تحقیقات علوم قرآن و حدیث

بزرگداشت و سوگواری بر وفیاتِ اولیای الهی و اظهارِ شادی در موالیدِ آنها یک آئین دینی، اجتماعی است که در بیشتر فرهنگهای بشری و آدابِ دینی مورد توجّه و اهتمام انسانها قرار دارد. این موضوع برخاسته از امور فطری و وجدانی است؛ زیرا آدمیان هر آنچه انتساب به محبوب داشته باشد و یاد او را زنده نگاه دارد، محترم می دانند و برایشان اهمیّت می یاید. این امر اگر در راستایِ محبّت خداوند و نیز مودّت کسانی باشد که خداوند محبّت آنها را واجب اعلام کرده است، قطعاً از مصادیق عبادت حقّ متعال محسوب می شود. چنانکه در آیات قرآن کریم و سیره ی پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم (ع) نیز موالید و وفیاتِ اولیاء الهی موضوعیّت دارد و برای مؤمنان، الهامبخشِ اقتداء و تأسّی به مسیرِ نورانی آن هاست. با واکاوی مفهوم عبادت و بررسیِ ادلّه جواز بزرگداشت موالید و وفیات اولیای الهی از منظر قرآن و روایات، آشکار می شود که این آداب، مصداق عبادت است. زیرا در تعالیم قرآن و سنّت، صراحتاً به دوستیِ آن بزرگواران فرمان داده شده است و تکریم زمانها و مکانهایی که مُنتسب به آن اولیاء عظیم الشأن است، در حقیقت، تعظیمِ فرمان خداوند بر مودّت آنهاست و از آنجا که فرمان محبّت اهلبیت (ع) محدود به زمانِ خاصّی نیست، گذشتِ زمانها از اهمیّتِ چنین آدابی نمی کاهد.  

دسته ای از روایات جنگ بنوقریظه درباره کشته شدن فردی از سران این قبیله به نام زبیربن باطا است که از عروه بن زبیر، ابن شهاب زهری، و واقدی نقل شده است. در این روایات آمده است که زبیربن باطا به دست ثابت بن قیس از اسارت آزاد شد اما پس از آزادی درخواست کرد که او را بکشند و مسلمانان درخواستش را اجابت کردند. در این نوشتار روایات مربوط به این واقعه به روش تحلیل اِسناد- متن مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد بخش دوم روایت مبنی بر کشته شدن زبیر اضافه ای جعلی بر این روایت بوده است؛ زیرا اطلاعاتی متقدم تر از این روایات موجود است که می گوید ثابت بن قیس دِین خود را به زبیر ادا کرد و او را آزاد نمود. این مطلب کاملاً با بخش اول این روایات سازگار است. به علاوه، زبیر در هنگام کشته شدن فردی آزاد بوده و کشته شدنش ذیل احکام اسیر قرار نمی گیرد، بلکه قتل عمد محسوب می شود که در اسلام نهی شده است. با توجه به این بررسی، تحریف انجام شده احتمالاً توسط زهری و در ربع اول قرن دوم صورت گرفته است. این روایت تحریف شده از اواخر قرن دوم به بعد به صورت های مختلف در صدور حکم درباره اسیر مورد استناد برخی از فقهای مسلمان قرار گرفته است.

یکی از مواردی که در میراث تفسیری آیه لایسئل (آیه ۲۳ سوره انبیاء) مورد غفلت واقع شده عدم تمایزگذاری میان دو رویکرد هنجاری و توصیفی آیه است. مقاله حاضر برای تبیین دقیق تر مفاد آیه و در خلال مواجهه مسأله محور با آن، این پرسش اصلی را پی جویی می کند که آیا عبارت «لا یسئل عما یفعل» تنها در مقام توصیه و بیان بایدها و نبایدهای هنجاری برای «نهی» از سوال از فعل الهی بوده و یا می تواند دربردارنده پیامی اخباری و توصیفی برای حکایت از عالم واقع و «نفی» سوال از افعال خدا باشد؟ حل این مساله در گرو پاسخ به دو پرسش فرعی است: الف) مبنای سوال ناپذیری افعال خداوند چیست؟ برای یافت این مبنا از تحلیل مفهومی، سیستمی و گزاره ای بهره می بریم. ب) آیه با کدام غرض سوال ناپذیریِ فعل الهی را بیان می کند؟ که پاسخ آن را از مسیر بررسی سیاق آیه لایسئل در بافت معنایی سوره انبیاء پی جویی می کنیم. نتایج به دست آمده نشان می دهد سوال اعتراضی در عبارت «لا یسئل عما یفعل» فرایندی است که بر مراحل مختلف «محاسبه»، «سرزنش و اعتراض» و «مؤاخذه و عقاب» دلالت دارد. بنابراین آیه لایسئل می تواند در بستر رویکردی توصیفی شامل این پیام باشد که هیچ از بندگان خداوند نمی تواند (نه این که نباید) از فعل خدا مؤاخذه نماید. همچنین گزاره «لا یسئل عما یفعل» می تواند شامل نهی ارشادی از «سوالِ استفهامی» از کُنه غایت افعال الهی باشد. این نهی (در لباس خبر) ناظر به محدودیت قلمرو ادراکی بندگان در مقام پرسش گر و عدم احاطه آنان به علم الهی باز می گردد.  

