مهندسی جغرافیایی سرزمین

با توجه به شکل گیری نظام متمرکز و تمرکز سرمایه های اقتصادی و فرهنگی در مرکز استان آذربایجان غربی از یک سو و ضعف سرمایه گذاری و بهره برداری از پتانسیل های سایر شهرستان ها از سوی دیگر باعث شده است که ارومیه به عنوان مرکز استان و شهرهای نزدیک به آن از جمله؛ خوی، بوکان و مهاباد بعنوان مرکز جذب جمعیت و مهاجر تبدیل شود.این تمرکز جمعیتی، اقتصادی،آموزشی باعث به وجود آمدن پدیده نخست شهری در مرکز استان شده است. هدف از این مقاله بررسی تحولات نخست شهری استان آذربایجان غربی و نحوه تمرکز جمعیت شهرهای این استان با استفاده از شاخص های نخست شهری در زمینه تحلیل نخست شهری براساس داده های آماری در 7.5 دوره و طی 75 سال گذشته و همچنین ارائه راهبردهای آمایشی در جهت تعادل بخشی به آن می باشد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و برای تحلیل کمی و کیفی داده های آماری از نرم افزارهای ArcGISو Excel استفاده شده است. بررسی های به عمل آمده در این پژوهش نشان می دهد، در سطوح مختلف شهری استان، ناهماهنگی وجود دارد.حل مشکل عدم تعادل در شبکه شهری استان با برنامه ریزی دقیق و متناسب با هر طبقه شهری و استفاده از روش های مختلف به صورت مستمر و هماهنگ و اجرای فرصت برابر برای همه شهرهای استان و توزیع متعادل خدمات امکان پذیر است که در نتایج پژوهش به آن اشاره شده است.

هر فرمی در فضا به مثابه یک کالبد، محمل آثار متنوع غیرکالبدی و پیامدهای متعدد اجتماعی-اقتصادی است. در این میان، فضاهای عمومی به ویژه پارک ها و بوستان های شهری به عنوان طرح های توسعه شهری اثربخشی بسیار متنوعی در ساختار شهری دارند. این پژوهش با هدف ارزیابی میزان اثربخشی پارک دانشجو به عنوان یک نمونه از پروژه توسعه شهری تهران بر اساس نظر شهروندان انجام شده است. نوع پژوهش اکتشافی-تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات از روش های اسنادی و میدانی شامل؛ شامل مشاهده مستقیم، مصاحبه و پرسشنامه استفاده شده است. حجم نمونه با توجه به فرمول کوکران 95 نفر تعیین شده است. تحلیل داده ها به کمک آزمون های T تک نمونه ای، فریدمن و ANOVA صورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان داده است که رضایتمندی از پارک به ترتیب شامل؛ مولفه های مربوط به محیط ومنظر، کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و در آخر اقتصادی-مدیریتی بوده است. در ارزیابی پارک نیز مولفه های مربوط به بعد کالبدی، اجتماعی، اقتصادی-مدیریتی و فرهنگی به ترتیب بیش ترین بازخورد را از نظر شهروندان داشته است. می توان گفت در ارزیابی انجام شده توسط شهروندان بخش محیط ومنظر، بیش تر معطوف به مسائلی نظیر؛ آلودگی بصری- صوتی و وضعیت بهداشتی بوده، همچنین چشم نوازی و زیبایی پارک و ترکیب تئاتر شهر از نقاظ مثبت بوده اند. ارزیابی های انجام شده در بخش کالبدی، وسعت کوچک پارک از نقاط ضعف بوده در حالیکه دسترسی پارک جایگاه بالایی را داشته است، در بخش اجتماعی تکثر سنی در استفاده از پارک، حضور تئاتر شهر از نقاط قوت طرح بوده اند و در بخش اقتصادی-مدیریتی ارزیابی های به مراتب نقاظ ضعف بیش تری را آشکار می کند این عوامل بیشتر شامل مدیریت ضعیف و نبود امنیت در پارک بوده اند. در تحلیل فضایی میزان رضایتمندی در پارک بخش های پیرامونی شامل؛ ورودی های غربی و شرقی ایستگاه متروی تئاتر شهر که محل تمرکز مشاغل غیررسمی هستند، رضایتمندی کمتری را نشان داده اند. ارزیابی های انجام شده تحقیق حاضر در ارتباط با پارک دانشجو نشان داده است که کاستی های بیش تر معطوف به ساختار های اجتماعی-سیاسی و مدیریتی حاکم بر فضای پارک بوده اند لذا؛ نقش مدیران شهری از قبل ارزیابی طرح ها و پروژه های شهری و ایجاد زیر ساخت های لازم برای حکمرانی  مطلوب شهری، ضروری است. 

