آید.بنابراین حیات شرکتهای نفتی درجهان وابسته به امنیت این حوزه است و مآلاً سلطه‌شرکتهای مزبور در اقتصاد غرب مؤثر بر مجموعه چرخه اقتصادی کشورهای صنعتی ودر ادامه، کل کشورهای جهان می‌باشد. به یک تعبیر ما به‌طور مستقیم و غیرمستقیم باامنیت این منطقه در ارتباط هستیم.
ترکیب جمعیتی کشورهای منطقه نیز برای ما مهم می‌باشد. بنده جهت اختصار فقط‌آمار مربوط را خدمتتان قرائت می‌کنم:
در این منطقه نیز اکثریت جمعیت 170 میلیونی را مسلمانان تشکیل داده و تنهاجمعیت معدودی پیرو سایر ادیان می‌باشند. ازجهت نژادی اعراب در اکثریت بوده و دوکشور مصر و اتیوپی پرجمعیت‌ترین کشورهای آن هستند و غالب حکومت این کشورهانیز از نوع جمهوری است.
با نگاهی به وضع این منطقه مشخص می‌گردد که دو نقطة استراتژیک یعنی آبراه‌سوئز در شمال و باب‌المندب در جنوب و حتی باریکة آبی بندر عقبه تا شرم‌الشیخ براهمیت این منطقه می‌افزاید. تا پیش از گشایش آبراه سوئز در 1869 میلادی کلیة‌کشتیهایی که بندرهای اروپا و یا آسیا را ترک می‌کردند مجبور بودند برای رسیدن به‌بندرهای یکدیگر قاره آفریقا را دور زده و با عبور از دهانه امیدنیک و طی مسافت‌طولانی به مقصد برسند.
جوانب و مشخصه‌های دیگر این حوزه، موجب می‌گردد که بیش از پیش بدان توجه‌کنیم. در شرق این دریا عربستان با سلطه به سرتاسر ساحل شرقی با جمعیتی اندک وساختاری قبیله‌ای وجود دارد که کانون تپش اسلام و طرف توجه مسلمین سرتاسر عالم‌است. در غرب، مصر قرار دارد که بر آبراه سوئز مسلط می‌باشد، با سابقة تاریخی‌فاطمیون و دیرینگی روابط با ایرانیان، کشوری است که بیشترین جمعیت عرب را درخود جای داده و داعیه رهبری جهان عرب را درسر دارد. سودان، اتیوپی، جیبوتی،سومالی و یمن نیز هریک خود با توجه به حضور جمعیتهایی از هند، پاکستان، اعراب‌شبه‌جزیره حجاز و اروپاییان در این حوزه دارای اهمیت می‌باشند. به‌طور کلی می‌توان‌این حوزه را کوتاه‌ترین، نزدیکترین و در شرایط امن، مطمئن‌ترین مسیر ارتباطی اروپا باخاورمیانه و آسیای جنوبی شرقی و شرق دور دانست، یعنی ارتباط اروپا با کل شرق.
3ـ مدیترانه
سومین منطقه استراتژیک مدیترانه است که باید گفت باتوجه به وضعیت کشورهای‌اروپایی در شمال این دریا و کشورهای شمال آفریقا و غرب آسیا حجم عمده‌ای ازارتباطات دریایی ما در این منطقه است که این منطقه را باید منطقه‌ای با ویژگی خاصی‌برای کشورمان تلقی کنیم. آمار موجود حکایت از صحت قضاوت فوق دارد. ترکیب این‌حوزه نیز از حیث سیاسی ـ امنیتی برای ما مهم است.
با توجه به این مشخصات روشن می‌شود که 430 میلیون‌نفر در این حوزه زندگی‌می‌کنند که قریب به 170 میلیون‌نفر از ایشان مسیحی و 190 میلیون مسلمان هستند. درواقع از کل کشورهای منطقه بیش از نیمی از آنها شامل کشورهای اسلامی هستند که‌کاملاً بر منطقه جنوبی و شرقی خصوصاً تنگه جبل‌الطارق و آبراه سوئز مسلط می‌باشندو این به آن معنی است که حمل و نقل دریایی اروپای مرکزی و جنوبی زیرنفوذ مستقیم‌کشورهای اسلامی می‌باشد. گذشته از این و با مراجعه به نقشة منطقه ویژگی دیگرمدیترانه روشن می‌گردد و آن وجود دو تنگه داردانل و بسفر است که گلوگاه ورودی‌روسیه، اوکراین، گرجستان، رومانی و بلغارستان به مدیترانه بوده و تحت سیطره ترکیه‌می‌باشد.
کلیة کشورهای شمال مدیترانه پس از ظهور اسلام در جدال و یاتحت سلطة مسلمین‌بوده‌اند و از همین‌رو مسلمانانی هرچند اندک در این کشورها زندگی می‌کنند. نحوه‌ارتباط مسلمین با اروپا در این حوزه موجب آن گشته که تفاوت عمده‌ای بین فرهنگ،نژاد و ساختار اجتماعی کشورهای شمال اروپا و جنوب و شرق آن به‌وجود آید.
4ـ دریای عمان
چهارمین منطقه استراتژیک حوزه دریای عمان است که به جهت نزدیکترین مسیرارتباطی کشورهای آسیای میانه به اقیانوس هند مورد توجه ویژه می‌باشد.
دوکشور عمان و امارات در این حوزه با این‌که احتمالاً به خودی خود اهمیت ویژه‌ای‌ندارند اما به جهت ارتباط دریای عمان با خلیج فارس و اقیانوس هند دارای اهمیت‌می‌شوند. مراجعه به آمار زیر نشان می‌دهد که ایران ضمن برخورداری از وسیعترین‌ساحل در این حوزه از جمعیت غالب نیز برخوردار است. ضمن آن‌که جمعیت غالب درکشورهای حاشیه جنوبی نیز مسلمان و از نژاد عرب می‌باشند.
بررسی وضعیت نژادی و مذهبی در این حوزه مؤید این مطلب است که بهائیت بیش‌از مذاهب اسلامی فعال بوده و با وجود ساختار قبیله‌ای جمعیت در این حوزه، امکان‌تبلیغات مذهبی وجود دارد. ارتباط نزدیک این حوزه با اندونزی و اهمیتی که اندونزی‌به‌منزلة سد میان اقیانوس هند و دریای چین دارد اهمیت حوزه اقیانوسیه را در دریای‌تیمور، دریای آرافورا، دریای مرجان و تنگه تورس به‌مثابة تنها طریق دستیابی به شرق‌دور پس از اندونزی نشان می‌دهد. کشورهای اندونزی، مالزی و فیلیپین حساسیت‌ویژه‌ای را دارند، به‌مانند سدی در برابر دریا و به مثابة معجزه‌ای که این نقطه نیز تحت‌سیطره مسلمین قرار دارد و این نه تنها در این منطقه بلکه در کل مناطق استراتژیک به‌عینه مشهود است. این سه کشور، شرق دور را از شرق نزدیک جدا ساخته‌اند. هرشناوری که بخواهد از اقیانوس هند به‌سمت شرق بگذرد ناگزیر باید از این مسیر عبورکند. مردم مالزی و اندونزی مسلمانند و رابطة فرهنگی و مذهبی با ما دارند.این، ایرانیان‌مسلمان بودند که اسلام را در این مناطق رواج دادند. این‌جا نقطه‌ای است که می‌توان به‌طور مستقیم با آن ارتباط برقرار کرد و روشن است که افزایش و رشد روابط اقتصادی بااین کشورها اهمیت بسیار دارد، ولی متأسفانه به بهانه‌های جزئی این‌کشورهارارهاکرده‌وبامکانی‌دیگرکه‌نه‌کشورش‌ونه‌مردمش‌برای‌مااهمیت‌ویژه‌ای‌دارند،ارتباط‌برقرارمی‌کنیم.