تعابیر لیس منی / منا / من شیعتنا و نظایر آن، در دسته ای از روایات شیعه پررنگ هستند که معنای کلی «از پیغمبر نبودن یا از امام نبودن» را در خود جای داده اند. این که چه خطوط قرمزی برای مسلمانان ترسیم شده که خروج از آن سبب ازبین رفتن رابطه رهبر پیرو می شود، این روایات را شایسته توجه مضاعف قرار داده است. پژوهش کنونی، برای فهم بهتر این دسته روایات، به تحلیل کیفی آن ها پرداخته و از روش تحلیل مضمون برای رسیدن به شبکه مضامین این روایات بهره برده است. سپس به الگوی مستتر در روایات که بر اساس خطوط قرمز اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی با محوریت معصوم (ع) در روایات بنانهاده شده، دست یافته است. الگوی مستتر در روایات را می توان از بین بردن سرمایه اجتماعی در دو بعد نگرشی و رفتاری که براثر عدم تواصل مؤمنان باهم ایجادشده است ، تبعیت نکردن از امام و از بین رفتن عزت و امنیتِ امت دانست. درمجموع به نظر می رسد روایات لیس منی / منا در احادیث شیعه، بیانگر یک منظومه منسجم از خطوط قرمز در نگرش و رفتار مؤمنان است که با محور قرار دادن معصومان، از مرزهای هویتی مسلمانِ شیعه پاسداری می کند. نویسنده در پایان، به این یافته رسیده است که از بین بردن سرمایه اجتماعی در دو بعد نگرشی و رفتاری که براثر عدم تواصل مؤمنان باهم، تبعیت نکردن از امام و از بین رفتن عزت و امنیت ایجادشده، مضمون کلیدی و کانونی این دسته از روایات است.

 در جُستار حاضر با مروری بر مبانی هستی شناختی ملاصدرا به روش توصیفی - تحلیلی، تلاش شده افزون بر بررسی تأثیر هرکدام از مبانی حکمت متعالیه بر برداشت های تفسیری آیه شاکله به چگونگی بکار گیری شان در مباحث زیبایی شناختی صدرایی بپردازد. از منظر ملاصدرا شاکله خداوند اسماء و صفات جمیل است که در حاقّ ذات وجود اوست. شاکله آفرینش هم، تجلّی تامّ و تمام اسماء حسنی الهی است که سرمنشأ ازلی دارد و در هر آنی شأنی از شئون و بطنی از بُطون بدیعِ احسن الخالقین در نظام احسن، ظُهور می یابد. شاکله اولیه انسان همان فطرت خدادادی است که انسان با قدرت عقل و اختیار و با تکرار صفات و عادات، شاکله ثانویه وجودی خود را به صورت ملکات کریمه یا کریه می سازد و در نشئهٔ برزخی و اخروی هر ملکه ای از نفوس انسانی بهشت و جهنم متناسب با آن را ایجاد می کند و او را به سمت اعلی علیین یا اسفل سافلین سوق می دهد. هدف نگارنده نشان دادن بخشی جزئی از تفسیر زیباشناسانه صدرایی است تا بتوان از نتایج پژوهش در تربیت شاکله فردی و اجتماعی متربیان استفاده نمود. از کاربردهای متعدد پژوهش تبیین بحث عدل جزایی است؛ بدین معنا که شاکله زیبای برزخی و اخروی ثمره مُترتّب عِلّی اعمال و اخلاق حسنه در رسوخ ملکات شاکله دنیوی است.

مفسران فریقین، در آیه ی 17 سوره ی هود، در خصوص مصداق «صاحب بیّنه» و «شاهد»، دیدگاه های متفاوتی بیان کرده اند که دلیل اصلی این اختلاف، رویکرد متفاوت شیعه و عامه نسبت به روایات تفسیری اهل بیت (ع) و صحابه و تابعین است؛ چنانکه از نگاه شیعه، تنها سخن معصومان حجّت است و با توجه به معصوم نبودن صحابه و تابعین، دیدگاه تفسیری آنان حجیّت شرعی ندارد؛ در حالی که اهل تسنّن قول صحابه را حجّت و اثر گذار می داند. از آنجایی که این اختلاف تأثیر چشمگیری در فهم صحیح آیه دارد؛ لذا تحقیق پیش رو با هدف دست یابی به تفسیر صحیح این مصادیق، به روش توصیفی-تحلیلی، پس از ذکر دیدگاه مفسران درباره ی مصداقِ «صاحب بیّنه» و «شاهد»، روایات تفسیری شیعه ی امامیه و عامه را مورد اشاره قرار داده و پس از بررسی آنها، نظر صحیح را بیان کرده است. یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که مصداق انحصاری «صاحب بینه»، پیامبر اعظم (ص) است؛ زیرا روایاتی که مصداقِ صاحبْ بینه را پیامبر (ص) معرفی می کند؛ افزون بر شهرت و کثرت، قول معصوم (ع) است و روایاتی که مصداقِ صاحب بیّنه را مؤمن معرفی می نماید؛ قول یک مفسر تابعی است و چنین قولی نمی تواند هم ردیف تفسیر معصوم (ع) باشد. همچنین در خصوص مصداق «شاهد» اقوالی همچون: قرآن، رسول خدا (ص) ، لسان رسول الله (ص) ، جبرئیل (ع) یا ملک تأیید کننده ی پیامبر (ص) به دلایلی مانند: ضعف سند، مغایرت با ظاهر و سیاق آیه و ناسازگاری با مفهوم آیه، مورد پذیرش قرار نمی گیرند؛ بلکه بر اساس روایات معتبر، مصداق صحیح شاهد حجّت الهی است. درحقیقت آیه ی مذکور، در مقام بیان عصمت، خلافت و امامت ائمه هدی (ع) می باشد.  