هدف مقاله حاضر، تحلیل عوامل بهبود مدیریت بحران زلزله در مناطق روستایی شهرستان ورزقان می باشد. این تحقیق، از لحاظ هدف توسعه ای، و از لحاظ ماهیت توصیفی و پیمایشی و نیز از نوع تحلیلی است. جامعه آماری این پژوهش شامل همه روستاهای آسیب دیده دهستان ازومدل شمالی و خانوارهای ساکن در این روستاها است. در این تحقیق روش گرد آوری داده ها برای پاسخ گویی به سئوالات تحقیق، به دو صورت اسنادی (داده های ثانویه) و پیمایشی (داده های اولیه) و ابزار مورد استفاده در روش پیمایشی پرسش نامه و مصاحبه بوده است. روایی صوری پرسش نامه توسط پانل متخصصان مورد تایید قرار گرفت. مطالعه راهنما در منطقه مشابه جامعه آماری با تعداد30 پرسش نامه صورت گرفت و با داده های کسب شده و استفاده از فرمول ویژه آلفای کرونباخ در نرم افزار SPSS، پایایی بخش های مختلف پرسش نامه تحقیق 86 /0 الی 91/0 بدست آمد. برای تحلیل داده ها از مدل تحلیل عاملی استفاده شد. نتایج تکنیک تحلیل عاملی نشان داد مهم ترین عوامل بهبود مدیریت بحران زلزله در منطقه مورد مطالعه شامل؛ چهار مولفه؛ (تقویت اطلاع رسانی و توانمندسازی ساختاری، تقویت تاب آوری روستاییان در مقابل بحران زلزله و اقدام مداخله ای دولت، تقویت تعاون و همیاری در بین روستاییان و ارتقای پایداری اقتصادی و تقویت زیرساخت فیزیکی روستا و مقاوم سازی مساکن است که مقدار واریانس و واریانس تجمعی تبیین شده توسط این چهار  عامل 12/61  می باشد. در نهایت با توجه به تحلیل نتایج پیشنهادها کاربردی ارائه شده است.

شکل گیری سکونتگاه های انسانی، همواره بر پایه ی عوامل طبیعی مانند؛ آب و خاک مناسب استوار بوده است و روستاها به عنوان اولین شکل از حیات جمعی انسان در یک عرصه طبیعی از خصوصیات متعدد طبیعی، اقتصادی و ... تأثیر می پذیرند. این پژوهش با هدف بررسی وضعیت استقرار سکونتگاه های روستایی شهرستان زنجان، بر حسب معیارهای طبیعی صورت گرفته است. به منظور دستیابی به اهداف پژوهش، 5 معیار طبیعی شامل؛ ارتفاع، شیب، جهت شیب، بارش و دما به عنوان عوامل مؤثر در استقرار سکونتگاه ها انتخاب شده و با استفاده از روش های آماری در محیط GIS و شاخص آماری موران مورد تحلیل قرار گرفته اند. نتایج تحقیق نشان می دهد که 70 درصد روستاهای این شهرستان در ارتفاع بیشتر از 1600 متر قرار دارند که این امر بیانگر کوهستانی بودن بیشتر مناطق این شهرستان است. همچنین با توجه به گرایش مکان گزینی روستاها در مناطق با شیب مناسب، 76.2 درصد روستاهای این شهرستان در طبقه شیب 15-0 درصد استقرار یافته اند. در نتیجه با توجه به عدم همبستگی معنادار عوامل طبیعی در مکان گزینی مناطق روستایی، با استفاده از شاخص موران که از توابع خود همبستگی فضایی جهت استخراج الگوی توزیع می باشد، توزیع فضایی نقاط روستایی محدوده مورد مطالعه از نوع خوشه ای است که در این خصوص ضریب موران مثبت و برابر با 0.45 بوده که در سطح اطمینان 1 درصد معنادار می باشد.