6ـ حوزة امریکای مرکزی
ششمین منطقه استراتژیکی که مطرح می‌شود حوزه امریکای مرکزی است، آن هم‌به جهت نفوذ در آبراه پاناما که بیشترین حجم ارتباطات دریایی را در منطقه داراست.
ماباید در این منطقه یک حضور غیرفیزیکی داشته باشیم و باید سعی کنیم اهرمهای‌فشار غیرمستقیمی را بیابیم. اگر در هر نقطه‌ای ضربه‌ای به ما وارد شد حتی اگر در داخل‌کشور به ما ضربه‌ای زدند می‌توانیم پاناما را نقطه عطف ضربة متقابل درنظر بگیریم.این‌جا از مناطقی است که قابلیت حادثه‌پذیری دارد. تلافی ضربه‌ای را که در منطقه‌خودی متحمل شده‌ایم، می‌توان در پاناما واردکرد.
7ـ دریای خزر
حوزة دریای خزر و آسیای میانه هفتمین منطقه استراتژیکی است که به بررسی آن‌می‌پردازیم. کشورهای حوزة دریای خزر شامل ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان وترکمنستان می‌باشد که اگر کشورهای آسیای میانه را نیز به آن بیافزاییم کشورهای‌ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان نیز در مجموعه جای می‌گیرند.
ارتباط دریای سیاه و دریای خزر از طریق آبراه ولگا در منطقه ولگاگراد که در حدود400 کیلومتری آستراخان قرار دارد، امکان‌پذیر است. محدودیت این آبراهه در انتقال‌کشتیهای بزرگ و عدم امکان بهره‌برداری از شمال دریای خزر از جمله محدودیتهایی‌است که در حوزة دریایی این منطقه وجود دارد.
تا بیش از فروپاشی شوروی سابق منطقه فوق چندان حائز اهمیت نبود اما با تشکیل‌دولتهای جدید در قالب جمهوریهای پیشین اتحاد جماهیر شوروی و با توجه به وسعت‌منابع و جمعیت منطقه، این حوزه درحال حاضر از مهمترین مناطق استراتژیک محسوب‌می‌گردد. به‌ویژه آن‌که دولتهای ترکیه، امریکا، چین و روسیه نیز درصدد افزایش و یاگسترش نفوذ در آن می‌باشند.
درمیان این کشورها ایران به‌دلیل دسترسی به آبهای گرم و ارتباط دریایی در شمال بابرخی از کشورهای این حوزه و نیز داشتن مرز مشترک و سوابق تاریخی از بهترین‌موقعیت برخوردار است. در یک نگاه کلی وضعیت کشورهای این منطقه را به شرح زیرمی‌توان فهرست کرد:
مساحت منطقه مزبور بدون احتساب مساحت ایران حدود 8/4 میلیون کیلومتر مربع‌و جمعیت آن حدود 4/68 میلیون‌نفر است. از لحاظ مساحت، مساحت این منطقه برابراست با کل مساحت اروپا بدون احتساب قسمت اروپایی ترکیه، روسیه و کشورهای‌اوکراین، مولداوی، لیتوانی، لاتوی، استونی و گرجستان؛ با یک بررسی به آسانی می‌توان‌دریافت که نزدیکترین و کم‌واسطه‌ترین ارتباط این کشورها با جهان یا به‌عبارتی دریاهای‌آزاد از طریق ایران ممکن است.
درواقع تنها ارتباطی که این کشورها می‌توانند در طی تمامی ماههای سال و یا به‌عبارتی فصول گرم و سرد به‌صورت منظم و کاملاً آزاد با دنیا پیدا کنند از طریق ایران‌است، چرا که در فصول سرد عملاً حمل و نقل در روسیه مختل می‌شود. همچنین به‌دلیل روابط خاصی که بین کشورهای این حوزه وجود دارد، در مجموع برآنند که ازوابستگی به یکدیگر درحد مقدور بکاهند از این‌رو تقویت روابط با ایران اهمیت‌بیشتری می‌یابد. تمامی کشورهای این حوزه مایل به برقراری نظام ترانزیت آزاد از طریق‌ایران بوده و همان طوری که در بخش موقعیت دریایی ایران شرح داده شد به واقعیت‌اهمیت ایران آگاهند. کشورهایی همچون قزاقستان دارای منابعی غنی هستند که گندم،زغال‌سنگ، آهن و نفت از آن جمله است که به‌دلیل عدم ارتباط مستقیم دریایی‌نمی‌توانند قابلیتشان را به فعلیت تبدیل کنند؛ مگر از طریق ترانزیت کشور ثالث،درصورتی‌که ما این کشور ثالث نباشیم قطعاً دیگران جای ما را خواهند گرفت. بدین‌لحاظ بحث کمیته همکاریهای منطقه خزر باید با قوت پیگیری شود و معضلات سریعاًحل گردد؛ گمرک، مسائل روادید، حقوق بازرگانی و تعرفه‌ها باید درجهت تسهیل برای‌نیل به مقصود دگرگون شوند. همان‌طور که اشاره شد ما تنها مسیر انحصاری نیستیم،ولی شرایطی را در اختیار داریم که درصورت بهره‌برداری موجب یأس دیگران در ایجادمسیر خواهد شد. درصورت مشاهدة اقدامات جدی ما، ساختار زیربنایی و تأسیسات‌آنها مبتنی بر مسیری می‌شود که ما نشان می‌دهیم، اما اگر مسیر دیگری ایجاد شدگردش و چرخش روند حرکت به مراتب مشکل‌تر و حتی ناممکن می‌نماید.
مسیر دستیابی کشورهای آسیای میانه به آبهای آزاد و مقایسه آن با خط سیر ایران وخط سیر پاکستان و افغانستان در مقایسه با ایران مقرون به صرفه و صلاح نمی‌باشد.
فصلنامه: ارزیابی فوق درخصوص تنگه‌های مهم و استراتژیک‌چگونه می‌باشد؟
دکترمدد:قاعدتاًتنگه‌هرمزیکی‌ازحساسترین‌موضوعات‌مطرح‌است. "آبراه سوئز"،"باب‌المندب"، "جبل‌الطارق"، "تنگه بسفر"، "تنگه کره" به جهت موقعیت‌استراتژیکشان برای ما اهمیت دارند. درواقع اینها مجموعة آبراهه‌های تجاری وحمل‌ونقل دریایی هستند که جهت رعایت جانب اختصار، توضیحات کلی را در قالب‌جدول زیر می‌آوریم:
باتوجه به شرایط آبراه پاناما، کشورهای آرژانتین و شیلی و طبعاً تنگه ماژلان اهمیت‌می‌یابد. این آبراه محدودیت تناژ دارد و از این جهت کشتیهای بسیاری مسیر تنگه ماژلان‌را انتخاب می‌کنند. آرژانتین با انگلستان بر سر مسائل ارضی اختلافات ریشه‌ای دارد ومردم شیلی سابقه ذهنی مکدری از امریکا دارند و اینها همان زمینه‌های نفوذی است که‌قابلیت بهره‌برداری دارد.
