۱.
کلید واژه ها:
پیامبر (ص) عبدالمطلب قبیله خزاعه عصر جاهلی پیمان های قبیلگی
با توجه به زندگی قبیله محور اَعراب در دوره جاهلیت، آگاهی از اخبار قبایل و نقش آفرینی آنها در تحولات اجتماعی، می تواند علاقه مندان به تاریخ اسلام را در فهم بهتر حوادث آن روزگار یاری رساند. مسئله اصلی پژوهش حاضر، بررسی دلایل هم پیمانی قبیله خزاعه با عبدالمطّلب و پیامدهای آن در روابط با پیامبر(ص) است. یافته های پژوهش، بر پایه اطلاعاتِ گردآوری شده از منابع دست اوّل کتابخانه ای، نشان می دهد که این پیمان، نوعی همگرایی سیاسی و اجتماعی به شمار می رفته است. عبدالمطّلب بعد از اختلاف با عمویش نوفل بن عبدمناف که بر سر تصاحب املاک و مناصب وی صورت گرفت، برای تحکیم موقعیتش در مکه، با قبیله خزاعه پیمان دوستی بست؛ زیرا خزاعیان از نظر جمعیت، نیرو و امکانات و موقعیت اجتماعی، در کنار قریش و کُنانه، از قبایل مهم به شمار می رفتند. بنی خزاعه نیز با توجه به شخصیت قابل احترام عبدالمطّلب، پیمان با ایشان را در تأمین منافع تجاری و بازیابی قدرت گذشته خویش، مؤثر دانستند و از پیشنهاد عبدالمطّلب استقبال کردند. این پیمان، در روابط محبت آمیز و احترامِ متقابل بین خزاعه و پیامبر(ص) تأثیر مهمی بر جای گذاشت و موجب حمایت خزاعیان از دعوت نبوی گردید.
۲.
کلید واژه ها:
پیامبر (ص) یهود مدینه اقتصاد مدینه پیشه وری یهود کشاورزی یهود
یهودیان قبل از ظهور اسلام، بنا به دلایلی از جمله جنگ، مهاجرت، تجارت و باور به ظهور پیامبرِ آخرالزمان، به جزیره العرب مهاجرت کردند. آنان با توجه به تجاربی که در امور پیشه وری و کشاورزی داشتند، اقتصاد مدینه و اطراف آن را به انحصار خود درآوردند. با مهاجرت مسلمانان به مدینه، به دلیل عدم آگاهی تخصصی آنان از امور پیشه وری، زراعت و کشاورزی، زمینه ای فراهم گردید تا یهودیان به شکل های مختلف به استثمار مسلمانان بپردازند. ازاین رو، برای فهم چگونگی تعاملات اقتصادی آنان در سال های اوّلیه هجرت، باید به این پرسش پاسخ داد که چه عواملی سبب تسلط یهودیان بر پیشه های رایج در مدینه شده بود؟ و راهبرد پیامبر(ص) برای خودکفایی در عرصه زراعی وکشاورزی چه بود؟ یافته های این پژوهش که با بهره گیری از منابع دسته اوّل و با رویکرد توصیفی تحلیلی به بررسی و تبیین موضوع پرداخته، بیانگر آن است که یهودیان به دلیل مکان یابی مناسب، در اختیار داشتن زمین های حاصل خیز، تسلط بر فنون و روش های زراعت و کشاورزی، سبک زندگی متفاوت (یکجانشینی)، بیشتر پیشه های رایج در مدینه را ازآنِ خود کرده بودند؛ اما به تدریج پیامبر(ص)راهبرد مناسبی برای رشد اقتصادی و خودبسندگی مسلمانان در پیش گرفت و با مدیریت بر احیای زمین های بایر، تشویق به کاشت نخل و نظارت بر تقسیم آب، اهداف بلندمدت خود را محقق نمود و خودکفایی اقتصادی مسلمانان را رقم زد
۳.
