پژوهش هنر

استان اردبیل نظیر هر منطقه دیگری دارای صنایع دستی مختص به خود است که از مهم ترین و جذاب ترین آنها می توان به گلیم بافت ها اشاره نمود. گلیم اردبیل چه از نظر فرهنگی، به دلیل انعکاس نقش های اصیل و سنتی، و چه از نظر اقتصادی، که باعث تقویت اقتصاد این استان می گردد، مورداهمیت واقع شده است. با این حال، تحقیقات عمده ای در رابطه با گلیم های آن صورت نیافته است. یکی از مشخصه های مهم این دست بافت ها که معرف فرهنگ اقوام بافنده است، نقوش به کاررفته در آنهاست. بنابر خلل تحقیقاتی در این راستا و نبود مطالبی مدون و مکتوب در زمینه معرفی نقش مایه ها و مفاهیم آنها که مسئله اصلی این پژوهش است، این سؤال مطرح می گردد که نقش های کاربردی بافته های موردنظر کدام اند و دارای چه مفهوم و معنایی هستند. باتوجه به حجم بالای نقش های موجود در این بافته ها، تنها بررسی نقش مایه های حاشیه ای در آنها صورت پذیرفته است. هدف اصلی این پژوهش، ابتدا بررسی و شناسایی نقوش تزئینی حاشیه گلیم بافت ها و سپس مطالعه مفهوم و معانی نمادین این نقش ها در دست بافته های موجود است. این تحقیق از نوع کیفی بوده و روش پژوهش آن توصیفی است که غالب اطلاعات به صورت میدانی جمع آوری شده و سپس با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای و تجزیه و تحلیل استقرایی تدوین گشته است. حاصل این تحقیقات، بیانگر نوع نقش های کاربردی در انواع حاشیه ها به صورت نقوش متصل و منفصل در گلیم بافت های استان اردبیل است که به صورت نقوش گیاهی، جانوری، کیهانی و لوازم مورداستفاده در زندگی روزمره بافندگان و عناصر طبیعی نمود یافته است. هریک از گروه نقش ها تقسیماتی دارد با معانی و مفاهیم نمادین مختلف که نشانگر باورها و اعتقادات بافندگان منطقه بوده و از دیرباز تا حال ادامه یافته است.

ناصرالدین شاه قاجار در طول سلطنت خود سه بار به اروپا سفر کرد (1290ه.ق./ 1872م. - 1295ه.ق./ 1878م. - 1306 ه.ق./ 1888م.)؛ و تا حد بسیاری تحت تأثیر اروپا قرار گرفت و دچار نوعی از خودباختگی فرهنگی گردید. پرسش مطرح این است که مشاهدات او از غرب چه تأثیری بر هنر این دوره نهاد؟ ناصرالدین شاه پس از بازگشت، تقلید از سبک های هنری غرب را به ویژه در دو حوزه: موسیقی و نمایش در دستور کار خود قرار داد. این درحالی بود که دربار دارای گونه های مختلف هنری بود. در اندک زمانی اکثر این گروه ها از سویی بنابر خواست شاه به تقلید از الگوهای غربی روی آوردند و یا از دربار رانده و صرفاً به اجرا در میان مردم عوام پرداختند و جانشین آنان دسته موزیک دارالفنون به سرپرستی مسیو لومر و گروه نمایشی دارالفنون به رهبری مزین الدوله گردید؛ هرچند فعالیت گروه اخیر نیز با قبض و بسط هایی همراه بود. پژوهش حاضر با روش توصیفی_ تحلیلی به بررسی روند سفرهای ناصرالدین شاه به غرب و تأثیر آن بر هنر ایران به ویژه در دو عرصه موسیقی و نمایش پرداخته و سیر انتقالی و تأثیرات آن را در این دو هنر موردمداقه و تحلیل قرار می دهد. یافته ها بر این نکته دلالت دارند، بااینکه در دو عرصه هنری یادشده نوآوری هایی به وجود آمد، اما بسیاری از سبک های کهن ایران همچون نقاره خانه و گروه های نمایشی، به فراموشی سپرده شدند. از سویی هم، الگوهای غربی در موسیقی (با به کارگیری مواردی همچون سلفژ، هارمونی و ارکستراسیون) و نمایش (همچون نمایش نامه، سالن اجرا و محتوای اجتماعی) پیش از پیش مورداستقبال و توجه قرار گرفت. دلیل این امر را می توان در غرب گرایی دوسویه از جانب ناصرالدین شاه و هنرمندان این عصر دانست.