طبعاً ما توان مقابله مستقیم با تکنولوژی پیشرفته غرب در دریاها را نداریم ولی‌کانونهای مورد اشاره که غرب نیز به استراتژیک بودن آنها اذعان دارد و برای امنیت آن‌برنامه‌ریزی می‌کند، موقعیتی دارند که با اقتصاد امروزه گره‌خوردگی دارد؛ این مناطق‌نقاط ضربه هستند. باید گفت که درحال حاضر اکثر پرسنل متخصص دریایی خواه‌مهندسان و یا ناوبرها و فرماندهان شناورها در غرب آموزش می‌بینند؛ طبعاً این‌رفت‌وآمدها موجب تحبیب قلوب و برقراری رابطة انسانی می‌شود و از همین طریق‌نفوذ آغاز می‌گردد. پرسنل ما و نیروهایی که در سواحل جنوبی خلیج‌فارس و درکل‌خاورمیانه هستند، نیز به همین طریق آموزش دیده‌اند و می‌بینند. این متخصصان هستندکه پس از بازگشت و در دست‌گیری پستهای کلیدی در تصمیم‌گیریها تأثیرگذارند. روشی‌که ما برای آن می‌توانیم سرمایه‌گذاری بکنیم و به‌علت فقدان یک آموزشگاه و دانشگاه‌دریایی در کل منطقه، پیش‌قدم شویم، اعطای بورس و امکانات تحصیلی به جوانان‌کشورهای منطقه است که خود نقطة آغازین یک حرکت سیاسی در پوشش فرهنگی‌است و صد البته یک هماهنگی وسیع در داخل کشور را می‌طلبد.
گذشته از تنگه‌های مزبور چند کانون دیگر منطقه‌ای حائز اهمیت می‌باشند که از آن‌جمله می‌توان به دهانة امید نیک در جنوبی‌ترین نقطه قارة امریکا اشاره کرد که به تبع‌آن، کشور آفریقای جنوبی اهمیت استراتژیک می‌یابد. همچنین می‌توان به سریلانکا درجنوب هند و حوزة دریای شمال که شامل دریای مانش، تنگه درور، دریای شمال و تنگه‌اسکارراک است اشاره کرد.
فصلنامه: با عنایت به تحلیلی که عرضه کردید، پیشنهاد مشخص‌شما برای نیل به توسعه‌ای مطمئن در این حوزه چیست؟
دکتر مدد: با توجه به آن‌چه اشاره شد باید اذعان کرد که راه‌آبی مطالعه‌ای جدی رامی‌طلبد. امروزه از همین طریق است که امریکا می‌تواند عراق را درهم بکوبد، در کویت‌نیرو پیاده کند، کره را تحت فشار قرار دهد و به سومالی نیرو گسیل دارد و یا در واقعه‌جزایر مالویناس، انگلستان با کمک رزم‌ناوهای خود قائله را ختم دهد. جمعیت، مذهب‌و نژاد از موضوعاتی هستند که قابلیت ارزیابی برای پیدایی یک توانمندی بخردانه رادرکل مسیر دریایی به‌وجود می‌آورند.
برای مثال در حاشیة جنوبی خلیج فارس و دریای عمان زمینه‌های لازم وجود دارد وبرقراری خطوط مسافری که در برنامة اول ایجاد شد، لازم است در برنامة دوم نیز توسعه‌یابد. ما تصمیم داریم با توجه به تأثیرات مثبتی که برقراری خطوط مسافری داشته ضمن‌تشویق و هدایت بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری، حجم 000/250 مسافر را به دوبرابر افزایش دهیم. ما برآنیم تا با توجه به جوانب انسانی و آن‌گونه از فعالیتها که تأثیرسیاسی آن ثانوی است دست به برقراری ارتباط بزنیم. در خلیج فارس آلودگی یک‌فاجعه عظیم است که نه ما و نه دیگران کمترین توجهی به آن نداریم و این خود یک‌محمل و دستاویز قابل دسترس است. تجسس و نجات جان انسان در دریا، آلودگی،محیط زیست آبزیان، مخابرات، آموزش و... هریک موضوعی روشن و قابلیت‌دار برای‌یک همکاری منطقه‌ای است. هرقدمی که ما به اینها نزدیک شویم طبیعتاً تلاش دشمنان‌درجهت خنثی‌سازی آن خواهد بود. در جنگ خلیج فارس موقعیتی ایجاد شد که دربحبوحه درگیری بین عراق و کویت و عربستان مقداری به بحرین و قطر نزدیک شدیم وشاهد چرخش سیاسی آنها نیز بودیم. درحال حاضر دلایل بسیار و زمینه‌های فراوانی‌برای ایجاد ارتباطات در حوزة خلیج فارس وجود دارد، اما چرا بهره‌گیری لازم صورت‌نمی‌گیرد. همان‌طور که پیشتر نیز مورد اشاره قرار گرفت متأسفانه عملکرد واحدی درامور اجرایی ما وجود ندارد، گرچه هدف شاید مشخص و تعریف شده باشد اماپراکندگی عملکردها بعضاً حتی موجب بروز تناقضاتی می‌شود که ناشی از دوراهی«توسعه ـ امنیت» است؛ از این‌رو مشاهده می‌شود که حتی در قالب همکاریهای‌اقتصادی نیز کمتر در پی اهداف استراتژیک هستیم. مثلاً خریدهای خارجی ما تاچه‌اندازه جهت‌دار هستند؛ اعظم خریدهای ما خارج از حوزه‌های یاد شده صورت‌می‌پذیرد. مثلاً برای خرید گندم از قزاقستان شخصاً با آقای نظربایف صحبت کردم بااین‌که سیستم اقتصادی، این نحوه از خرید را غیرممکن تلقی کردند، با تمامی تلاشهایی‌که صورت پذیرفت، متأسفانه عملکرد ما خلاف آن بود؛ درحالی که می‌شود گندم را بایک روز فاصله و از همسایه نزدیک خریداری کرد، ولی از کانادا وارد شد که باید گفت بااین روش نمی‌توان امید به توفیق داشت.
به‌طور کلی اگر بخواهیم یک راهبرد کلان را از جنبه پدافندی و یا در مواقعی، آفندی‌طراحی کنیم، دریا یک زمینه بسیار مهم است و این بدان معناست که ما باید به‌فکرتدوین‌و اجرای یک راهبرد کلان‌درخصوص‌توسعه‌راههای‌دریایی‌وتحصیل‌اهداف‌امنیتی‌باشیم.
در حال حاضر بیش از 000/000/460 تن ظرفیت غیرخالص کشتیهای‌اقیانوس پیما در مسیرهای دریانوردی است که از این مقدار 140 میلیون‌تن مربوط به کشتیهای نفتکش، 130 میلیون تن کشتیهای فله‌بر، 110میلیون تن کشتیهای جنرال کارگو (کالاهای متفرقه) و بقیه مربوط به‌سایر انواع کشتیها است. این مقدار ظرفیت چیزی در حدود 70000فروند کشتی را شامل می‌شود. امروزه دریایی نیست که به آن سفر نشده‌و هیچ ساحلی نیست که بشر به آن دسترسی پیدا نکرده و هیچ زمانی ازشبانه‌روز نیست که در آن کشتیها مشغول‌به‌دریانوردی‌دراقیانوسهانباشند.
با توجه به اهمیت راه دریایی، طبیعتاً امنیت نیز در این مسیر اهمیت‌یافته و از جدی‌ترین مسائل حوزه دریا شده است و به تبع آن بحث‌حاکمیت، نفوذ و سلطه بر آبراههای جهان به طرف مسلط این امکان رامی‌دهد که توازن بین‌المللی را تعیین کرده و یا تقابل با کشور ثالث رابه‌نحو شایسته‌ای انجام دهد. بدین‌ترتیب بحث از حیث امنیتی برای‌جمهوری اسلامی ایران دو بعد دارد:
اول ـ تأمین امنیت راههای دریایی کشور به منظور به جریان انداختن‌سالم حمل و نقل کالاها و عرضة خدمات، تا از این طریق جمهوری‌اسلامی ایران بتواند در نیل به اهداف از پیش تعیین شده و تقویت‌بنیانهای کشور موفق گردد.