کلید واژه ها:
امام باقر (ع) شیعیان جریان های علمی شیعی اصحاب امام باقر (ع) فرق اسلامی
ویژگی برجسته عصر امام باقر(ع) در مقایسه با دیگر ائمه(ع)، نهضت علمی و فرهنگی مسلمانان در آن دوره و پیامدهای درون مذهبی و برون مذهبی آن است. در فضای علمی و فرهنگی دهه های نخست هجری، حضور فرقه های مختلف با اندیشه های گوناگون، مانند: مرجئه، قدریه، خوارج، متصوفه و غلات از یک طرف، و آشفتگی فکری و اجتماعی درون شیعی از طرف دیگر، مشکلاتی را برای شیعیان پدید آورد. در چنین شرایطی، اصحاب امام باقر(ع) در این دوره، بر پایه رهنمودها و راهگشایی های آن حضرت، از طریق ترویج احکام فقهی و تبیین اندیشه های شیعی در قالب چند جریان علمی، به تثبیت مکتب شیعه پرداختند. این نوشتار، درصدد بررسی این موضوع با به کارگیری شیوه توصیفی تحلیلی و بهره مندی از منابع اوّلیه حدیثی، تفسیری، فقهی و تاریخی است. یافته های این پژوهش، نشان دهنده آن است که جریان های علمیِ فقهی، کلامی، تفسیری و معنی گرایی را می توان از مهم ترین جریان های علمی شیعی آن دوره برشمرد که نتایجی چون: مرجعیت علمی امام، نقش آفرینی علمای شیعه در ترویج و تثبیت جامعه اعتقادی شیعه، قرار گرفتن اصحاب امام در جایگاه افتا را در پی داشت.
۴.
کلید واژه ها:
امام حسن عسکری(ع) یاران ایرانی امام عسکری (ع) شیعیان ایران قم نامه نگاری
شیعیان ایران در عصر امام حسن عسکری(ع)، به دلیل دوری مسافت، با نامه نگاری از طریق وکلای آن حضرت، پرسش های دینی خود را با ایشان در میان می گذاشتند. پاره ای از پرسش های موجود در این نامه ها، دارای دلالت های مهمی در زمینه سیر تاریخی فکر و فقه شیعه است که در مباحث تاریخ تمدن شیعیان باید مورد توجه قرار گیرد. پژوهش پیش رو، این مکاتبه ها را بر اساس مناطق جغرافیایی، و سپس نام راویان، سامان داده و کوشیده است به این پرسش پاسخ دهد که مناطق مختلف ایران در این خصوص چه نقشی ایفا کرده اند و در مقایسه با یکدیگر، علل و عوامل نگارش نامه ها و نیز محتوای نامه های آنها چه بوده است؟نتیجه این پژوهش، رابطه مستقیمی میان جمعیت شیعه و تعداد نامه ها را ترسیم می کند و نشان می دهد که محور اصلی نامه ها، مسائل فقهی، کلامی و اجتماعی بوده است و در میان شهرهای ایران، قم نقش بیشتری در این مکاتبه ها داشته است.
۵.
