انسان پژوهی دینی

انسان پژوهی دینی

انسان پژوهی دینی سال 20 پاییز و زمستان 1402 شماره 50 (مقاله علمی وزارت علوم)

مقالات

۱.

لوازم انسان شناختی نظریه اعتباریات علامه طباطبایی با نظر به انسان شناسی فلسفی جدید(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: علامه طباطبایی ادراکات اعتباری نظریه استخدام انسان شناسی عملی فرهنگ

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴ تعداد دانلود : ۲
نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی فی نفسه در حوزه حکمت عملی جای می گیرد، اما این نظریه لوازم انسان شناختی جدی و مهمی دارد؛ جدی ست، زیرا این لوازم کاربردی و پردامنه هستند؛ مهم است، زیرا در مقایسه با انسان شناسی کلاسیک سنت فلسفه اسلامی ، افق های جدیدی را در حوزه انسان شناسی عملی گشوده است. ماحصل انسان شناختی نظریه اعتباریات را می توان در این قالب صورت بندی کرد که انسان موجودی است اعتبارساز. اعتبار علاوه بر این که خود از سنخ فعالیت ذهنی است، اساساً در حیطه فعالیت و عمل انسانی قرار می گیرد و از نوع ادراکات عملی است. لذا انسان در پس و پشت این نظریه، از حیث فعالیت و عمل مد نظر است. این انسان شناسی عملی برآمده از نظریه اعتباریات، به جهات گوناگون، امروزین و قابل مقایسه با نظریات جدید است. از مهم ترین وجوه فارق این نوع انسان شناسی جدید با انسان شناسی کلاسیک می توان این موارد را برشمرد: پسین، تجربی و عملی بودن. مؤلفه های اصلی عملی بودن عبارتند از: تقدم طبیعت بر بعد نفسانی در انسان و استخدام گر بودن انسان. همچنین در پرتو اعتباریات، اجتماعی بودن، فرهنگی بودن و سوژه بودن انسان هم در تعریف انسان راه می یابند و این همه در انسان شناسی فلسفی جدید هم مدنظر بوده است.
۲.

تمایز مسئله ذهن-بدن در فلسفه ذهن معاصر و علم النفس صدرایی(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: مسئله ذهن-بدن مسئله نفس-بدن کیفیات پدیداری آگاهی حکمت متعالیه

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶ تعداد دانلود : ۵
استدلال شده است بر اینکه مسئله ذهن-بدن، مسئله ای مدرن است و در فلسفه یونان باستان و دوران میانه مطرح نبوده است. در این مقاله این استدلال ها بیان شده و بر پایه آنها نتیجه گرفته شده است که صورت بندی های متداول مسئله ذهن-بدن باید بر دو قسم خاص و عام تقسیم شوند. برخی صورت بندی ها، شامل مسئله نفس-بدن نیز می شوند. تفکیک مسئله ذهن-بدن از دشواره ذهن-بدن نیز به تعدد مسئله ها اشاره دارد. در گام بعدی، با شواهدی نشان داده ام که مسئله محوری علم النفس صدرایی، مسئله نفس-بدن است نه ذهن-بدن، بنابراین نمی توان راه حل ها و ایده های مربوط به مسئله نخست را، راحل های کارآمد مسئله دوم دانست. با این حال، می توان مسئله ذهن-بدن را در برابر فلسفه صدرایی نهاد و از امکانات این فلسفه برای حل این مسئله مدد گرفت. این فعالیت تازه، مستلزم برخی بازنگری ها در مبانی یا نتایج علم النفس فلسفی صدرایی خواهد گردید. دستاورد این مقاله از سنخ درجه دوم (فرافلسفه) است و پیشنهادی محتوایی و روشی برای علم النفس صدرایی عرضه می کند.   * این پژوهش بر اساس طرح با کد پیگیری 17812 توسط ستاد توسعه علوم و فناوری های شناختی ایران مورد حمایت قرار گرفته است.
۳.

