تحقیقات علوم قرآن و حدیث

چکیده در میان کتاب ها و جوامع حدیثی، اخبار فراوانی وجود دارد که به نظر می رسد محتوا و مضمون آن ها با یکدیگر تعارض دارند. علامه شعرانی از افرادی است که برای بر طرف کردن تعارض این دسته از اخبار، با کمک روایات اهل بیت(ع) و استناد به علوم معقول و منقول کوشیده است میان موارد متعارض، سازش به وجود آورد و نبود تعارض واقعی میان آنها را نشان دهد. وی در تعارض بدوی و ظاهری اخبار، با تصرف در مدلول یکی از طرفین تعارض، به جمع روایات پرداخته و راهکارهایی ارائه کرده است؛ مانند تخصیص عام، تقیید مطلق، حمل بر استحباب، و توجه به قواعد بلاغی-ادبی. علامه همچنین در خصوص تعارض غیرظاهری، در مواردی با ذکر دلایلِ، یکی از طرفین تعارض را بر دیگری ترجیح داده و در مواردی که دو طرف تعارض بر یکدیگر مزیتی ندارند، قایل به تخییر شده و در برخی دیگر نیز قول به توقف را برگزیده است. بدینترتیب، راهکار های حل تعارض اخبار از نگاه علامه شعرانی با تأکید بر تعلیقات وی بر کتاب وافی بحث شده است.

در این پژوهش، پدیده تکرار در قصه های قرآن از دیدگاه مفسران و قرآن پژوهان بررسی و کارکرد اصلی آن روشن شده است. به عقیده خطیب، این پدیده از سوی گروهی، به ویژه خاورشناسان، دستاویزی برای طعنه زدن به ساحت قرآن ایجاد کرده است؛ چراکه نشانه اختلال در نظم قرآن، قصور در بلاغت و اعجاز آن و ناتوانی در بیان دانسته شده است. همچنین وجود اختلاف در تصاویر عرضه شده از یک صحنه داستان در جاهای مختلف قرآن، زمینه اعتقاد به واقعی نبودن برخی از عناصر و مقومات داستان های آن را فراهم آورده است. در مقابل این گروه، برخی از مفسران و قرآن پژوهان با برشمردن پاره ای از اسرار و فواید این پدیده، از ساحت قرآن دفاع کرده اند. عبدالکریم خطیب از مفسرانی است که نه تنها پدیده تکرار را مخل اعجاز قرآن و اختلال در نظم آن نمی داند، بلکه آن را یکی از وجوه اعجاز قرآن می شمارد. وی معتقد است با توجه به نقش تکمیل کنندگی هر یک از تصاویر مختلف یک صحنه در پیوند با هم، اصولاً تکراری در آن تصاویر و صحنه ها وجود ندارد.

از میان انبوه آیات و روایت های صحیح مربوط به ملائکه و عصمت آن ها، برخی روایت های متعارض درباره مَلَکی به نام «فطرس» که به دلیل سستی در اطاعت از فرمان الهی عقوبت شد، بسیار تأمل برانگیزند. برای هر گونه تلاش در رفع این تعارض باید روایت های یادشده را از لحاظ متنی و سندی نقد و بررسی کنیم. در بررسی متنی روایت ها درباره فطرس که در این پژوهش، مورد نظر است، عرضه این گونه روایت ها بر آیات مربوط به ملائکه، سنت مقطوعه و عقل، معیار نقد و تحلیل است تا تعارض داشتن یا نداشتن روایت های فطرس با آیات صریح قرآن و روایت های صحیح، مشخص شود.

امام علی (ع) از همان ابتدای تصدی امر خلافت، با مخالفان و دشمنان بسیاری روبه رو بودند و دیری نپایید که این مخالفت ها و عداوت ها با امام شدت یافت و با وجود تلاش های فراوان ایشان برای یافتن راهکاری برای حفظ آرامش جامعه و جلوگیری از قتل و کشتار مسلمانان، سه جنگ داخلی جمل، صفین و نهروان در دوران کوتاه حکومت ایشان رخ داد. تلاش امام برای برقراری صلح، در طول جنگ ها نیز ادامه داشت، هر چند در بیشتر اوقات ناکام می ماند. امام علی (ع) در آن زمان که مجبور به جنگیدن با دشمنانشان بودند، با تکیه بر آموزه های قرآن و سیره نبوی، از مسیر حق و عدالت، بیرون نیامدند و با رفتار عادلانه خود، جنگ بر مبنای حقوق الهی و انسانی را به زیبایی به تصویر کشاندند، تا الگوی عملی برای تمام حق جویان باشد. از مهم ترین حقوقی که ایشان در جنگ با مسلمانان به آن پای بند بودند، مذاکره و اتمام حجت با دشمن پیش از آغاز جنگ، برخورد انسانی با دشمن و استفاده نکردن از روش های خشونت آمیز و وحشیانه در جنگ است.