مراکز مهم سفالگری در ایران سده های 4 و 5 ه.ق. بوده و آثار سفالین تولیدشده در آن از نظر شیوه ساخت و نقوش به کاررفته جایگاه منحصربه فردی را داراست؛ متأسفانه از سوی پژوهشگران بومی و غیربومی موردتوجه درخور قرار نگرفته است. مطالعه و تشریح یکی از ابعاد مطالعاتی این سفالینه ها، ویژگی های تجسمی و بصری آن، در این تحقیق مدنظر است. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و یافته اندوزی از طریق کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته است. نظر به اینکه سفال ساری آن گونه که باید شناخته و معرفی نشده است، ٌسؤال این است که دلیل تحلیل ساختاری سفال ساری که آن را نسبت به سایرین متمایز می کند، چیست؟ هدف کاربردی این مقاله، گونه شناسی و تحلیل سفال ساری در دو قرن4 و5 ه.ق. با نگاهی به روش ساخت، طراحی و نقش این سفالینه هاست. نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان می دهد که در قرون 4 و 5 ه.ق. شاهد سبکی خاص در سفالگری منطقه، باعنوان سفالینه های رنگارنگ با لعاب گلی روی زمینه سفید هستیم که محققین آن را سفال ساری می نامند. از نظر فرمی، غالب آثار بشقاب و کاسه است که با لعاب شفاف پوشش داده شده اند و بیشتر نقش ها را به ترتیب پرندگان و سپس چهارپایان تشکیل داده که با دیگر نقوش گیاهی و تجریدی همراه شده اند.

زیبایی طرح، نقش، رنگ و کیفیتِ بافت مهم ترین عواملی هستند که از گذشته تاکنون باعث معروفیت بین المللی قالی خشتی چالش تر شده است. ازاین رو، لازم است ضمن شناخت عوامل زیبایی، این ارکان را طبقه بندی، تعریف و معرفی کرد. لذا زیبایی شناسی قالی خشتی چالش تر در دو شاخه اصلی الف: زیبایی شناسی فرمی و ب: زیبایی شناسی حسی با زیرمجموعه های آنها بررسی خواهند شد. هدف از این مقاله، شناخت و دستیابی به برخی اصول زیبایی در قالی خشتی چالش تر و ارتباط عوامل مذکور با ارزش های فرهنگی و هنری منطقه درجهت ارتقای استقبال مردم از این نوع قالی برمبنای زیبایی های آن است. این مقاله به روش توصیفی– تحلیلی و رویکرد مردم شناسی درصدد پاسخ به این مسئله است که: اصول و معیارهای زیبایی در قالی خشتی چالش تر چگونه قابل شناخت و ارزیابی اند؟ در نتیجه گیری مقاله این نکته را درمی یابیم که زیبایی فرمی براساس برخی از قوانین گشتالت (مشابهت، مجاورت، تداوم و فراگیری) و اصول یافت شده براساس تحقیقات میدانی (ریزنقش ها، پرهیز از فضای تهی و حرکت درون گرا) و زیبایی حسی در گروه میراث فرهنگی و خاطره اجدادی، قابل تحلیل خواهد بود. جامعه آماری مقاله، بررسی روی 20 تخته قالی خشتی چالش تر (طرح قدیم و جدید) در اندازه های مختلف (از زرع و نیم تا 12 متری) است. مهم ترین یافته تحقیق علاوه بر نتایج آن، ارائه برخی اصول و ارکان پایدار جهت بررسی زیبایی شناسی قالی خشتی و همچنین سایر قالی های چالش تر با طرح های متفاوت دیگر است.