  تجربه مدیریت کلانشهرهای جهان، نشان می دهد، روش های سنتی، که محدود به مدیریت تغییرات کالبدی و خدماتی شهرها می شد، پاسخگوی نیازهای کلانشهرهای امروزین نبوده و این مهم، جویای نگاهی نوین است. در چنین هنگامه ای، تصمیم مدیریت شهری برای بهره گیری از رهیافت مدیریت دانش بنیان، گریزناپذیر بوده و هوشمندسازی و دسترسی به اطلاعات جامع و مناسب، بخش حیاتی این رهیافت است. در همین راستا توسعه و کاربرد ابزارهای تحلیل فضایی در مطالعات شهری رشد چشمگیری در یک دهه اخیر داشته است. در برخی از پژوهشها که حجم داده ها زیاد است و توزیع و یا پراکندگی آنها در فضا پیچیده تر است استفاده از تحلیلهای فضایی نسبت به تحلیل های صرف آماری می تواند در افزایش دقت نتایج کمک زیادی نماید.  لذا پژوهش پیش رو  به دنبال مرور یک تجربه در خصوص روش به کارگیری داده های مکانی و تحلیل های مربوطه در یکی از بزرگترین پژوهشهای اجتماعی شهرداری تهران میباشد. نتایج  بهره گیری از فناوری اطلاعات مکانی در طرح رصد کیفیت زندگی شهروندان تهرانی، علاوه بر داشتن اعتبار آماری لازم در خصوص پیش بینی مقادیر شاخص های کیفیت زندگی در کلیه محدوده های شهری، توانست با همپوشانی لایه های اطلاعاتی، میزان تطابق ابعاد عینی و ذهنی کیفیت زندگی شهروندان تهرانی را به خوبی نشان داده که از این طریق گام بزرگی در کاربرد تحلیل های اجتماعی برای تصمیم گیر های مدیریت شهری برداشته شده است.

امروزه توسعه روستا یا هر نظام سکونتگاهی دیگری در مقایسه با گذشته پیوند گسترده تری با مفهوم مدیریت یافته است. در حال حاضر همه محققان و صاحبنظران مدیریت را به عنوان عاملی تأثیرگذار در توسعه می دانند که نه تنها قادر است روند توسعه را تسریع بخشد، بلکه شاید بتوان گفت: تنها عامل برای دستیابی به توسعه پایدار می باشد. مدیران روستایی یکی از ارکان مهم و اساسی توسعه روستایی به شمار می روند که در ادوار مختلف تاریخ با وظایف و عناوین متفاوتی نظیر؛ دهبان، کدخدا، و ... اداره امور روستایی را برعهده داشته اند. در حال حاضر مدیریت روستاهای کشور بر عهده دو نهاد شورای اسلامی و دهیاری می باشد. در این میان دهیاری ها به عنوان بازوی اجرایی و عامل اصلی توسعه روستایی محسوب می شوند. هدف اصلی این پژوهش ارزیابی اثرات مدیریت نوین روستایی بر ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی توسعه پایدار از دیدگاه روستاییان و مدیران روستایی در بخش مرکزی شهرستان سمیرم است. این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی و بر اساس ماهیت، توصیفی- تحلیلی است. روش جمع آوری داده ها و اطلاعات در آن از طریق منابع کتابخانه ای و میدانی فراهم شده است. ابزار مورد استفاده پرسشنامه و جهت تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که در میان ابعاد چهارگانه ی مورد بررسی، مدیریت نوین روستایی در بعد زیست محیطی و تنها بر شاخص عملکرد مدیران در تأمین آب آشامیدنی سالم و بهداشتی تا حدودی موفق بوده است اما در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی مدیریت نوین روستایی تاکنون نتوانسته است اثرگذاری مثبت قابل توجهی داشته باشد.

