حسین علی بیگی

از اواسط قرن چهارم هجری باقدرت گرفتن فاطمیان در مصر و گسترش دامنه نفوذ آن ها در شام، نحوه تعامل با امپراطوری بیزانس به مسئله ای جدی در مناسبات خارجی خلفای فاطمی تبدیل شد. براین اساس، پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی، تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که منازعات و تعاملات خلافت فاطمیان مصر با دولت بیزانس در حوزه شام در قرون چهارم و پنجم (ه-ق) چگونه و متأثر از چه عواملی بوده است؟ نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که فاطمیان پس از استقرار در مصر و در راستای اهدافی چون گسترش قلمرو خود و مقابله با توسعه طلبی های بیزانس، بر سرزمین شام مسلط شدند. در سراسر سال های غلبه فاطمیان بر این منطقه، آنان موفق شدند تا با سیاستی که مبتنی بر گفتگو و جنگ بود به مبارزه با جاه طلبی های بیزانس بپردازند. این دو گانه تعامل و تقابل، فاطمیان را در موقعیتی قرار داد تا با استفاده از توانمندی های خود در عرصه های نظامی و دیپلماسی، ضمن مهار سیاست های توسعه طلبانه دولت بیزانس، به کسب مشروعیت سیاسی و توسعه قلمرو خود بپردازند. ازاین رو راهبرد اساسی فاطمیان دراین باره، بر دو محور تعامل یا تنازع و در راستای حفظ مرزها، دفاع از سرزمین های اسلامی و تثبیت اقتدار خویش بر سرزمین شام استوار بود.  

یهودیان قبل از ظهور اسلام، بنا به دلایلی از جمله جنگ، مهاجرت، تجارت و باور به ظهور پیامبرِ آخرالزمان، به جزیره العرب مهاجرت کردند. آنان با توجه به تجاربی که در امور پیشه وری و کشاورزی داشتند، اقتصاد مدینه و اطراف آن را به انحصار خود درآوردند. با مهاجرت مسلمانان به مدینه، به دلیل عدم آگاهی تخصصی آنان از امور پیشه وری، زراعت و کشاورزی، زمینه ای فراهم گردید تا یهودیان به شکل های مختلف به استثمار مسلمانان بپردازند. ازاین رو، برای فهم چگونگی تعاملات اقتصادی آنان در سال های اوّلیه هجرت، باید به این پرسش پاسخ داد که چه عواملی سبب تسلط یهودیان بر پیشه های رایج در مدینه شده بود؟ و راهبرد پیامبر(ص) برای خودکفایی در عرصه زراعی وکشاورزی چه بود؟ یافته های این پژوهش که با بهره گیری از منابع دسته اوّل و با رویکرد توصیفی تحلیلی به بررسی و تبیین موضوع پرداخته، بیانگر آن است که یهودیان به دلیل مکان یابی مناسب، در اختیار داشتن زمین های حاصل خیز، تسلط بر فنون و روش های زراعت و کشاورزی، سبک زندگی متفاوت (یکجانشینی)، بیشتر پیشه های رایج در مدینه را ازآنِ خود کرده بودند؛ اما به تدریج پیامبر(ص)راهبرد مناسبی برای رشد اقتصادی و خودبسندگی مسلمانان در پیش گرفت و با مدیریت بر احیای زمین های بایر، تشویق به کاشت نخل و نظارت بر تقسیم آب، اهداف بلندمدت خود را محقق نمود و خودکفایی اقتصادی مسلمانان را رقم زد

استقرار خلافت اموی در منطقه شام وضرورت های اجتماعی آن قلمرو، سبب گردید تا سیاست های اجتماعی خلفا با توجه به واقعیات جامعه معاصر آنان تنظیم شود. در شامات افزون بر تنوع نژادی و قومی موجود، جماعات اهل کتاب حضور داشتند و به سبب توانمندی های اجتماعی و اقتصادی، عاملی تاثیرگذار در معادلات جامعه به شمار می رفتند. تعیین الگوی روابط بین حکومت و گروه های اهل کتاب و بررسی سیاست های خلفای اموی در ارتباط با اهل ذمه شامات مهم به نظر می رسد. حال این پرسش مطرح است که خلفای اموی در مواجهه با اهل ذمه شامات به ویژه مسیحیان چه سیاستی در پیش گرفتند؟ یافته های این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی فراهم آمده است نشان می دهد که دو الگوی اساسی سیاست تسامح و مدارای مذهبی و اعمال محدویت ها خاص در مقاطعی بر مناسبات کلی حکومت امویان با اهل ذمه، یعنی مسیحیان حاکم بوده است.