دوم ـ نقش مؤثر راههای دریایی کشور در تحصیل امنیت ملی کشور.
هر دو بحث بالا، در ارتباط مستقیم با موضوع توسعه می‌باشد. به همین‌خاطر خدمت آقای دکتر مدد هستیم تا از تجارب علمی و عملی ایشان‌در این زمینه بهره‌مند شویم.
* * *
فصلنامه: در آغاز بحث لطفاً بیان فرمایید که جایگاه و موقعیت
ایران در گسترة مباحث مربوط به «توسعه راههای دریایی» کجاست؟
دکتر مدد: طبق گزارش سال 1990 سازمان ملل متحد و بدون احتساب کشورهای‌مستقل مشترک‌المنافع مستقل شده از یوگسلاوی سابق، 157 کشور در جهان وجود داردکه ایران جزء 30 کشور پرجمعیت و 20 کشور وسیع جهان می‌باشد. از میان کل‌کشورهای جهان تنها 27 کشور به دریا راه ندارند که اگر کشورهای تازه استقلال‌یافته را به‌آنها اضافه کنیم این تعداد به 34 کشور می‌رسد. غیر از کشورهای جزیره‌ای، از قبیل‌انگلستان، ژاپن، فیلیپین، اندونزی، استرالیا و... که دارای سواحلی بیش از ایران‌می‌باشند، کشور ما جزء 20 کشوری است که بیشترین ساحل را داراست. اگر رابطه ایران‌را با کشورهای بی‌ساحل مورد توجه قرار دهیم، روشن می‌شود که ایران با 5 کشوربی‌ساحل جهان بلاواسطه متصل است و از این لحاظ در مرتبه دوم بعد از چین قرار داردکه با 8 کشور بی‌ساحل مرتبط می‌باشد. ازجنبه فاصله، نزدیکترین سواحل ایران به‌کشورهای بدون ساحل بین 600 تا 2000 کیلومتر است درحالی‌که همین کشورها بانزدیکترین سواحل چین 10 تا 15 هزار کیلومتر فاصله دارند؛ حتی کشورهای ازبکستان،تاجیکستان و قرقیزستان که مرز مشترک با ایران ندارند از لحاظ دستیابی به دریای آزاد ازطریق ایران فاصله کمتری را خواهند پیمود. این مطلب یک نکته امنیتی مهمی دارد وآن‌هم این‌که این کشورها که خواستار دستیابی به آبهای آزاد هستند علی‌القاعده ایران رامدنظر دارند. در طول تاریخ نیز شاهد تهاجمهای متعددی بوده‌ایم که صرفاً به این خاطررخ نموده‌اند.
در چنین شرایطی و با مراجعه به آمار موجود که خدمتتان بیان خواهم کرد واقعیت‌دیگری نمود پیدا می‌کند و آن این‌که: ایران پس از چین و به همراه سودان، با جمعیتی‌معادل 70 میلیون نفر با کشورهای بدون ساحل در ارتباط است.
|
نام کشور |
همسایگان |
همسایگان بی‌ساحل |
جمعیت کشورهای همسایه بی‌ساحل به میلیون‌نفر |
|
روسیه |
13 کشور |
5 کشور |
38 میلیون‌نفر |
|
چیــن |
14 کشور |
8 کشور |
90 میلیون‌نفر |
|
هنــد |
5 کشور |
2 کشور |
25 میلیون‌نفر |
|
عربستان |
7 کشور |
ــــــــ |
ـــــــــ |
|
برزیل |
10 کشور |
2 کشور |
10 میلیون‌نفر |
|
سودان |
8 کشور |
4 کشور |
70 میلیون‌نفر |
|
الجزایر |
7 کشور |
2 کشور |
10 میلیون‌نفر |
|
ژاپن |
5 کشور |
2 کشور |
10 میلیون‌نفر |
|
ایران |
8 کشور |
5 کشور |
70 میلیون‌نفر |
ارتباط کشورهای آسیای میانه و حوزة قفقاز از طریق آبراه ولگا به دریای آزاد ممکن
است اما بااین قید که آبراه ولگا از یکسو صرفاً پذیرای کشتیهایی با ظرفیت و اندازة‌محدود و کوچک بوده و از طرف دیگر جزء خاک روسیه می‌باشد و طبعاً مستلزم ارتباط‌ترانزیتی است. گذشته از دو مورد اخیر اساساً شمال دریای خزر در تمام فصول سال‌قابل استفاده نبوده و در فصول سرد به‌علت یخبندان عملاً قابلیت استفادة مطمئن راندارد. این مطلب نیز ما را به یک مطلب مهم درخصوص بُعد اقتصادی امنیت ملی‌رهنمون می‌شود و آن‌هم این‌که با تدوین راهبردی جامع درخصوص بهره‌وری صحیح ازموقعیت استراتژیک کشور می‌توان در تقویت بنیانهای اقتصادی امنیت کشور گامهای‌مؤثری برداشت. البته این یک شمشیر دودم است بدین معنی که غفلت از آن یعنی‌سقوط در ورطه تجاوزات نظامی که‌به هدف فتح راههای ارتباطی صورت می‌پذیرند.
از مجموع کشورهای حوزة خلیج‌فارس و دریای عمان، ایران بیشترین ساحل را دارابوده و به منطقه استراتژیک تنگه هرمز کاملاً مسلط است. درصورت بروز هرگونه حادثه‌پیش‌بینی نشده در این حوزه باید گفت که غیر از عربستان به‌دلیل ارتباط با دریای سرخ،کشورهای عراق، کویت، بحرین، قطر و امارات هیچ‌گونه ارتباط آبی با دریای آزادنخواهند داشت.
باتوجه به دسترسی ایران در جنوب به اقیانوس هند و همجواری آن با کشورهای‌حوزة قفقاز، آسیای میانه و افغانستان، به‌طور قطع می‌توان ایران را دروازه آسیای مرکزی‌نامید. ایران نزدیکترین و کم‌واسطه‌ترین مسیر دستیابی این کشورها به دریاست.
بنابراین می‌توان ویژگیهای ژئوپلتیک ایران را از دیدگاه امنیتی این‌گونه خلاصه کرد:
ایران دارای بیشترین ساحل در حوزة خلیج فارس و دریای عمان می‌باشد.
جزء سه کشوری است که درصورت بسته‌شدن تنگه‌هرمز امکان دسترسی به
دریای آزاد را دارد و این امتیاز بزرگی است که در محاسبات امنیتی نباید از آن
غافل‌بود.
نزدیکترین و مطمئن‌ترین مسیر برای دستیابی حوزه آسیای میانه به دریای
آزاداست.
پرجمعیت‌ترین کشور منطقه بوده و از لحاظ ارتباطات مذهبی، فرهنگی و زبانی
کانون تلاقی این ارتباطات است.
فصلنامه: اگر خواسته باشیم مناطق استراتژیک دریایی جهان را با
توجه به دو عامل «توسعه» و «امنیت» بررسی کنیم، به‌نظر جناب‌عالی‌هریک از این مناطق چه‌قدر می‌توانند برای ایران اهمیت داشته‌باشند؟
دکتر مدد: مناطق استراتژیک دریایی عبارتند از: حوزة خلیج فارس، حوزة دریای‌سرخ، حوزة دریای مدیترانه، حوزة دریای عمان، حوزة اقیانوسیه و حوزة امریکای‌مرکزی که لازم است هریک به‌طور جداگانه بررسی گردند.