در جامعه معاصر ایران با رشد مصرف، مسئله انتخاب در عرصه کالاهای مادی و مصرفی اهمیت زیادی پیدا کرده و یک رقابت اقتصادی بین شرکت های تولیدکننده برای جلب مصرف کنندگان به وجود آمده است. با رشد انبوه تنوع کالاها، طراحی گرافیک اهمیت خاصی پیدا کرده است. در این میان، دانش ما درباره سلیقه مصرف کننده به تولیدکنندگان و طراحان گرافیک کمک می کند تا محصولاتی را به بازار عرضه کنند که مطابق با سلیقه مصرف کنندگان باشد و از اتلاف سرمایه تولید به طرز قابل توجهی جلوگیری گردد. هدف مقاله حاضر، شناسایی عوامل اجتماعی مؤثر بر سلیقه افراد است تا تبیینی برای درک سلیقه مخاطبان دراختیار طراحان قرار دهد. بدین منظور با استفاده از روش پیمایشی، داده های تحقیق از طریق پرسش نامه از میان خریداران دستمال کاغذی در فروشگاه کوثر 5 اصفهان به دست آمده است. حجم نمونه، 120 نفر است که با نمونه گیری تصادفی انتخاب شده اند؛ اعتبار و پایایی پرسش نامه با آلفای کرونباخ تأیید شده است. اولین پرسشی که نگارندگان درپی پاسخ به آن هستند: چه ارتباطی بین ویژگیهای اجتماعی افراد و سلیقه آنها موجود است. یافته های تحقیق مبین است که هرچه سرمایه فرهنگی افراد بالاتر باشد، سلیقه آنها به سلیقه ناب نزدیک تر و هرچه دینداری افراد بیشتر می شود، سلیقه افراد به سلیقه عام نزدیک تر می شود. دستمال کاغذی هایی که دارای کنتراست اندازه، کنتراست بافت و یا دارای ویژگی تخت هستند، بیشتر از سمت افرادی انتخاب می شوند که دارای سلیقه ناب هستند و دستمال کاغذی هایی که کنتراست تیرگی روشنی دارند و یا دارای هارمونی رنگ تک رنگ می باشند، بیشتر از سمت افرادی انتخاب می شوند که سلیقه عام دارند. روش به کاررفته در این پژوهش، پیمایش است. حجم نمونه 120 نفر است که از میان خریداران دستمال کاغذی در فروشگاه کوثر 5 در اصفهان به طور تصادفی انتخاب شده اند.

یکی از مهم ترین و فراگیرترین طرح های فرش ایران که در بیشتر کانون های بافندگی از دیرباز تا کنون بر زمینه فرش ها نشسته و رخ نمایی کرده، طرح معروف بته است؛ که با اندک تغییراتی در نقش مایه آن در انواع متنوعی ارائه شده است. این طرح هندسی برخلاف بسیاری از طرح های پیچیده اسلیمی ها و ختایی ها، نقش مایه ای ساده می باشد؛ که سرتاسر زمینه فرش را به خود اختصاص داده است. تا به امروز، بحث های نظری مختلفی درباره زمینه های شکل گیری و معانی نمادین این نقش مایه ارائه شده که هریک از زاویه خاص به آن توجه داشته اند. در این پژوهش مهم ترین مسئله که هدف اصلی آن نیز است، بررسی ساختار ترسیمی یک نوع از نقش مایه های بته به کاررفته در فرش و شناسایی و معرفی الگوی اولیه آن است. این مسئله، با کمک گرفتن از هندسه پنهان موجود در طرح های بته بررسی شده است. با توجه به شکل نقش مایه بته شکسته و بررسی بسیاری از گره های پرکاربرد، مشخص شد که گره هشت و زهره موج دار احتمالاً می توانند پایه اولیه نقش مایه بته باشند. ازاین رو، برای اثبات این موضوع، از شیوه توصیفی- تحلیلی بهره گرفته شده که در تحلیل از رویکرد مقایسه تطبیقی استفاده شده و با به کارگیری روش یافته اندوزی همزمان از مطالعات کتابخانه ای و میدانی سود جسته است. نتیجه این بررسی ها، تطبیق و هم پوشانی حداکثری شکل نقش مایه بته با گره یادشده بود. هرچند تعدادی از انواع نقش مایه های بته، پس از گذشت سال ها همچنان بدون تغییر باقی مانده اند، اما در بیشتر مواقع به سبب ایجاد تنوع و نوآوری و جلوگیری از تکرار و یکنواختی، بارها و بارها ازسوی طراحان و بافندگان فرش و تحت تأثیر تکنیک های مختلف بافت فرش، دستخوش ایجاد تغییرات مختلف قرار گرفته اند.