مطالعات معاصران درباره تاریخ اندیشه های اخلاقی در جهان اسلام بیش تر بر شناخت اندیشه های اخلاقیِ فلسفی از سده2 قمری به بعد متمرکز بوده و در آن ها کم تر به مطالعه تاریخی، گونه شناسی و دسته بندی آرائی توجه شده است که در چارچوب سنت فلسفی جهان اسلام نگنجیده اند. غالباً خاستگاه آن اندیشه های اخلاقیِ عالمان مسلمان هم که در سنت فلسفی بازتابیده است، جایی بیرون از جهان اسلام جسته می شود. نگاه انتقادی به این رویکرد مستلزم آن است که شواهدی به نفع استمرار نظریه پردازی های اخلاقی در جهان اسلام از کهن ترین دوره یعنی عصر صحابه بازنماییم و به این سؤال پاسخ دهیم که با کدامین مبنای نظری می توان اندیشه های کهن اخلاقی مسلمانان در عصر صحابه را بازشناخت؟کوشش هایی که چون دستاوردشان در قالب هایی متفاوت با نظامِ اخلاق فلسفی عرضه شدند، ناشناخته ماندند. برای تحقق این هدف لازم است معقولیت و معناداری پی جویی اندیشه اخلاقی در عصر صحابه را نشان دهیم؛ هم چنان که می باید به این سؤال پاسخ گوییم که صحابه چه گونه ممکن است با وجود اشتراک شان در شاگردی پیامبر (ص)، پیش برندگان آراء و مکاتب مختلفی گردند؟ به همین ترتیب، می باید شیوه گردآوری منابع و راه بردهای تحلیل داده ها به تناسب این هدف را بیان کنیم. مطالعه کنونی از نوع امکان سنجی و هدف از آن هم پدید آوردن مبنایی نظری برای تحلیل تاریخ اندیشه اخلاقی در عصر صحابه است. چنان که خواهیم دید، می توان انتظار شکل گیری مکاتب اخلاقی مختلف را در عصر صحابه داشت؛ مکاتبی که می توان برپایه روش پیش نهادی در این مطالعه راهی فراسوی بازشناسی آن ها گشود.

سیر کنونی افزایش نابرابری محیط زیستی، روند تخریب آن و فرهنگ مشوق مصرفِ بیشتر، لزوم تغییر در نگرش را طرح می-کند. لازمه این تغییر ظهور جامعه ای است که داستان های گفتمانی خود را تحلیل کرده است، می شناسد و در پی تغییر آنهاست. پناه بردن به داستان های گفتمانی موردنظر کتاب های مقدس از جمله قرآن کریم زمینه تغییر نگرش را فراهم می-کند. پرسش اساسی این تحقیق پرسش از داستان محوریت انسان در طبیعت است؛ رابطه انسان با طبیعت و هر دو آنها با خداوند در قرآن کریم چگونه است و این روابط چگونه در زبان قرآن نمود یافته اند؟ عنوان "داستان" در اینجا از نوع داستان-های معمول رمان ها و حکایات نیستند، بلکه ساختارهای شناختی در پس گفتمان هاست. فرض اولیه این پژوهش این است که عدم توجه به معنویت در ارتباط میان انسان و محیط زیست ریشه بسیاری از ویرانی ها و تباهی هاست. روش تحلیل زبانی نیز سازوکار موردنظر زبان شناسی زیست محیطی است. نتایج تحلیل نشان می دهد که در متن قرآن کریم جهان بینی توحیدی حاکم است که بر اساس آن انسان به عنوان امانت دار در طبیعت شناخته شده حق دخل و تصرف بی قید و شرط در اجزای آن را ندارد. بر اساس سازو کار های زبان شناختی، معین گردید که همه عناصر طبیعت واجد ارزش ذاتی و اخلاقی هستند. نوآوری تحقیق حاضر در این است که با اتخاذ رویکرد زبانی خاص و با تحلیل گفتمان به این نتیجه دست یافته است.