1ـ خلیج‌فارس
که زیرمجموعه‌ای از مباحث خرد و کلان را شامل می‌شود از قبیل: امنیت، مبارزه باقاچاق، صیادی، مخابرات، آموزش، هیدروگرافی، جلوگیری از آلودگی و همکاریهای‌فنی و تخصصی. برای مثال: خلیج‌فارس از آلوده‌ترین مناطق دریایی جهان بوده و درزمینه آموزش و دانشگاه، منطقه فاقد امکانات می‌باشد و اکثر آموزشها در سطوح‌متوسط و عالی دریایی در کشورهای غربی صورت می‌پذیرد. این مطلب امنیت ما را درمقام کشوری که بیشترین ارتباط را با این منطقه دارد به شدت تهدید می‌کند. در ضمن‌این منطقه بزرگترین حوزة نفتی جهان بوده و یک شریان عمده انرژی به حساب می‌آید.بنابراین حیات شرکتهای نفتی درجهان وابسته به امنیت این حوزه است و مآلاً سلطه‌شرکتهای مزبور در اقتصاد غرب مؤثر بر مجموعه چرخه اقتصادی کشورهای صنعتی ودر ادامه، کل کشورهای جهان می‌باشد. به یک تعبیر ما به‌طور مستقیم و غیرمستقیم باامنیت این منطقه در ارتباط هستیم.
ترکیب جمعیتی کشورهای منطقه نیز برای ما مهم می‌باشد. بنده جهت اختصار فقط‌آمار مربوط را خدمتتان قرائت می‌کنم:
|
ردیـف |
کشور |
نوع حکومت |
جمعیت به میلیون‌نفر |
دین اسلام |
نژاد عرب |
سایر نژادها |
|
1 |
عراق |
جمهوری |
19 |
8/95% |
1/77% |
9/22% |
|
2 |
عربستان |
پادشاهی |
15 |
8/98% |
9/91% |
5/8 % |
|
3 |
قطر |
امیرنشین |
5 % |
4/92% |
20% |
82% |
|
4 |
بحرین |
شیخ‌نشین |
5 % |
85% |
9/67% |
1/32% |
|
5 |
کویت |
امیرنشین |
3 |
5/91% |
6/90% |
4/9 % |
|
6 |
ایران |
جمهوری |
60 |
98% |
1% |
99 % |
2ـ دریای سرخ
دومین منطقه استراتژیک، حوزه دریای سرخ است که با وجود آبراه‌سوئز و حجم عمده‌ای از تردد کشتیهای کشورهای حاشیة دریای سرخ، برای‌ایمن‌سازی تردد کشتیهای تجاری خودی بسیار با اهمیت هستند. کشورهایی در سواحل‌غرب و شرق این دریا هستند که لازم است برنامه‌ریزی مفصلی برای آنها در برنامه‌توسعه ایران طراحی شود.|
ردیف |
نام کشور |
نوع حکومت |
جمعیت به‌میلیون‌نفر |
پیروان دین‌اسلام |
نژاد غالب |
عنوان‌نژادغالب |
|
1 |
مصر |
جمهوری |
55 |
8/81% |
8/98% |
عرب مصری |
|
2 |
اردن |
پادشاهی |
4 |
93 % |
2/99% |
عرب |
|
3 |
رژیم اشغالگرقدس |
جمهوری |
4 |
11 % |
اکثریت‌غالب |
یهودی |
|
4 |
عربستان |
پادشاهی |
15 |
8/98% |
82 % |
عرب‌سعودی |
|
5 |
یمن |
جمهوری |
12 |
5/99% |
7/95% |
عرب |
|
6 |
سودان |
جمهوری |
25 |
73 % |
1/49% |
عرب‌سودانی |
|
7 |
اتیوپی |
جمهوری‌دموکراتیک خلق |
50 |
4/31% |
30 % |
امهری |
|
8 |
سومالی دموکراتیک |
جمهوری |
9 |
8/99% |
3/98% |
سومالیایی |
|
9 |
جیبوتی |
جمهوری |
5/0 |
94 % |
47 % |
عیسی |
در این منطقه نیز اکثریت جمعیت 170 میلیونی را مسلمانان تشکیل داده و تنهاجمعیت معدودی پیرو سایر ادیان می‌باشند. ازجهت نژادی اعراب در اکثریت بوده و دوکشور مصر و اتیوپی پرجمعیت‌ترین کشورهای آن هستند و غالب حکومت این کشورهانیز از نوع جمهوری است.
با نگاهی به وضع این منطقه مشخص می‌گردد که دو نقطة استراتژیک یعنی آبراه‌سوئز در شمال و باب‌المندب در جنوب و حتی باریکة آبی بندر عقبه تا شرم‌الشیخ براهمیت این منطقه می‌افزاید. تا پیش از گشایش آبراه سوئز در 1869 میلادی کلیة‌کشتیهایی که بندرهای اروپا و یا آسیا را ترک می‌کردند مجبور بودند برای رسیدن به‌بندرهای یکدیگر قاره آفریقا را دور زده و با عبور از دهانه امیدنیک و طی مسافت‌طولانی به مقصد برسند.
جوانب و مشخصه‌های دیگر این حوزه، موجب می‌گردد که بیش از پیش بدان توجه‌کنیم. در شرق این دریا عربستان با سلطه به سرتاسر ساحل شرقی با جمعیتی اندک وساختاری قبیله‌ای وجود دارد که کانون تپش اسلام و طرف توجه مسلمین سرتاسر عالم‌است. در غرب، مصر قرار دارد که بر آبراه سوئز مسلط می‌باشد، با سابقة تاریخی‌فاطمیون و دیرینگی روابط با ایرانیان، کشوری است که بیشترین جمعیت عرب را درخود جای داده و داعیه رهبری جهان عرب را درسر دارد. سودان، اتیوپی، جیبوتی،سومالی و یمن نیز هریک خود با توجه به حضور جمعیتهایی از هند، پاکستان، اعراب‌شبه‌جزیره حجاز و اروپاییان در این حوزه دارای اهمیت می‌باشند. به‌طور کلی می‌توان‌این حوزه را کوتاه‌ترین، نزدیکترین و در شرایط امن، مطمئن‌ترین مسیر ارتباطی اروپا باخاورمیانه و آسیای جنوبی شرقی و شرق دور دانست، یعنی ارتباط اروپا با کل شرق.
3ـ مدیترانه
سومین منطقه استراتژیک مدیترانه است که باید گفت باتوجه به وضعیت کشورهای‌اروپایی در شمال این دریا و کشورهای شمال آفریقا و غرب آسیا حجم عمده‌ای ازارتباطات دریایی ما در این منطقه است که این منطقه را باید منطقه‌ای با ویژگی خاصی‌برای کشورمان تلقی کنیم. آمار موجود حکایت از صحت قضاوت فوق دارد. ترکیب این‌حوزه نیز از حیث سیاسی ـ امنیتی برای ما مهم است.