اگرچه ثبت عناصر دنیای واقعی در سرشت عکاسی عجین شده است، اما عکس صرفاً جهانی همسان و همانند جهان واقعی ارائه نمی کند، بلکه علاوه بر خصلت ارجاع دهندگی و بازنمایانه، از قابلیت بیان گرایانه نیز برخوردار است. بنابراین، هر عکس را می توان به مثابه متنی نشانه ای دانست که دلالت های متعددی را در معرض تفسیر و تأویل مخاطب قرار می دهد. ازاین رو، کاربست ابزارهای تحلیلیِ رویکرد نشانه شناسی در تحلیل و خوانش عکس، هدف این مقاله است. بدین منظور، اصل جانشینی و همنشینی، تعامل و تقابل نشانه ها، معنای صریح و ضمنی، بافت یا زمینه و بینامتنیت، معرفی و در تحلیل و خوانش عکس به آزمون گذاشته شده اند. پرسش های مطرح شده عبارت اند از: 1. سازوکار و نقش ابزارهای تحلیلی رویکرد نشانه شناسی در تحلیل و خوانش عکس چیست. 2. اهمیت کاربست این ابزارها در تجزیه و تحلیل عکس چیست. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی و اطلاعات، از منابع کتابخانه ای جمع آوری شده است. کلیه نمونه های تصویری نیز از شاخه عکاسی مستند انتخاب شده اند. نتایج پژوهش بیانگر این است که به واسطه کاربست ابزارهای تحلیلیِ موجود در رویکرد نشانه شناسی، افزون بر تجزیه و تحلیل و خوانش روشمند عکس ها، جلوه های متعدد مفهومی، بصری و زیبایی شناسی آنها آشکار می شود و چارچوبی برای تقسیم بندی عکس ها نیز فراهم می گردد. بدین شکل که به کمک این ابزارها، بهتر و دقیق تر می توان جهت ارجاع عکس ها را تشخیص داد و عکس ها را در قالب سه دسته کلی قرار داد. این دسته بندی به ترتیب درجه اهمیت عبارت است از: 1. عکس های عکاس محور 2. عکس های سوژه محور 3. عکس های دوربین محور.

رنگ مفهومی است که شناخت ویژگی ها و تأثیرات آن بر انسان، مسیری برای دستیابی به فضاهای مطلوب شهری ایجاد می کند. اهمیت این مسئله زمانی افزایش می یابد که مبلمان شهری این عنصر مهم ساختار شهری به لحاظ رنگی، آشفته و نابسامان دیده می شود. ازآنجا که عناصر مبلمان شهری از اصلی ترین اجزای شکل دهنده منظر شهری در مقیاس خرد به شمار می رود، استفاده مناسب از عامل رنگ می تواند محیط های شهری دلپذیری را پدید آورد. هدف این پژوهش، ایجاد نوعی حس وحدت با محیط های شهری و آفرینش شهرهای انسان گراست. ازاین رو، در بررسی پیش رو زمینه های مختلف شهری مدنظر قرار گرفته اند. پرسشی که در این راستا مطرح می شود اینست: ارتباط بین رنگ عناصر مبلمان شهری و بستر استفاده از آنها در فضای شهری چگونه است؟ برهمین مبنا، این نوشتار گامی درجهت بیان اهمیت موضوع رنگ و چگونگی استفاده از آن در مبلمان شهری است که با روش توصیفی- تحلیلی و شیوه تحقیق اسنادی به توسعه چارچوبی عمومی برای طراحان پرداخته است. در این پژوهش، خیابان مسجد جامع یزد مطالعه موردی قلمداد می شود؛ و شیوه جمع آوری و ارزیابی اطلاعات مشاهده، تکمیل پرسش نامه و مطالعات میدانی است. نتیجه یافته های این مطالعه نشان داد که عواملی مانند پارامترهای عملکردی، فرهنگی، زیبایی شناسانه، ارگونومی، احساسی و محیطی بر روند انتخاب رنگ در طراحی عناصر مبلمان شهری تأثیر می گذارند. بنابراین، تهیه چارچوبی که بتواند چگونگی استفاده از رنگ ها و خصوصیات آنها را در تجهیزات شهری جمع بندی و خلاصه کند، مسئله اساسی این پژوهش به شمار رفت. در پایان مقاله، الگویی برمبنای رویکرد زمینه گرایی به منظور انتخاب رنگ، درک بهتر و استفاده متخصصین طراحی و مهندسان در زمینه های مرتبط پیشنهاد شده که این الگوی رنگی، تلاشی در جهت بهره وری هدفمند به کارگیری رنگ در طراحی عناصر مبلمان شهری است.