برهان «انسان معلّق در فضا» در اَضحویّة ابن سینا: تحلیل، مقایسه، نقد(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ابن سینا اضحویه برهان انسان معلق در فضا نفس خودآگاهی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴ تعداد دانلود : ۲
در رساله اَضحویّه ابن سینا، استدلالی برای نشان دادنِ اینکه حقیقتِ آدمی چیست آمده که می توان گفت: هسته اصلیِ برهان انسان معلّق در فضا در آن وجود دارد. این مقاله به گزارشِ این استدلال، تحلیل و نقدِ آن، بررسیِ ربط ونسبتِ این استدلال با برهان مشهورِ انسان معلّق در فضا، مقایسه استدلالِ یادشده با این برهان در کتاب های دیگر او، و اشاره به سیرِ این برهان در همه آثار ابن سینا، و نیز نقدِ یکی از تحلیل های ارائه شده در این باب اختصاص دارد. بدین سان، روشن می شود که استدلال یادشده مقدّمه های اصلیِ برهان انسان معلّق در فضا را واجد است، امّا نیازمند تکمیل و اصلاح است. ازاین رو، در آثارِ بعدی، عناصری بر آن افزوده و عناصری از آن کاسته شده و جایگاهی فراتر یافته است. سیرِ برهان انسان معلّق در آثارِ ابن سینا از اَضحویّه تا مباحثات تأییدکننده این ادّعای اوست که تفاوتِ حالِ خود با دوران جوانیِ خویش را تنها در پختگیِ بیشترِ معلوماتِ دوره جوانی دانسته است.
۴.

واکاوی مبانی نظری و فلسفی نظریه های توسعه منابع انسانی و مقایسه تطبیقی آن با آموزه های دین مبین اسلام(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: انسان در اسلام توسعه منابع انسانی مبانی فلسفی توسعه منابع انسانی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳ تعداد دانلود : ۱
امروزه توسعه منابع انسانی محور پیشرفت و توسعه جوامع و سازمان ها می باشد. از این رو در طول اعصار مختلف مفاهیم و رویکردهای متنوعی در حول نظریه های یادگیری به منظور تحقق و نهادینه سازی توسعه کارکنان معرفی شده اند. رویکردهایی که ابعاد گوناگونی چون خرد مایه های نظری و فلسفی و نیزسازوکارهای اجرایی با یکدیگر متفاوت می باشند. این نظریات غالبا منطبق با شرایط و زیست بوم کشورهای مبداء  می باشند از این رو اجرای آنها در کشورهای دیگر غالبا  نتایج متفاوتی را در پی داشته است. چالشی که مصادیق آن در نظام توسعه و آموزش دستگاه های اجرایی و بخش خصوصی کشور فراوان می باشد. در چنین شرایطی شناخت و آگاهی از وجوه افتراق و اشتراک نظریه های این حوزه و انطباق آن با ارزش ها و شرایط حاکم بر جامعه شرط لازم جهت بومی سازی و بکارگیری این گونه نظریه ها در سازمان ها می باشد. از این رو در این پژوهش واکاوی مبانی نظری و فلسفی نظریه های توسعه منابع انسانی و تطبیق آن با آموزه های دین مبین اسلام هدف اصلی پژوهش می باشد. در این مقاله پس از واکاوی مفاهیم و نظریه های حوزه توسعه منابع انسانی با   یهره گیری از آیات و روایات  و متون دینی در شش عامل اصلی نگاه به انسان، سرشت انسان، تمرکز بر زمان، جبر و اختیار، عینی گرایی/ نسبی گرایی و کل نگری/ جزء نگری نظریات مذکور با آموزه های دین مبین اسلام مورد مقایسه قرار گرفت.  نتایج نشان می دهد الگوی اسلامی به توسعه منابع انسانی به عنوان یک راهنمای واقع بینانه و ارزشمند پیش روی مدیران کشور،  می تواند به آن ها در مسیر غلبه بر چالش های پیش رو در توسعه منابع انسانی کمک کند.
۵.

نقد و بررسی دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی درباره حقیقت انسان(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قاضی عبدالجبار هیکل محسوس برزخ معاد جسمانی رویای صادقه تجربه های نزدیک به مرگ

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴ تعداد دانلود : ۲
 یکی از پرسش های دیرین ذهن بشر و زیربنای علوم انسانی، چیستی حقیقت و ماهیت انسان است؛ در سنت کلامی اسلام نیز، موضوع انسان شناسی از دیرباز در کانون توجه بوده و نقطه مرکزی این کانون، بررسی یگانه یا دوگانه انگاری و  مجرد یا مادی بودن حقیقت انسان است؛ در این میان قاضی عبدالجبار به عنوان نماینده جریان معتزلی با رویکردی مبتنی بر عقل حس گرا به طور مبسوط نظریه"هیکل محسوس" را طرح و دنبال میکند؛ در این نظرگاه، انسان، حقیقتی ورای همین بدن محسوس ندارد؛ مهمترین دلیلی که قاضی عبدالجبار بر ادعای خویش اقامه میکند از این قرار است که وقوع  فعل ابتدایی از اندام های بدن، نشانه آن است که فاعل، همین اندام است که در محل وجود قدرت خویش، فعلی را انجام می دهد؛ طبیعی است که انکار حیات برزخی یکی از مهمترین پیآمدهای پذیرش این دیدگاه است چرا که در برزخ، هیکل محسوس نابود شده است و در این دیدگاه حقیقتی ورای این هیکل محسوس به رسمیت شناخته نشده است؛ همچنین مسائلی چون معاد جسمانی، مسخ، رویای صادقه و تجربه های نزدیک به مرگ در تقابل جدی با این نظریه هستند؛ آنچه تحقیق حاضر را از سایر تحقیقات مشابه ممتاز میسازد تمرکز بر بررسی دیدگاه شخصیتی است که علی رغم نفوذ تاثیر اندیشه او بر متکلمان امامی هم عصر خود، به طور مستقل مورد داوری قرار نگرفته است.
۶.