کلید واژه ها:
امام حسن عسکری (ع) سبط بن جوزی مرآهالزمان تذکرهالخواص شیعه در آثار اهل سنت
سبط بن جوزی، از جمله تاریخ نگاران اهل سنّت است که به زندگی امامان(ع)توجه کرده است. گزارش او از زندگی امام حسن عسکری(ع)، برخلاف دیگر امامان، به دلایل مختلف از جمله کمبود گزاره های تاریخی اندک است. البته شاید برخی مسائل مانند جایگاه خاندانی و نیز اندیشه های مذهبی، در ارائه مطالب او تأثیر داشته است. این پژوهش، بر آن است تا نگاهی نقادانه به گزارش سبط بن جوزی از زندگانی امام عسکری(ع) داشته و با کشف مصادر سبط، و بررسی سندی و دلالی و محتوایی آنها، به این پرسش پاسخ دهد که وی به کدام گزارش ها توجه بیشتری داشته و آنها را چگونه در آثار خود آورده است؟ نتیجه بررسی نشان می دهد که وی در بازتاب اطلاعات مربوط به امام حسن عسکری(ع)، از وصف همراه با شیوه اختصار و گزینش بدون تحلیل بهره برده است؛ به این معنا که ابتدا به نام و نسب امام، و سپس به تاریخ و مکان ولادت و نیز تاریخ و مکان وفات آن حضرت، مدت عمر و همچنین نام مادر ایشان پرداخته و پس از آن، به اختصار و در حدّ اشاره، فضیلت حضرت را یادآوری نموده است. روایتِ حدیث، دیگر موضوعی است که سبط توجه اندکی بدان داشته و نمونه ای از مسانید امام را نقل کرده است.
۶.
کلید واژه ها:
فتوحات خلفای نخستین ایران گسترش اسلام صحابه پیامبر (ص)
با شروع فتوحات مسلمانان، دنیای اسلام با مشکلاتی روبه رو شد که خلفای نخستین برای برطرف کردن آن، روش های خاصی پیش گرفتند. سرازیرشدن غنایم به پایتخت خلافت، تصاحب اراضی کشاورزی ساکنان سرزمین های تازه فتح شده، تأسیس پادگان شهر و مهاجرت مسلمانان عرب به ایران، از جمله پیامدهای فتوحات بود که با وجود منافعی که برای مسلمانان داشت، آسیب هایی را هم برای جامعه نوپای اسلامی از یک سو، و مناطق تازه فتح شده ایران از سوی دیگر، همراه داشت؛ آسیب هایی چون: کنار گذاشته شدن صحابه بزرگ، تقسیم نامساوی غنایم، ایجاد طبقه اشراف، ترکیب ناهمگون جمعیت در پادگان شهرها، احیای تعصبات قومی و نژادی، عدم تبلیغ اسلام به صورت بنیادی، عدم نظارت بر رفتارکارگزاران در دریافت خراج و ایجاد دسته ای از مالکان بزرگ در حجاز. پژوهش حاضر، به بررسی و نقد پیامدها و آسیب های فتوحات به روش وصفی تحلیلی می پردازد.
۷.
کلید واژه ها:
بطایح آل بویه شاهینیان عراق جغرافیای طبیعی
بطایح، نام سرزمینی در جنوب عراق است که در اثر طغیان دجله و جاری شدن آب در آن سرزمین و ماندگاری آن، در گذر زمان به باتلاق تبدیل شده بود. در سال های آغازین حکومت آل بویه در عراق، عمران بن شاهین سلسله شاهینیان را در این سرزمین بنیان نهاد. با اعلام استقلال شاهینیان، روابط خصمانه آنان و بویهیان آغاز گردید و نبردهایی بین آنان صورت گرفت که در بیشتر موارد، با اقتدار شاهینیان و ناکامی سلاطین بویهی همراه بود. پژوهش حاضر، بر اساس روش توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع تاریخی و جغرافیایی دست اوّل، درصدد بررسی تأثیر جغرافیای بطایح در قدرت گیری شاهینیان و کامیابی آنان در رویارویی با آل بویه می باشد. یافته های پژوهش نشان می دهد که جغرافیای طبیعی بطایح، نقشی کلیدی در اقتداریابی شاهینیان و تقابل ایشان با آل بویه داشت؛ زیرا بطایح به سبب موقعیت جغرافیایی و برخورداری از پدیده های طبیعی چون: باتلاق ها، نیزارها و تنگه ها و پناه بردن شاهینیان به آنها، همواره موجب پیروزی شاهینیان در نبردهایشان با امیران بویهی می شد و همین امر، به اقتدار و تبدیل شدن آنها به یک قطب سیاسی در مرکز قلمرو جهان اسلام انجامید
۸.