بخش مرکزی بسیاری از شهرهای کشور منطبق بر بافت کهن است؛ که واجد گنجینه ای عظیم از عناصر و ارزش های تاریخی و فرهنگی می باشند. اگرچه این بافت ها به روزگار خود از نظر سازمان فضایی و ساختار عملکردی متناسب با نیازهای زندگی و مقتضیّات اجتماعی و اقتصادی عصر خود بودند. ولی به دنبال تحوّلاتی که در نظام سکونتگاه های شهری – تحت تأثیر تحوّلات فناوری و تغییر در نیازهای زیستی، اجتماعی و اقتصادی – به وقوع پیوست، دچار ضعف عملکردی شدند. این بافت ها که زمانی نماد حیات شهری و کانون ثروت و قدرت شهرها بودند، امروزه در تقابل با نواحی جدید و حومه ها، به مکانی جمعیّت گریز تبدیل شده اند. در این پژوهش بافت کهن شهر زنجان به عنوان نمونه ی موردی، مورد مطالعه قرار گرفت. این بافت که در گذشته، محل زندگی اقشار اصیل و متمکّن شهر زنجان بوده، امروزه به محل زندگی اقشار عمدتاً کم درآمد و اغلب غیربومی تبدیل شده است که این امر، خود عاملی در فرسودگی رو به تزاید آن بوده و به دور افتادن آن از صحنه ی اقتصادی شهر منجر شده است. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیلی – پیمایشی بوده و اطلاعات موردنیاز با استفاده از روش کتابخانه ای و مطالعات میدانی (مشاهده و مصاحبه) جمع اوری گردیده است و با تحلیل اطلاعات با استفاده از مدل SWOT، به ترسیم ماتریس SWOT با استفاده از امتیاز نهایی شاخص های برتر چهار عامل (قوّت، ضعف، فرصت و تهدید) اقدام گردید.

 یک گام اساسی برای مدیریت و برنامه ریزی توسعه شهری بررسی و شبیه سازی توسعه فیزیکی شهر می باشد. در دنیای امروز، از فناوری های سنجش از دور (RS) و سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) برای مدیریت شهری استفاده های فراوانی می شود. این دو فن، ابزار موثری را برای جمع آوری و تحلیل اطلاعات زمانی- مکانی فراهم می سازد. در همین راستا، پژوهش حاضر با استفاده از تصاویر ماهواره ای چندزمانه لندست، روند توسعه کالبدی منطقه 15 شهر تهران از سال 1985 تا سال 2015 مورد ارزیابی و مقایسه قرار داده است. تصاویر استفاده شده در این تحقیق، تصاویر TM 1985، ETM+  2002 وOLI 2015 از ماهواره لندست می باشند. نتایج بیانگر این است که، منطقه مورد مطالعه در فاصله زمانی 1985 تا 2015 با حدود 10.75 درصد رشد شهری مواجه بوده است و تغییر کاربری در این بازه زمانی در افزایش دو کلاس اراضی مسکونی و کاربری های تجاری و کاهش دوکاربری صنعتی و اراضی بایر بوده است. با توجه به نتایج حاصل از پردازش تصاویر ماهواره ای، منطقه 15 گسترش فضایی- کالبدی قابل توجهی داشته است.