|
ردیف |
کشور |
نوع حکومت |
جمعیت‌به‌میلیون‌نفر |
درصدنژادغالب |
مذهب مسیحیان مسلمین سایر |
||
|
1 |
لبنان |
جمهوری |
4 |
6/82%لبنانی |
39% |
53% |
8% |
|
2 |
سوریه |
جمهوری |
13 |
8/88%عرب |
9/8% |
6/89% |
5/1% |
|
3 |
قبرس |
جمهوری |
2 |
2/99%یونانی |
5/76% |
7/18% |
1/5% |
|
4 |
ترکیه |
جمهوری |
56 |
7/85%ترک |
3/0% |
2/99% |
5/0% |
|
5 |
یونان |
جمهوری |
10 |
5/95%یونانی |
1/98% |
5/1% |
4/0% |
|
6 |
آلبانی |
جمهوری‌سوسیالیستی |
4 |
7/96%آلبانیایی |
4/5% |
5/20% |
1/74% |
|
7 |
یوگسلاوی سابق |
جمهوری‌فدرال |
24 |
3/26%صرب |
6/60% |
4/10% |
29% |
|
8 |
ایتالیا |
جمهوری |
60 |
1/94%ایتالیایی |
2/83% |
جزئی |
8/16% |
|
9 |
فرانسه |
جمهوری |
56 |
3/92%فرانسوی |
4/76% |
3% |
6/20% |
|
10 |
اسپانیا |
مشروطه |
40 |
8/72%اسپانیایی |
9/96% |
جزئی |
1/2% |
|
11 |
پرتغال |
جمهوری |
10 |
8/98%پرتغالی |
96% |
1/0% |
9/3% |
|
12 |
مراکش |
پادشاهی |
26 |
1/99%عرب |
1/1% |
7/98% |
2/0% |
|
13 |
الجزایر |
جمهوری‌دمکراتیک |
25 |
6/82%عرب |
5/0% |
1/99% |
4/0 |
|
14 |
تونس |
جمهوری |
8 |
2/98%عرب |
3/0% |
4/99% |
3/10% |
|
15 |
لیبی |
جمهوری‌سوسیالیستی |
5 |
8/82%عرب‌لبنانی |
جزئی |
97% |
3/0% |
|
16 |
مصر |
جمهوری |
55 |
8/98%مصری |
8/17% |
8/81% |
4/0% |
|
17 |
رژیم اشغالگرقدس |
جمهوری |
4 |
یهودی |
|
11% |
|
با توجه به این مشخصات روشن می‌شود که 430 میلیون‌نفر در این حوزه زندگی‌می‌کنند که قریب به 170 میلیون‌نفر از ایشان مسیحی و 190 میلیون مسلمان هستند. درواقع از کل کشورهای منطقه بیش از نیمی از آنها شامل کشورهای اسلامی هستند که‌کاملاً بر منطقه جنوبی و شرقی خصوصاً تنگه جبل‌الطارق و آبراه سوئز مسلط می‌باشندو این به آن معنی است که حمل و نقل دریایی اروپای مرکزی و جنوبی زیرنفوذ مستقیم‌کشورهای اسلامی می‌باشد. گذشته از این و با مراجعه به نقشة منطقه ویژگی دیگرمدیترانه روشن می‌گردد و آن وجود دو تنگه داردانل و بسفر است که گلوگاه ورودی‌روسیه، اوکراین، گرجستان، رومانی و بلغارستان به مدیترانه بوده و تحت سیطره ترکیه‌می‌باشد.
کلیة کشورهای شمال مدیترانه پس از ظهور اسلام در جدال و یاتحت سلطة مسلمین‌بوده‌اند و از همین‌رو مسلمانانی هرچند اندک در این کشورها زندگی می‌کنند. نحوه‌ارتباط مسلمین با اروپا در این حوزه موجب آن گشته که تفاوت عمده‌ای بین فرهنگ،نژاد و ساختار اجتماعی کشورهای شمال اروپا و جنوب و شرق آن به‌وجود آید.
4ـ دریای عمان
چهارمین منطقه استراتژیک حوزه دریای عمان است که به جهت نزدیکترین مسیرارتباطی کشورهای آسیای میانه به اقیانوس هند مورد توجه ویژه می‌باشد.
دوکشور عمان و امارات در این حوزه با این‌که احتمالاً به خودی خود اهمیت ویژه‌ای‌ندارند اما به جهت ارتباط دریای عمان با خلیج فارس و اقیانوس هند دارای اهمیت‌می‌شوند. مراجعه به آمار زیر نشان می‌دهد که ایران ضمن برخورداری از وسیعترین‌ساحل در این حوزه از جمعیت غالب نیز برخوردار است. ضمن آن‌که جمعیت غالب درکشورهای حاشیه جنوبی نیز مسلمان و از نژاد عرب می‌باشند.
|
ردیف |
کشور |
نوع‌حکومت |
جمعیت‌به‌میلیون‌نفر |
نژادغالب |
درصدمسلمانان |
ساحل‌در دریای‌عمان به‌کیلومتر |
|
1 |
ایران |
جمهوری |
60 |
5/45%فارس |
9/94% |
784 |
|
2 |
عمان |
سلطان‌نشین |
2 |
77%عرب‌عثمانی |
86% |
کمتر از 100 |
|
3 |
امارات‌متحده‌عربی |
امیرنشین |
2 |
3/81%عرب |
9/94% |
حدود 600 |
5ـ حوزه اقیانوسیه
حوزه اقیانوسیه به‌مثابة پنجمین منطقه استراتژیک مطرح می‌باشد. به‌علت ارتباط‌و حمل و نقل دریایی ما به شرق و نیز سایر کشورهای اروپایی و آفریقایی و آسیایی که ازاین خط سیر استفاده می‌کنند، کشورهای این حوزه نیز به‌ویژه از جهت ایمن‌سازی راههادارای ویژگی هستند.بررسی وضعیت نژادی و مذهبی در این حوزه مؤید این مطلب است که بهائیت بیش‌از مذاهب اسلامی فعال بوده و با وجود ساختار قبیله‌ای جمعیت در این حوزه، امکان‌تبلیغات مذهبی وجود دارد. ارتباط نزدیک این حوزه با اندونزی و اهمیتی که اندونزی‌به‌منزلة سد میان اقیانوس هند و دریای چین دارد اهمیت حوزه اقیانوسیه را در دریای‌تیمور، دریای آرافورا، دریای مرجان و تنگه تورس به‌مثابة تنها طریق دستیابی به شرق‌دور پس از اندونزی نشان می‌دهد. کشورهای اندونزی، مالزی و فیلیپین حساسیت‌ویژه‌ای را دارند، به‌مانند سدی در برابر دریا و به مثابة معجزه‌ای که این نقطه نیز تحت‌سیطره مسلمین قرار دارد و این نه تنها در این منطقه بلکه در کل مناطق استراتژیک به‌عینه مشهود است. این سه کشور، شرق دور را از شرق نزدیک جدا ساخته‌اند. هرشناوری که بخواهد از اقیانوس هند به‌سمت شرق بگذرد ناگزیر باید از این مسیر عبورکند. مردم مالزی و اندونزی مسلمانند و رابطة فرهنگی و مذهبی با ما دارند.این، ایرانیان‌مسلمان بودند که اسلام را در این مناطق رواج دادند. این‌جا نقطه‌ای است که می‌توان به‌طور مستقیم با آن ارتباط برقرار کرد و روشن است که افزایش و رشد روابط اقتصادی بااین کشورها اهمیت بسیار دارد، ولی متأسفانه به بهانه‌های جزئی این‌کشورهارارهاکرده‌وبامکانی‌دیگرکه‌نه‌کشورش‌ونه‌مردمش‌برای‌مااهمیت‌ویژه‌ای‌دارند،ارتباط‌برقرارمی‌کنیم.
6ـ حوزة امریکای مرکزی
ششمین منطقه استراتژیکی که مطرح می‌شود حوزه امریکای مرکزی است، آن هم‌به جهت نفوذ در آبراه پاناما که بیشترین حجم ارتباطات دریایی را در منطقه داراست.