بررسی و نقد کمال انسان از منظر انسان شناسی پویشی، با تأکید بر آرای علامه طباطبایی و استاد مصباح یزدی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: الهیات پویشی انسان شناسی علامه طباطبایی کمال انسان مصباح یزدی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۶ تعداد دانلود : ۳
چیستی «کمال انسان» به عنوان یکی از مباحث مهم انسان شناسی، همواره مورد کنکاش اندیشمندان بوده است. در این میان، الهی دانان پویشی برمبنای دیدگاه خداباورانه خاص خویش، برآنند که کمال انسان با خداگونه شدن وی محقق می شود. این دیدگاه، هرچند با نظر علامه طباطبایی و آیت الله مصباح یزدی همخوان است، لیکن در نحوه کمال انسان -که ارتباط وثیقی با چگونگی توصیف خداوند دارد- اختلاف دارد. پیروان الهیات پویشی، خداوند را در حال تکامل و تغییر و تبدل می دانند و بر همین اساس، کمال انسان را در تکاملی می دانند که در اثر وابستگی متقابل با سایرین پدیدار می شود و بدین ترتیب، تشبه به خدا و خداگونه شدن انسان را علاوه بر کم رنگ شدن، در هاله ای از ابهام فرومی برند. این پژوهش، با روش توصیفی - تحلیلی و انتقادی، درصدد است تا نشان دهد که مبانی چنین دیدگاهی علاوه بر این که در برخی موارد فاقد دلیل است، با قواعد عقلی همچون استحاله تسلسل نیز در تناقض است. اشکال دیگری که بر این دیدگاه وارد است، عبارت است از معلق نمودن کمال انسان به شرایط محیطی و برابر دانستن آن با تکامل دائمی، بدون این که هیچ هدف ثابتی از غایت این کمال طلبی برای انسان مشخص باشد.
۷.

نقش ارزش اخلاقی در تحول وجودی انسان از منظر آیت الله جوادی آملی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: ارزش اخلاقی تحول وجود حیات انسان آیت الله جوادی آملی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۵ تعداد دانلود : ۳
پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و از طریق رجوع به اندیشه آیت الله جوادی آملی با هدف بررسی نقش ارزش های اخلاقی در تحول وجودی انسان انجام شده است. بررسی نشان می دهد آیت الله جوادی آملی یگانه انگاری حیات نفس آدمی را نمی پذیرند و سخن از تحول جودی آن در پرتو ارزش های اخلاقی به میان می آورند و معتقدند فضیلت و رذیلت اخلاقی در متن ذات انسان وارد می شود و نه صرفا عارض بر ذات. از همین روی آنچه به حیات خَلقی خاص انسان فعلیت می دهد و نیز حیات خُلودی انسان را که ممکن است مطابق و یا مخالف با حیات خَلقی انسان باشد، شکل می دهد، ارزش های اخلاقی مثبت و منفی است. انسان بدان جهت که در قلمرو طبیعت است پذیراى تغییر است؛ تغییری که منحصر در ساحت طبیعی انسان نیست بلکه بعد فطری وجود انسان را نیز شامل می شود. افعال و اعمال شایسته و ناشایست بر متن دو ساحت مذکور وارد شده و در صورت فراهم شدن برخی شرایط دیگر از جمله اختیار به مثابه جزء اخیر علت تامه، حیات ابدی و نهایی انسان را رقم می زنند.
۸.