در دهه های اخیر توجه به مطلوبیت فضاهای شهری باعث جذب طبقات خلاق می شود؛ که برای تبدیل فضاهای شهری باکیفیت و مطلوبیت بالا به فضاهای شهری، عنصر خلاقیت و ابتکار نقش بسزایی دارد شهرهای خلاق مکانی برای کار کردن وزندگی شهروندان خود به خصوص برای نسل جوان، مکانی جذاب برای گردشگران در شکوفایی بخش های مختلف اقتصادی نوظهور (خوشه ها و مراکز تحقیقاتی به ویژه در زمینه فناوری برتر) هستند. هدف این مقاله بررسی و ارزیابی مؤلفه های شهر خلاق در منطقه چهار شهر اهواز در راستای حرکت به سوی ایجاد منطقه خلاق می باشد. با توجه به اهداف تحقیق و مؤلفه های موردبررسی، نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلی است جامعه آماری منطقه چهار شهر اهواز می باشد و حجم نمونه پژوهش حاضر با توجه به این که آمار دقیقی از متخصصین این حوزه مشخص نبود، به صورت تصادفی یازده نفر از کارشناسان دانشگاهی انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات مطالعات کتابخانه ای و بررسی های میدانی می باشد که پس از مطالعات کتابخانه ایی، مؤلفه های شهر خلاق گردآوری شد و جایگذاری آن ها در یک پرسش نامه بسته بین یازده نفر از متخصصین دانشگاهی توزیع شد روش آنالیز تحقیق بر اساس مدل های کمی بوده که از میان تکنیک های تصمیم گیری چند معیاره از مدل AHP استفاده شده است سپس میزان برخورداری هریک از محلات منطقه چهار از مؤلفه های شهر خلاق به صورت مشاهده وزن دهی شده اند. پس از جمع آوری پرسش نامه جهت تحلیل نهایی از نرم افزار Expert choice استفاده شده است نتایج تحقیق نشان می دهد در قلمرو موردمطالعه محلات گلستان، منازل منابع طبیعی، سعدی، کوی اساتید، بهارستان، بوستان؛ معین زاده، فرهنگ شهر، کوی سیلو، منازل شهرداری، شهرک دانشگاه، مجتمع مسکونی، شهرک برق، شهرک پیام، لشکرآباد، کوی بیست ودو بهمن، پردیس یک، پردیس سه پردیس دو، شهرک الهایی، چنیبیه علیا، کوی مجاهد، رفش آباد و سایر محلات ترتیب برخورداری از مؤلفه های شهر خلاق می باشند.

کشف روابط بین انتخاب گونه های درختی خاص و سازگار با شرایط آب وهوایی ویژه مناطق موردنظر همواره از موارد چالش برانگیز و قابل تأمل در مدیریت و برنامه ریزی شهری بوده است. شناخت منطقی این روابط از سویی باعث افزایش بهره وری و بازدهی بالای این درختان و از سوی دیگر موجب صرفه جویی های اقتصادی ناشی از این امر می-شود که این امر به نوبه خود زیبایی شهر و رضایتمندی شهروندان را نیز به دنبال دارد. دشت سیستان به دلیل خشک سالی های اخیر و طوفان های شن سهمگین آن دارای شرایط خاص جغرافیایی در استان سیستان و بلوچستان و کشور می باشد، و این خاص بودن همواره باعث شده است تا گونه های خاص و مقاومی از پوشش گیاهی را پذیرا باشد. این تحقیق به بررسی چندگونه درختی مقاوم و سازگار با شرایط جغرافیایی شهر زابل پرداخته و با استفاده از مدل سیستم استنتاج فازی و AHP اقدام به بررسی این گونه ها از جنبه معیارهای اکولوژیکی و اجتماعی-کارکردی نموده و با ذکر ابعاد مختلف ضعف و قوت هرکدام از درختان اقدام به اولویت بندی آن ها کرده است، تا با استفاده از نتایج آن بتوان در مورد تمرکز سرمایه گذاری و انتخاب گونه اصلح تر برای کشت تصمیم گیری نمود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در بین گونه های گیاهی شش گانه مورد بررسی، درختان اکالیپتوس و نخل زینتی به ترتیب با وزن نهایی (0.273 و 0.263) مناسب ترین درختان برای کاشت و در مقابل درخت توت تزئینی با کسب امتیاز (0.125) نامناسب ترین درخت برای کاشت در شرایط اکولوژیکی و اجتماعی- کارکردی زابل است.