ماباید در این منطقه یک حضور غیرفیزیکی داشته باشیم و باید سعی کنیم اهرمهای‌فشار غیرمستقیمی را بیابیم. اگر در هر نقطه‌ای ضربه‌ای به ما وارد شد حتی اگر در داخل‌کشور به ما ضربه‌ای زدند می‌توانیم پاناما را نقطه عطف ضربة متقابل درنظر بگیریم.این‌جا از مناطقی است که قابلیت حادثه‌پذیری دارد. تلافی ضربه‌ای را که در منطقه‌خودی متحمل شده‌ایم، می‌توان در پاناما واردکرد.
7ـ دریای خزر
حوزة دریای خزر و آسیای میانه هفتمین منطقه استراتژیکی است که به بررسی آن‌می‌پردازیم. کشورهای حوزة دریای خزر شامل ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان وترکمنستان می‌باشد که اگر کشورهای آسیای میانه را نیز به آن بیافزاییم کشورهای‌ازبکستان، قرقیزستان و تاجیکستان نیز در مجموعه جای می‌گیرند.
ارتباط دریای سیاه و دریای خزر از طریق آبراه ولگا در منطقه ولگاگراد که در حدود400 کیلومتری آستراخان قرار دارد، امکان‌پذیر است. محدودیت این آبراهه در انتقال‌کشتیهای بزرگ و عدم امکان بهره‌برداری از شمال دریای خزر از جمله محدودیتهایی‌است که در حوزة دریایی این منطقه وجود دارد.
تا بیش از فروپاشی شوروی سابق منطقه فوق چندان حائز اهمیت نبود اما با تشکیل‌دولتهای جدید در قالب جمهوریهای پیشین اتحاد جماهیر شوروی و با توجه به وسعت‌منابع و جمعیت منطقه، این حوزه درحال حاضر از مهمترین مناطق استراتژیک محسوب‌می‌گردد. به‌ویژه آن‌که دولتهای ترکیه، امریکا، چین و روسیه نیز درصدد افزایش و یاگسترش نفوذ در آن می‌باشند.
درمیان این کشورها ایران به‌دلیل دسترسی به آبهای گرم و ارتباط دریایی در شمال بابرخی از کشورهای این حوزه و نیز داشتن مرز مشترک و سوابق تاریخی از بهترین‌موقعیت برخوردار است. در یک نگاه کلی وضعیت کشورهای این منطقه را به شرح زیرمی‌توان فهرست کرد:
|
ردیف |
کشـــور |
حکومت |
وسعت به کیلومترمربع |
جمعیت |
|
1 |
آذربایجان |
جمهوری |
600/86 |
6 میلیون |
|
2 |
ازبکستان |
جمهوری |
600/449 |
3/15 میلیون |
|
3 |
تاجیکستان |
جمهوری |
100/143 |
8/3 میلیون |
|
4 |
ترکمنستان |
جمهوری |
100/488 |
7/2 میلیون |
|
5 |
قرقیزستان |
جمهوری |
500/198 |
5/3 میلیون |
|
6 |
قزاقستان |
جمهوری |
100/715/2 |
6/14 میلیون |
|
7 |
ارمنستان |
جمهوری |
800/29 |
3 میلیون |
|
8 |
افغانستان |
جمهوری |
497/647 |
5/20 میلیون |
مساحت منطقه مزبور بدون احتساب مساحت ایران حدود 8/4 میلیون کیلومتر مربع‌و جمعیت آن حدود 4/68 میلیون‌نفر است. از لحاظ مساحت، مساحت این منطقه برابراست با کل مساحت اروپا بدون احتساب قسمت اروپایی ترکیه، روسیه و کشورهای‌اوکراین، مولداوی، لیتوانی، لاتوی، استونی و گرجستان؛ با یک بررسی به آسانی می‌توان‌دریافت که نزدیکترین و کم‌واسطه‌ترین ارتباط این کشورها با جهان یا به‌عبارتی دریاهای‌آزاد از طریق ایران ممکن است.
درواقع تنها ارتباطی که این کشورها می‌توانند در طی تمامی ماههای سال و یا به‌عبارتی فصول گرم و سرد به‌صورت منظم و کاملاً آزاد با دنیا پیدا کنند از طریق ایران‌است، چرا که در فصول سرد عملاً حمل و نقل در روسیه مختل می‌شود. همچنین به‌دلیل روابط خاصی که بین کشورهای این حوزه وجود دارد، در مجموع برآنند که ازوابستگی به یکدیگر درحد مقدور بکاهند از این‌رو تقویت روابط با ایران اهمیت‌بیشتری می‌یابد. تمامی کشورهای این حوزه مایل به برقراری نظام ترانزیت آزاد از طریق‌ایران بوده و همان طوری که در بخش موقعیت دریایی ایران شرح داده شد به واقعیت‌اهمیت ایران آگاهند. کشورهایی همچون قزاقستان دارای منابعی غنی هستند که گندم،زغال‌سنگ، آهن و نفت از آن جمله است که به‌دلیل عدم ارتباط مستقیم دریایی‌نمی‌توانند قابلیتشان را به فعلیت تبدیل کنند؛ مگر از طریق ترانزیت کشور ثالث،درصورتی‌که ما این کشور ثالث نباشیم قطعاً دیگران جای ما را خواهند گرفت. بدین‌لحاظ بحث کمیته همکاریهای منطقه خزر باید با قوت پیگیری شود و معضلات سریعاًحل گردد؛ گمرک، مسائل روادید، حقوق بازرگانی و تعرفه‌ها باید درجهت تسهیل برای‌نیل به مقصود دگرگون شوند. همان‌طور که اشاره شد ما تنها مسیر انحصاری نیستیم،ولی شرایطی را در اختیار داریم که درصورت بهره‌برداری موجب یأس دیگران در ایجادمسیر خواهد شد. درصورت مشاهدة اقدامات جدی ما، ساختار زیربنایی و تأسیسات‌آنها مبتنی بر مسیری می‌شود که ما نشان می‌دهیم، اما اگر مسیر دیگری ایجاد شدگردش و چرخش روند حرکت به مراتب مشکل‌تر و حتی ناممکن می‌نماید.
مسیر دستیابی کشورهای آسیای میانه به آبهای آزاد و مقایسه آن با خط سیر ایران وخط سیر پاکستان و افغانستان در مقایسه با ایران مقرون به صرفه و صلاح نمی‌باشد.