تبیین عمل یا کنش گری انسان در سنت فکر اسلامی با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی بازخوانی مؤلفه های عمل ساز (قدرت، اراده، علم و اختیار)(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: قدرت اختیار علم عملی اراده میل عمل

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴ تعداد دانلود : ۲
تبیین عمل با توسل به عناصر شناختی و انگیزشیِ عامل مانند شناخت، میل، قصد و ... از مهم ترین مباحث مطرح در حوزه فلسفه عمل است. پرسش اصلی در این مقاله بررسی ویژگی هایی است که رفتار آدمی را به عمل تبدیل می کند. تعریف عمل و تعیین عناصر اساسی آن، به هم وابسته اند. این بدان معناست که مشخص کردن عناصر اساسی عمل، همان معیارهایی هستند که رفتاری را به عمل تبدیل می کنند. در سنت فکرِ غربی، باور، میل و اراده، عناصر تعیین کننده برای تبیین عمل محسوب شده اند و حال آنکه در سنت فکر اسلامی بیشتر بر مفهوم قدرت، اختیار و اراده تأکید شده است. تحلیل مفاهیم یادشده از منظر فیلسوفان و متکلمان اسلامی با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی در دستور کار قرار گرفت و نتیجه آن ارجاع مؤلفه های یادشده به مؤلفه علم شد آن هم علم به معنای علم عملی. براساس تبیینی که علامه طباطبایی دراین باره ارائه داده است نه مفهوم قدرت و نه میل و نه اختیار و نه حتی اراده که این مفهوم علم عملی است که نقش اساسی در تبیین عمل و تمییز آن از رفتار را بر عهده دارد.
۹.

واکاوی معنای بازگشت در معاد بر اساس تفسیر انکشافی از حرکت جوهری نفس(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: معاد رجوع انکشاف نفس ملاصدرا حرکت جوهری ظهور و بطون اجمال و تفصیل

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴ تعداد دانلود : ۲
به کارگیری واژگانی همچون عود و رجوع در باب حیات اخروی انسان، حکایت از اساسی بودن مفهوم «بازگشت» در این انگاره قرآنی و اسلامی دارد. متکلمان و اندیشمندان مسلمان نیز با توجه به همین امر، مباحث آخرت شناسی را مباحث مربوط به معاد نامیده اند. مسأله مهمی که در اینجا رخ می نماید پرسش از چرایی و چگونگی این بازگشت است: نقطه نهایی سیر انسان با نقطه آغازین آن اگر عیناً یکی نیست، پس تعبیر بازگشت چه معنای خردپذیری می تواند داشته باشد؟ و اگر نهایت انسان با بدایت او عیناً یکی است و انسان بازگشته عیناً همان انسان ابتدایی است، پس غرض و فایده این جدا شدن از بدایت و اقدام به سیر وجودی چه می تواند باشد؟ پژوهش حاضر سعی دارد تا با روش تحلیلی-توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه ای نشان دهد که مفهوم بازگشت در سیر وجودی انسان می تواند بر اساس یکی از مبانی نفس شناسانه ملاصدرا یعنی نظریه انکشاف نفس محمل مناسبی یافته و تبیینی خردپذیر داشته باشد. بر اساس دیدگاه انکشاف نفس، تحولات جوهری و سیر وجودی نفس به معنای خروج از قوه به فعلیت و کسب کمالات بیگانه با نفس و اضافه شدن آنان از بیرون بر نفس نیست، بلکه نفس در اثر تحولات جوهری همان کمالات و فعلیتهای مکنون در خود را از باطن به ظهور و از اجمال به تفصیل می رساند. بر این اساس، نفس بازگشته از حیث اصل حقیقت وجودی، عین نفس ابتدایی است و از حیث اظهار و تفصیل کمالات وجودی اش، متفاوت با آن و هدف آفرینش نیز همین اظهار و تفصیل کمالات وجود انسان است. این خوانش صدرایی از معاد نسبت به دیدگاه های رقیب از جمله رویکرد معطوف به بدن و رویکرد عام وجودی تفسیر روشن تری از بازگشت و رابطه بدایت و نهایت به دست می دهد.
۱۰.

نقش مؤلفه های کنش ارادی انسان در شکل گیری علوم انسانی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: علوم انسانی کنش فرایند فعل اختیاری تقسیم علوم ماهیت علوم