با تشکیل دولت شهر مدینه از سوی پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم مهم ترین مسئله فراروی دولت ایشان، یهودیان مدینه بودند. آنان بیشتر ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر را در اختیار داشتند؛ بنابراین پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم در گام نخست با آنان پیمان نامه ای منعقد کرد، که در آن مهم ترین شاخصه های آزادی های فردی و حقوق مدنی منعکس شده است؛ تا جایی که مفاد این پیمان نامه نخستین و اساسی ترین سند حقوقی فرادینی و فراملیتی قلمداد می شود. بر این اساس، پژوهش پیش روی به دنبال پاسخ دادن به این پرسش است که یهودیان در دولت پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم از چه موقعیت اجتماعی برخوردار بودند و حقوق اجتماعی و آزادی های مدنی آنان تا چه میزان محترم شمرده شده است؟ یافته های این پژوهش که با رویکرد توصیفی تحلیلی به تبیین موضوع پرداخته، بیانگر این است که یهودیان تا هنگامی که به مفاد پیمان نامه پایبند بودند، حقوق سیاسی و اجتماعی آنان محترم شمرده می شد و پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم ضمن رعایت حقوق شهروندی یهودیان، آنان را مجبور به تغییر و ترک دین خودشان نکردند و یهودیان در جامعه اسلامی برای انجام فعالیت های اجتماعی، دینی و مذهبی خود از آزادی عمل برخوردار بودند؛ اما به دنبال نقض پیمان نامه، توطئه های مکرر، تحریک و همکاری با مشرکین مکه، پیامبر صلی الله علیها و آله وسلم با یهودیان پیمان شکن به مقابله برخاستند.

با آغاز فتوحات اعراب در منطقه عراق و شامات، زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان ساکن در این سرزمین ها، واکنش های متفاوتی نشان دادند. در این پژوهش وضعیت جامعه یهودیان و مواضع ایشان در موقعیت حمله اعراب بررسی شود. براساس یافته های این پژوهش که مبتنی بر رویکرد توصیفی تحلیلی است، یهودیان در زمان فتوحات مسلمانان در مناطق مختلف با توجه به شرایط و موقعیت مکانی، میزان جمعیت مدافع در برابر اعراب و استحکاماتی که در آن سکونت داشته اند، واکنش های مختلفی نشان داده اند، از جمله جنگ، مقاومت در مقابل محاصره طولانی مدت، صلح و همکاری با اعراب. یهودیان در جامعه مسلمانان از نظر موقعیت اجتماعی، کمابیش وضعیت مشابهی همچون مسیحیان داشتند و با پرداخت جزیه به دولت اسلامی به حیات اجتماعی خود ادامه می دادند.

یکی از مسائل پیش روی مسلمانان پس از هجرت به مدینه، چگونگی تنظیم روابط اقتصادی با یهودیانی بود که به سبب تسلط بر اقتصاد مدینه مسلمانان را به شیوه های مختلف در تنگنا قرار دادند. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که روابط اقتصادی مسلمانان با یهود مدینه در سال های آغازین هجرت چگونه بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برای کاهش سیطره یهود و رشد زیرساخت های اقتصادی مسلمانان چه راهبردی اتخاذ کردند؟ نتیجه حاکی از آن است که در سال های نخستین، مسلمانان وابستگی اقتصادی شدیدی به یهودیان داشتند؛ اما پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با تشویق های مکرر و بهره مندی از سازوکارهای مدیریتی، از جمله احیای زمین های بایر، کاشت درختان مثمر، رهاسازی و احیای منابع آبی، اعزام کاروان های تجاری به شام، کارآفرینی و تشویق به مشارکت اقتصادی، برپایی بازار مستقل و حاکم کردن قوانین اسلامی بر معاملات تجاری، توانست موقعیت اقتصادی مسلمانان را در برابر یهودیان ارتقا بخشد.

به قدرت رسیدن امویان در شام زمینه ای فراهم نمود تا آنان به عنوان خلفای مسلمانان روابط خود را با اهل ذمه که بخش اعظمی از ساکنان شام را تشکیل می دادند، توسعه دهند. ساکنین شام که تا قبل از فتح اسلامی تحت تابعیت دولت روم بودند، اکنون باید پذیرای حاکمیت جدید مسلمانان باشند. بنابراین در این شرایط اهل ذمه باید موقعیت اجتماعی و اداری که در زمان تسلط رومیان داشتند را هم چنان حفظ می کردند، از طرفی خلفای اموی نیز برای اداره قلمرو گسترده خود، نیازمند بهره مندی از تخصص و تجارب اهل ذمه بودند. براین اساس این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی در صدد پاسخ دادن به این پرسش است که اهل ذمه در ساختار اجتماعی دولت اموی چگونه موقعیت اجتماعی خود را حفظ و تثبیت کرده و افزون بر آن توانستند بر ساختار اداری امویان مسلط شوند؟