فصلنامه: ارزیابی فوق درخصوص تنگه‌های مهم و استراتژیک‌چگونه می‌باشد؟
دکترمدد:قاعدتاًتنگه‌هرمزیکی‌ازحساسترین‌موضوعات‌مطرح‌است. "آبراه سوئز"،"باب‌المندب"، "جبل‌الطارق"، "تنگه بسفر"، "تنگه کره" به جهت موقعیت‌استراتژیکشان برای ما اهمیت دارند. درواقع اینها مجموعة آبراهه‌های تجاری وحمل‌ونقل دریایی هستند که جهت رعایت جانب اختصار، توضیحات کلی را در قالب‌جدول زیر می‌آوریم:
|
ردیف |
نام تنگه یا آبراه |
موقعیت جغرافیایی در تقسیمات جغرافیایی |
حوزه منطقه‌ای و استراتژیک |
کشورهای مسلط بر تنگه‌ها یا آبراهه‌ها |
|
1 |
تنگه هرمز |
خاورمیانه |
حوزه خلیج فارس |
ایران،عمان،امارات‌متحده‌عربی |
|
2 |
باب‌المندب |
خاورمیانه |
حوزه دریای سرخ |
یمن، سومالی |
|
3 |
جبل‌الطارق |
اروپا ـ آفریقا |
حوزه مدیترانه |
اسپانیا، مراکش |
|
4 |
تنگه بسفر |
اروپا ـ آفریقا |
حوزه دریای سیاه |
ترکیه |
|
5 |
تنگه کره |
آسیا |
حوزه خاور دور |
ژاپن، کره جنوبی |
|
6 |
تنگه مالاکا |
آسیا |
حوزه آسیای جنوب‌شرقی |
مالزی،اندونزی، سنگاپور |
|
7 |
تنگه سوندا |
آسیا |
حوزه آسیای جنوب‌شرقی |
اندونزی |
|
8 |
تنگه داردانل |
اروپا |
حوزه مدیترانه |
ترکیه |
|
9 |
تنگه نورس |
اقیانوسیه |
حوزه اقیانوسیه |
باپوا، گینه‌نو، استرالیا |
|
10 |
آبراه سوئز |
اروپا ـ آسیا ـ آفریقا |
حوزه دریای سرخ و مدیترانه |
مصر |
|
11 |
آبراه پاناما |
امریکای مرکزی |
حوزه امریکای مرکزی |
پاناما |
|
12 |
تنگه لورون |
آسیا |
حوزه آسیای جنوب‌شرقی |
فیلیپین |
|
13 |
تنگه ماژلان |
امریکای جنوبی |
حوزه دماغه هورن |
آرژانتین، شیلی |
طبعاً ما توان مقابله مستقیم با تکنولوژی پیشرفته غرب در دریاها را نداریم ولی‌کانونهای مورد اشاره که غرب نیز به استراتژیک بودن آنها اذعان دارد و برای امنیت آن‌برنامه‌ریزی می‌کند، موقعیتی دارند که با اقتصاد امروزه گره‌خوردگی دارد؛ این مناطق‌نقاط ضربه هستند. باید گفت که درحال حاضر اکثر پرسنل متخصص دریایی خواه‌مهندسان و یا ناوبرها و فرماندهان شناورها در غرب آموزش می‌بینند؛ طبعاً این‌رفت‌وآمدها موجب تحبیب قلوب و برقراری رابطة انسانی می‌شود و از همین طریق‌نفوذ آغاز می‌گردد. پرسنل ما و نیروهایی که در سواحل جنوبی خلیج‌فارس و درکل‌خاورمیانه هستند، نیز به همین طریق آموزش دیده‌اند و می‌بینند. این متخصصان هستندکه پس از بازگشت و در دست‌گیری پستهای کلیدی در تصمیم‌گیریها تأثیرگذارند. روشی‌که ما برای آن می‌توانیم سرمایه‌گذاری بکنیم و به‌علت فقدان یک آموزشگاه و دانشگاه‌دریایی در کل منطقه، پیش‌قدم شویم، اعطای بورس و امکانات تحصیلی به جوانان‌کشورهای منطقه است که خود نقطة آغازین یک حرکت سیاسی در پوشش فرهنگی‌است و صد البته یک هماهنگی وسیع در داخل کشور را می‌طلبد.
گذشته از تنگه‌های مزبور چند کانون دیگر منطقه‌ای حائز اهمیت می‌باشند که از آن‌جمله می‌توان به دهانة امید نیک در جنوبی‌ترین نقطه قارة امریکا اشاره کرد که به تبع‌آن، کشور آفریقای جنوبی اهمیت استراتژیک می‌یابد. همچنین می‌توان به سریلانکا درجنوب هند و حوزة دریای شمال که شامل دریای مانش، تنگه درور، دریای شمال و تنگه‌اسکارراک است اشاره کرد.
فصلنامه: با عنایت به تحلیلی که عرضه کردید، پیشنهاد مشخص‌شما برای نیل به توسعه‌ای مطمئن در این حوزه چیست؟
دکتر مدد: با توجه به آن‌چه اشاره شد باید اذعان کرد که راه‌آبی مطالعه‌ای جدی رامی‌طلبد. امروزه از همین طریق است که امریکا می‌تواند عراق را درهم بکوبد، در کویت‌نیرو پیاده کند، کره را تحت فشار قرار دهد و به سومالی نیرو گسیل دارد و یا در واقعه‌جزایر مالویناس، انگلستان با کمک رزم‌ناوهای خود قائله را ختم دهد. جمعیت، مذهب‌و نژاد از موضوعاتی هستند که قابلیت ارزیابی برای پیدایی یک توانمندی بخردانه رادرکل مسیر دریایی به‌وجود می‌آورند.
برای مثال در حاشیة جنوبی خلیج فارس و دریای عمان زمینه‌های لازم وجود دارد وبرقراری خطوط مسافری که در برنامة اول ایجاد شد، لازم است در برنامة دوم نیز توسعه‌یابد. ما تصمیم داریم با توجه به تأثیرات مثبتی که برقراری خطوط مسافری داشته ضمن‌تشویق و هدایت بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری، حجم 000/250 مسافر را به دوبرابر افزایش دهیم. ما برآنیم تا با توجه به جوانب انسانی و آن‌گونه از فعالیتها که تأثیرسیاسی آن ثانوی است دست به برقراری ارتباط بزنیم. در خلیج فارس آلودگی یک‌فاجعه عظیم است که نه ما و نه دیگران کمترین توجهی به آن نداریم و این خود یک‌محمل و دستاویز قابل دسترس است. تجسس و نجات جان انسان در دریا، آلودگی،محیط زیست آبزیان، مخابرات، آموزش و... هریک موضوعی روشن و قابلیت‌دار برای‌یک همکاری منطقه‌ای است. هرقدمی که ما به اینها نزدیک شویم طبیعتاً تلاش دشمنان‌درجهت خنثی‌سازی آن خواهد بود. در جنگ خلیج فارس موقعیتی ایجاد شد که دربحبوحه درگیری بین عراق و کویت و عربستان مقداری به بحرین و قطر نزدیک شدیم وشاهد چرخش سیاسی آنها نیز بودیم. درحال حاضر دلایل بسیار و زمینه‌های فراوانی‌برای ایجاد ارتباطات در حوزة خلیج فارس وجود دارد، اما چرا بهره‌گیری لازم صورت‌نمی‌گیرد. همان‌طور که پیشتر نیز مورد اشاره قرار گرفت متأسفانه عملکرد واحدی درامور اجرایی ما وجود ندارد، گرچه هدف شاید مشخص و تعریف شده باشد اماپراکندگی عملکردها بعضاً حتی موجب بروز تناقضاتی می‌شود که ناشی از دوراهی«توسعه ـ امنیت» است؛ از این‌رو مشاهده می‌شود که حتی در قالب همکاریهای‌اقتصادی نیز کمتر در پی اهداف استراتژیک هستیم. مثلاً خریدهای خارجی ما تاچه‌اندازه جهت‌دار هستند؛ اعظم خریدهای ما خارج از حوزه‌های یاد شده صورت‌می‌پذیرد. مثلاً برای خرید گندم از قزاقستان شخصاً با آقای نظربایف صحبت کردم بااین‌که سیستم اقتصادی، این نحوه از خرید را غیرممکن تلقی کردند، با تمامی تلاشهایی‌که صورت پذیرفت، متأسفانه عملکرد ما خلاف آن بود؛ درحالی که می‌شود گندم را بایک روز فاصله و از همسایه نزدیک خریداری کرد، ولی از کانادا وارد شد که باید گفت بااین روش نمی‌توان امید به توفیق داشت.
به‌طور کلی اگر بخواهیم یک راهبرد کلان را از جنبه پدافندی و یا در مواقعی، آفندی‌طراحی کنیم، دریا یک زمینه بسیار مهم است و این بدان معناست که ما باید به‌فکرتدوین‌و اجرای یک راهبرد کلان‌درخصوص‌توسعه‌راههای‌دریایی‌وتحصیل‌اهداف‌امنیتی‌باشیم.
تبلیغات