کلید واژه ها:
هویت ایرانی مرتضی مطهری عبدالحسین زرین کوب دوقرن سکوت خدمات متقابل اسلام و ایران
درباره شیوه ورود اسلام به ایران و چگونگی مواجهه ایرانیان با فاتحان، چرایی و چگونگی گروش آنان به اسلام و بازتاب آن بر هویت ملی ایرانیان، نظریه های متفاوتی وجود دارد. دکتر زرین کوب (1378 ش) به عنوان مورخی نواندیش و ملی گرا و استاد مطهری (1358ش)، اندیشمندی اسلام شناس و دین گرا، از جمله صاحب نظرانی هستند که به این موضوع پرداخته اند.صرف نظر از تحول فکر دکتر زرین کوب در دهه های پس از نگارش کتاب «دو قرن سکوت»، اگر همین کتاب که گردآوری شده سلسله مقالات وی در آغاز فعالیت های علمی خود در یکی از نشریات است مبنا قرار گیرد، می توان گفت که زرین کوب ضمن آنکه هویتی ایرانی اسلامی برای ایرانیان قائل شده، هجوم عربها به ایران را متعدیانه و تغییر دینشان را به اجبار دانسته؛ ولی اسلام را تعالی بخش فرهنگ ایرانی ارزیابی کرده است؛ اما استاد مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران با نفی تعارض بین هویت ملی و اسلامیت، ورود مسلمانان به ایران را نهضتی آزادیخواه، گروش ایرانیان به اسلام را به رغبت و اسلام را نجاتبخش جامعه ایرانی دانسته است.
۹.
کلید واژه ها:
تاریخ نگاری فارسی دکن عادل شاهیان قطب شاهیان نظام شاهیان
تاریخ نگاری فارسی در دوره حکومت های محلی دکن، در قرن های دهم و یازدهم به اندازه ای رونق یافت که می توان آن را به نوعی تاریخ نگاری محلی و دودمانی ایرانی، اما در منطقه دکن به شمار آورد. پژوهش حاضر، ضمن جست وجوی علل گسترش ادبیات فارسی و تاریخ نگاری ایرانی در دکن، با بررسی تحلیلی منابع تاریخی، به این نتیجه رسیده است که مهاجرت گسترده ایرانیان به منطقه دکن و حمایت حکمرانان و دیوانسالاران از آنها، زمینه ساز گسترش ادبیات فارسی در این منطقه شد و این مهاجران، سنّت ها و شیوه های تاریخ نگاری ایرانی را در منطقه دکن گسترش دادند.
۱۰.
کلید واژه ها:
روزنامه اختر اتحاد اسلامی عصر قاجار روشنفکری ایرانی استعمار اروپایی
در آغاز دوره قاجاریه (1210 1344ق)، مجتهدان ضمن تثبیت نفوذ خود، نقش دین را در تحولات جامعه ملموس تر از پیش کردند. در دوره ناصری (1245 1312ق)، کانون هایی از منوّرالفکران (روشنفکران) ایرانی در خارج از ایران شکل گرفت. آنها سعی داشتند با نشر اطلاعاتی در خصوص تحولات اروپا و عثمانی، زمینه بیداری ایرانیان را فراهم نمایند. روزنامه اختر که توسط برخی از تحول خواهان ایرانی در استانبول تأسیس شد، نمونه ای از این کانون هاست که در چارچوب سیاست اتحاد اسلامی و با هدف پیشگیری از دست اندازی های اروپایی ها و روس ها به سرزمین های اسلامی، می کوشید افکار نو را در پوشش باورهای دینی ارائه دهد. پژوهش حاضر، با بهره گیری از روش وصفی تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، در پی پاسخ به این سؤال است که روزنامه اختر انگاره اتحاد اسلامی را دارای چه فوایدی می دانست؟ و موانع آن را چگونه ترسیم می کرد؟