جاذبه های بازرگانی جزیر ه العرب باعث جذب شماری از پیروان ادیان الهی در نواحی یمن، نجران، شمال شبه جزیره و به صورت پراکنده، عمان شده بود. در بحرین نیز، برخی از قبایل عرب به مسیحیت گرویده بودند. ظهور اسلام روابط جدیدی را با جماعات مسیحی ایجاب کرد و تعاملات تازه ای را با ایشان تحت نظمی متفاوت تر از قبل در شبه جزیره پدید آورد. بنا به رویکردهای متفاوتی که جماعات مسیحی در برابر حکومت اسلامی اتخاذ می کردند، مواضع سیاسی و نظامی پیامبر 6 نیز آشکارا متفاوت می شد. در این پژوهش، مواضع و راهبردهای سیاسی و نظامی دوره پیامبر نسبت به جوامع مسیحی شبه جزیره بررسی خواهد شد تا به این پرسش پاسخ داده شود که چرا در برخی مواضع این دوره، نسبت به مسیحیان تنوع دیده می شود. برای پژوهش این موضوع با روش مطالعات تاریخی، منابع مربوط مطالعه و داده های مربوط، به منظور سنجش فرضیه ها و آزمون متغیرهای دخیل در موضوع، جمع آوری شد. یافته های پژوهش بیانگر این است که در دوره پیامبر، سیاست های تعامل یا تقابل با مسیحیان بر اساس احکام قرآن و نیز نوع رفتار مسیحیان شکل می گرفت. بر این اساس، مسیحیان جنوب و غرب شبه جزیره، که به برتری پیامبر گردن نهادند، با پرداخت جزیه از آزادی های دینی و مذهبی برخوردار شدند و نقش خود را در اقتصاد نجران حفظ کردند. ولی مسیحیان شمال شبه جزیره، بنا به علل مختلف، مواضع خصمانه ای برابر پیامبر اتخاذ کردند و با تقابلات نظامی روبه رو، و درنهایت، وادار به عقد قرارداد های صلح و پرداخت جزیه شدند.

آموزه های زرتشت، پس از نهادینه شدن در میان ایرانیان، رسماً مورد حمایت دولت ساسانی قرار گرفت. از آن جا که آیین زرتشت، دینی تبشیری بود، به زودی در سراسر قلمرو ساسانیان و تا حدودی سرزمین های هم جوار، از جمله جزیر ه العرب، به ویژه یمن و بحرین رواج یافت. ایرانیان زرتشتی از عصر ساسانی در نواحی جنوب و شرق جزیر ه العرب ساکن شده بودند. استقرار پیروان دین زرتشت و همسایگی با قبایل عرب، زمینه گسترش این دین در بین آنان را فراهم ساخت و بخشی از بزرگان قبایل و اتباعشان به دین زرتشت گرایش یافتند. بر پایه مدارک کنونی، مناسبات تجاری و بازرگانی در فرایند گسترش دین زرتشت، نقشی مؤثر داشته است. نواحی شرقی جزیر ه العرب به دلیل شورش های قبایل آن، همواره تحت نظارت و کنترل حکومت ساسانی بود و مرزبانانی بر آن گماشته می شد. همین امر، اعراب آن نواحی را به مرور تحت تأثیر دین زرتشت قرار داد. نوشتار پیش رو درصدد پاسخ گویی به دو پرسش ساماندهی شده است: 1. گسترش دین زرتشت در نواحی جنوبی و شرقی جزیر ه العرب چگونه صورت گرفته است ؟ 2. مناسبات پیامبر 6 با زرتشتیان جزیر ه العرب چگونه بوده است؟ این پژوهش با رویکرد تبیینی تفسیری و با اتکا و استفاده از منابع تاریخی به بررسی موضوع یادشده پرداخته و نتیجه می گیرد که گسترش دین زرتشت در نواحی جنوبی با سلطه نظامی و لشکرکشی آغاز شد و در نواحی شرقی، به دلیل هم جواری و تحت تأثیر مناسبات تجاری و بازرگانی و همچنین به سبب گماردن مرزبانان از طرف دولت ساسانی این امر محقق گردید. مناسبات و تعاملات پیامبر 6 با زرتشتیان با نامه نگاری آغاز شد و بدون برخورد نظامی ادامه یافت. در منابع تاریخی، اجبار به تغییر یا ترک دین زرتشت در این تعاملات دیده نمی شود و تنها پرداخت جزیه، شرط ماندگاری در سایه دولت اسلامی بوده است.