درگذشته، حمام ها مکانی برای حضور اقشار مختلف جامعه بودند و دیوار حمام ها با کاشی های الوان و نقوش متنوع زینت یافته بود. نقوش انسانی ترسیم شده روی این کاشی ها، یکی از شاخص ترین عناصر منعکس کننده شرایط اجتماعی، فرهنگی و هنری جامعه هستند. این نقوش با مضامین متنوع و شیوه های طراحی متفاوت همواره موردتوجه قرار داشته اند. در این مقاله، با هدف بررسی نقوش انسانی ترسیم شده بر کاشی کاری حمام های تاریخی شهر اصفهان و ویژگی های آنها از آغاز دوره صفوی تا پایان دوره قاجار، به معرفی و مطالعه آنها پرداخته و کوشش شده با بیان مشترکات و تفاوت های نقوش انسانی روی کاشی های حمام های اصفهان و بررسی ارتباط این نقوش با نگارگری این دوره، شاخصه های نقوش انسانی در کاشی کاری حمام های تاریخی شهر اصفهان ارائه شود. در راستای این هدف، پاسخ به این پرسش ها مدنظر قرارگرفته است: نقوش انسانی به کاررفته در کاشی کاری حمام های اصفهان چه مضامین و ویژگی هایی دارند؟ این نقوش در بازه زمانی موردبررسی، چه تغییراتی نموده و تحت تأثیر چه عواملی قرار داشته است؟ علاوه بر شناسایی ویژگی های نقوش انسانی مانند استفاده فراوان از مضامین درباری و استفاده نکردن از برخی مضامین مانند مضامین اساطیری و پهلوانی، نتایج نشان دهنده تأثیر مستقیم نگارگری مکتب اصفهان و نقاشی قاجاری، بر نقوش انسانی در کاشی کاری حمام های اصفهان است. استفاده از نقوش انسانی به عنوان موضوع اصلی تابلوها، شیوه رنگ آمیزی کاشی ها، کیفیت خطوط و طراحی نقوش در ترسیم عضلات و لباس ها، تأثیر از جریان غرب گرایی، نحوه ترسیم پیکره ها و چهره ها همگی نشان دهنده همراهی هنرمندان نگارگر و نقاشان روی کاشی و تأثیرپذیری نقوش انسانی کاشی حمام ها از نگارگری است. این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی و شیوه میدانی- کتابخانه ای انجام گرفته است.

قالی های دوره قاجار از غنی ترین گنجینه های هنری ایران است. در قالی های این دوره ظهور نوع خاصی از طرح وکاربری جدید برای آن مشاهده می شود که قالی های تصویری، نمونه شاخص این تغییرات است. نقوش این دسته از قالی های قاجار نه تنها از تأثیر مضامین مختلفی همچون ادبی و داستانی دور نمانده بلکه مضامین مذهبی و صوفی گری را نیز بازتاب داده است. از آن جمله می توان به قالی هایی که شخصیت های معنوی و دراویش را نشان می دهند، اشاره نمود. بافتن صورت دراویش بر روی قالی ها را باید از پدیده های دوره قاجار و قسمتی از جنبش تصویرگری بر روی قالی دانست. این قالی ها را می توان به دو دسته تقسیم کرد: اول، قالی هایی که به تصاویر دراویش مزین شده و دوم، قالی هایی که موضوع آنها را وسایل آیینی دراویش تشکیل می دهد. در پژوهش حاضر، 8 نمونه از این دسته قالی ها موردمطالعه و بررسی قرار گرفته است؛ 5 نمونه از دسته اول و 3 نمونه از دسته دوم. لازم است بیان شود که طی مطالعات صورت گرفته در 5 نمونه دسته اول، محوریت موضوعی، نورعلیشاه از دراویش مشهور طریقه نعمت اللهی است. در دسته دوم، وسائل آیینی دراویش همچون نمادهایی موردتوجه قرار گرفته که درراستای بیان اهداف و محتوای مذهبی مورداستفاده قرار گرفته و ازلحاظ معناشناسی بسیار حائز اهمیت است. با بررسی نقوش این قالی ها می توان نتیجه گرفت، باورها و اعتقادات جامعه به عنوان بخشی مهم از تفکر جامعه و ازسویی تأثیرات غرب به نوعی در شیوه نمایش این دوره انعکاس یافته است. از یافته های این پژوهش می توان به عوامل مؤثر بر ظهور و شکل گیری قالی های تصویری با موضوع درویشی اشاره نمود که شامل تمایل به صوفی گری، تمایلات ملی و مذهبی، آمیخته شدن فضای جامعه با شعائر و آموزه های دینی و محوریت موضوع انسان متأثر از هنر اروپایی است. این تحقیق از نوع بنیادین و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و فیش برداری انجام یافته و اطلاعات به دست آمده هم به شیوه کیفی تجزیه و تحلیل شده است. معرفی قالی های درویشی دوره قاجار و شناسایی عوامل مؤثر بر ظهور و شکل گیری آنها و معرفی نقوش و عناصر نمادین مرتبط با دراویش و صوفی گری از اهداف این مقاله است. در این راستا نگارندگان در مقاله حاضر، درپی پاسخ به این سؤالات هستند: عوامل مؤثر بر شکل گیری قالی های درویشی چیست؟ برای بیان اهداف و محتوای صوفی گری از چه نماد ها و ابزاری استفاده شده است؟