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴ تعداد دانلود : ۲
کنش ارادی انسان، موضوع محوری علوم انسانی است. شناخت فرآیند و ساختار این کنش و فهم نسبت آن با علوم انسانی، موجبات معرفت صحیح در علوم انسانی را فراهم می نماید. پژوهش حاضر با دقت در ساختار کنش ارادی انسان و کاوش در نظریه های ارائه شده در این زمینه، تلاش دارد تا به تبیین نسبت میان مؤلفه های کنش ارادی انسان و علوم انسانی بپردازد. نتایج این پژوهش که به روش توصیفی – تحلیلی پی گرفته شده، نشان می دهد، انسان نتایج کنش های ارادی خود را به صورت تجاربی خواهد داشت و با کثرت انباشت این تجارب و علوم، ضرورت انشعاب، انقسام و طبقه بندی آنها نمایان می شود. محتوای علوم انسانی، طیفی از علوم و تجارب حاصل از کنش های ارادی انسان هستند که در قالب انشعابات و رشته های علمی، طبقه بندی شده اند و تبیین ساختار و مؤلفه های کنش ارادی انسان، در فهم دقیق علوم انسانی و نسبت علوم مختلف در این حوزه و میزان تناسب با نیازهای انسان، تأثیرگذار بوده و به تلاش های علمی در این حوزه و توسعه دامنه علوم انسانی سرعت می بخشد.
۱۱.

نفی صفات از خداوند و رابطه آن با کمال اخلاص انسان و اعتقاد به امامت(مقاله علمی وزارت علوم)

نویسنده:

کلید واژه ها: نفی صفات اخلاص صفات امام توحید

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۳ تعداد دانلود : ۱
سعادت، آرزوی دیرینه بشر  است که شناخت خداوند برای رسیدن به آن ضروری است. امام علی علیه السلام با بیان نفی صفات به شناخت خداوند پرداخته است. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین این مسأله می پردازد که «چه تلازمی میان کمال اخلاص با نفی صفات از حق تعالی وجود دارد»؟ برای تحلیل این مسأله نظرات مختلف در باب صفات الهی، نقد آنها و دیدگاه هایی که می توانند به عنوان مصداق نفی صفات قرار گیرند،  معنای اخلاص و رابطه نفی صفات با اخلاص و رابطه توحید در صفات خداوند با وحدت در صفات امام تحلیل می شوند. یافته های پژوهش حاکی از آن است اخلاص تأویل کلمه طیبه لااله الا الله و ناظر به نفی هرگونه حیثیت از حق تعالی و بساطت حقیقی در مصداق و مفهوم صفات اوست که حتی ترکیب از حیثیات ذهنی در مفهوم صفات را نیز نفی می کند و عبد مخلَص نیز در اثر اعتقاد حقیقی در صفات کمالی اش چون خداوند متعال با حفظ مرتبه امکانی اش بسیط الحقیقه، و تجلی تمام عیار صفات او می گردد و در حدیث شریف سلسله الذهب پیروی از او شرط رسیدن به حقیقت کلمه لااله الا الله معرفی می شود.
۱۲.

بررسی اتحاد سالک و مسلک در سلوک الی الله از منظر قرآن و روایات با روش استظهار عرفی(مقاله علمی وزارت علوم)

کلید واژه ها: اتحاد سالک و مسلک آیات صراط روایات صراط آیه علیکم انفسکم آیه اتحاد درجه آیات مصیر روش استظهار عرفی

حوزه های تخصصی:
تعداد بازدید : ۴ تعداد دانلود : ۲
سلوک انسان به سوی خداوند که حرکتی باطنی و معنوی است به عنوان یکی از معارف واضح قرآن کریم و روایات مانند هر حرکت و سلوکی دارای چهار رکن مبدأ، مقصد، سالک و مسلک است. در حرکات ظاهری سیرکننده و مسیر جدای از یکدیگر هستند. برخی از مفسّران با استناد به برخی از آیات قرآن کریم و روایات در سلوک الی الله، سالک و مسلک را متّحد دانسته اند که سالک در سفری باطنی در نفس خود به سوی خدای سبحان حرکت می کند. سؤال اصلی این است که آیا این ادّعا با استظهار عرفی بدون تکیه بر استدلال های دقیق عقلی و همچنین شهود عرفانی از ظواهر قرآن کریم و روایات قابل اثبات است؟ توجّه به اتّحاد سالک و مسلک مقدّمه علمی روش برتر در تزکیه نفس و معرفت خداوند یعنی معرفت نفس است. همچنین اثبات این مدّعا با استناد به ظاهر آیات و روایات بیانگر اهتمام شریعت به همگانی شدن این معرفت است. در این پژوهش امکان استظهار عرفی اتّحاد سالک و مسلک از آیه درجه و روایات صراط ثابت شده است و دلالت آیات صراط مستقیم و آیه علیکم انفسکم به نحو دلالت اشاره بر مدّعا پذیرفته شده است و دلالت منطوقی آیات مصیر فقط بنابر برخی از معانی این واژه پذیرفته شده است.

آرشیو

آرشیو شماره ها:
۳۱