جمعیت یکی از عناصر بنیادی در برنامه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به شمارمی رود. بر این اساس، آگاهی ازچند و چون جمعیت و شناخت ساختار، ابعاد و گستردگی فضایی آن از ابزارهای مهم تصمیم گیری و برنامه ریزی به شمار می رود. چرا که در بسیاری از کشورها از جمله در ایران حدود نیمی از جمعیت کشور در این مناطق سکونت دارد. اما با این وجود نابرابری منطقه ای بین مناطق مرزی و مرکزی کشور نمایان است. از این رو مناطق مرزی تفاوت های فاحشی از نظر برخورداری از رفاه و توسعه در مقایسه با مراکز عمده ی جمعیتی دارند. هدف از نگارش این مقاله تحلیل ظرفیت سنجی جمعیت در مناطق مرزی استان اردبیل می باشد. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی-تحلیل بوده و برای گردآوری داده های مورد نیاز از روش کتابخانه ای استفاده شده است. داده ها با استفاده از مدل نرخ رشد جمعیت و ضریب کشش پذیری مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. نتایج تحقیق حاکی از آن است که از بین شهرستان های مرزی استان اردبیل، شهرستان های پارس آباد و اردبیل در سه دوره ی مورد بررسی روند مثبتی داشته اند.

نگاهی گذرا بر روستاهای کشور مؤید آن است که این مناطق طی دهه های اخیر، همواره با چالش های اساسی چون نابرابری، فقر، کمبود زیرساخت ها، کاهش شدید جمعیت در اثر مهاجرت و سایر مسائل اجتماعی مواجه بوده اند تا آنجا که حتی نتوانسته گاهی به بقای خود ادامه دهند. لذا از گذشته تاکنون سیاست های اقتصادی مختلفی از جمله پرداخت یارانه جهت بهبود وضعیت خصوصا در جوامع روستایی اتخاذ گردیده است. هدف از مطالعه حاضر آگاهی از اثرات اجتماعی هدفمندی یارانه ها در پایداری روستاهای جلگه ای و کوهستانی شهرستان رامسر واقع در غرب مازندران و مقایسه آن در این دو ناحیه بود. جامعه آماری، شامل 26 روستا به صورت تصادفی انتخاب شد. با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه 317 پرسش نامه تعیین گردید. روش تحقیق توصیفی– تحلیلی بوده و جمع آوری اطلاعات به دو روش کتابخانه ای و میدانی انجام شد. در تجزیه و تحلیل اطلاعات از نرم افزار های GIS، SPSS و Excel استفاده شد. نتایج ارزیابی شاخص های پایداری روستا از نظر اجتماعی و وضعیت مسکن در روستاهای مورد مطالعه قبل و بعد از هدفمندی یارانه ها تفاوت معنی داری نداشت. بعلاوه نتایج نشان داد که روستاییان با پرداخت یارانه بصورت نقدی موافق بودند. نتایج حاصل از جدول توافقی دو طرفه نشان داد که از نظر کلیه شاخص های اجتماعی و مسکن در این مطالعه، بعد از هدفمندی یارانه ها نیز بین نواحی جلگه ای و کوهستانی شهرستان رامسر تفاوت معنی داری مشاهده نشد. بنابراین نتیجه گیری می شود که اجرای هدفمندی یارانه ها تا این مرحله در پایداری روستاهای نواحی جلگه ای و کوهستانی شهرستان رامسر تاثیر نداشته است.