مژگان آهنگر داوودی

آیه 34 سوره نساء با توجه به اینکه مباحث مربوط به قوامیت مرد برای زن و نیز راهکارهای مواجهه با نشوز زن در آن مطرح شده است، بطور ویژه ای مورد توجه مفسران و عالمان اسلامی بوده است. روایتی وجود دارد که بسیاری از مفسران آن را به عنوان شأن نزول آیه در نظر گرفته و مفاهیمی چون «قوامیت» و «ضرب» در آیه را با توجه به این سبب نزول معنا و تفسیر کرده اند. در این نوشتار، نسخه های مختلف این روایت با استفاده از روش تحلیل اسناد- متن بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که عبارت پردازی این روایت متأخر است و متقدم ترین نسخه آن متعلق به اواخر قرن اول و از حسن بصری می باشد. موضوع مورد نظر مفسران متقدم در بیان این روایت، بحث قصاص زوجین بوده که تحلیل آن وابسته به مفهوم «قوامیت» است. این روایت با چنین عبارت پردازی ای در واقع به بیان سبب نزول قسمت «الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساء» پرداخته و به بحث «وَاضْرِبُوهُنَّ» و تأیید یا انکار زدن زن مربوط نیست. همچنین این روایت به دلیل متأخر بودن عبارت پردازی و اشکالات کلامی آن، نمی تواند به عنوان مبنا در تحلیل آیه 34 نساء قرار گیرد. از سوی دیگر، با توجه به بررسی روایات دیگری که به مفهوم قوامیت اشاره دارند به نظر می رسد واژه «قوام» با «راع» به معنی «حفاظت» همپوشانی معنایی بالایی دارد.

غزوه بنی قریظه از وقایع چالشی در سیره پیامبر(ص) است. مشهور است که بنی قریظه در این واقعه محاصره و سپس تسلیم شده است و مردانشان در اسارت کشته شدند. مسئله این پژوهش این است که شواهدی دالّ بر وقوع جنگ و درگیری در قریظه وجود دارد که در گزارش مشهور اشاره نشده است و نشانگر نقص در گزارش مشهور است. در این نوشتار تمام گزارش ها و شواهد مذکور گردآوری و در پنج عنوان دسته بندی شده است. در ابتدا نشان دادیم هیچ روایتی وجود ندارد که به وقوع نیافتن جنگ در بنی قریظه تصریح کرده باشد، بلکه برخی از منابع در این باره سکوت کرده و برخی دیگر وقوع تیراندازی در این جنگ را بیان کرده اند. روایاتی نیز موجودند که از رشادت علی(ع) و زبیر بن عوام در این جنگ سخن می گویند که به دلیل سکوت منابع مشهور در این زمینه، کنار گذاشته شده اند. اشعاری از حسان بن ثابت نیز به عنوان یکی از شاهدان جنگ قریظه موجود است که وقوع جنگ خونینی را در قریظه تصویر می کند. همچنین تفاوت سرنوشت بنی قریظه و بنی نضیر در جنگیدن و نجنگیدن در روایت عبدالله بن عمر و ابیات حسان بن ثابت به عنوان شاهدان واقعه ارائه شد. دلیل مهم دیگر بر وقوع جنگ در قریظه، روش تقسیم غنایم این جنگ است که پس از تخمیس و جداکردن خمس غنایم، در میان شرکت کنندگان جنگ تقسیم شد. این روش تقسیم غنایم، بیانگر وقوع جنگ و درگیری فیزیکی در قریظه است که با غزوه بنی نضیر و قرارگرفتن غنایم آن در دست پیامبر(ص) به دلیل وقوع نیافتن جنگ متفاوت است. وجود این شواهد که معارضی ندارند در کنار یکدیگر بر وقوع جنگ و درگیری فیزیکی در بنی قریظه دلالت دارد.

دسته ای از روایات جنگ بنوقریظه درباره کشته شدن فردی از سران این قبیله به نام زبیربن باطا است که از عروه بن زبیر، ابن شهاب زهری، و واقدی نقل شده است. در این روایات آمده است که زبیربن باطا به دست ثابت بن قیس از اسارت آزاد شد اما پس از آزادی درخواست کرد که او را بکشند و مسلمانان درخواستش را اجابت کردند. در این نوشتار روایات مربوط به این واقعه به روش تحلیل اِسناد- متن مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد بخش دوم روایت مبنی بر کشته شدن زبیر اضافه ای جعلی بر این روایت بوده است؛ زیرا اطلاعاتی متقدم تر از این روایات موجود است که می گوید ثابت بن قیس دِین خود را به زبیر ادا کرد و او را آزاد نمود. این مطلب کاملاً با بخش اول این روایات سازگار است. به علاوه، زبیر در هنگام کشته شدن فردی آزاد بوده و کشته شدنش ذیل احکام اسیر قرار نمی گیرد، بلکه قتل عمد محسوب می شود که در اسلام نهی شده است. با توجه به این بررسی، تحریف انجام شده احتمالاً توسط زهری و در ربع اول قرن دوم صورت گرفته است. این روایت تحریف شده از اواخر قرن دوم به بعد به صورت های مختلف در صدور حکم درباره اسیر مورد استناد برخی از فقهای مسلمان قرار گرفته است.