تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

 انسان در پیرامون خود با اسامی اشخاص، مکان ها، حیوانات، نباتات، اشیا وغیره سر و کار دارد که علّت نامگذاری بسیاری از این اسم ها بر او پوشیده است. یکی از مسایلی که ذهن کنجکاو بشر را به خود مشغول کرده است، یافتن ارتباط حقیقی بین اسم و مُسمّی است که از آن، تعبیر به وجه تسمیه می کنند. وجه تسمیه در متون ادبی بازتاب بسیار گسترده ای دارد و از جنبه های گوناگون و از جمله تمثیل، قابل بررسی است. مسلم است که تمثیل، همچون ابزاری نیرومند و تأثیر گذار، همواره در متون ادبی و بویژه عرفانی، سبب خلق تخییلات و تمثیلات فراوانی شد و آثاری ارزشمند و بدیع در این زمینه به جا گذاشته است. در این مقاله، نگارنده بر آن است تا هنر و خلاقیّت شاعران و نویسندگان ادب فارسی که با استفاده از ابزار وجه تسمیه، در پروراندن تمثیل ها و نمادها نقش اساسی ایفا کردند، شرح و بسط نماید.

دینبه عنوانیکیازسرمایه هایاصلیجامعهباعثمی شودکهافرادتحت تأثیرآنبتواننددیدگاه ها،رفتارهاو درنهایتسبکزندگیخودراازدیگرانمتمایزکنند . سبکزندگی،بیانگرانواعالگوهایمصرف،جوانمردی و تحمل پذیری،شیوهتعاملاتوحتیتحولاتفرهنگیپنهاندریک جامعهاست . براساسنظریه هایبسیاریازجامعهشناسانازجمله (وبر)،(زیمل)،(گیدنز)،(بوردیو)و ... امروزهتنهاعاملاقتصادی،مثلآنچهمارکسمی گفت،نمی تواندتعیینکنندهشیوهزندگیافراد باشد.دراینمقالهابتدا با بررسی اشعار آیینی و دینی با هدف استخراج الگوهای سبک زندگی اسلامی در ابعاد اعتقادی و اخلاقی، مبتنی بر بررسی شعرتمثیلی شاعران پارسی و نگرش آنها نسبت به این پدیده،دینبهعنوانیکعاملمؤثربرسبکهایزندگیدانشجویاندر نظر گرفته شده است و ضمن ارائه نمونه های شعر دینی و تمثیلهای شعرا، تا ثیر دین در سبک زندگی دانشجویان مورد بررسی قرار گرفته است.پژوهش حاضر با روش تحقیق کتابخانه ای به بررسی تعامل دو سویه بین «سبک زندگی و اشعار فارسی» پرداخته است. سپس با روش مطالعات توصیفی- همبستگی، داده های جمع آوری شده تحلیل آماری بصورت توصیفی گزارش می گرددکه نشان می دهد میان این دو عنصر رابطه و پیوند گسست ناپذیری وجود دارد. نیزسبکزندگیدانشجویانیکههمدرمعرضمدرنیتهوهمدرجامعهدینیرشد یافته اندموردتوجهبودهاست . یافته هایتحقیقنشانمی دهدکههر چهمیزاندینداریپایین تراست،سبک زندگی،مدرن تروهرچهافراددیندارترهستند،سبکزندگی،سنتیوغیرمدرن تر می شود. همچنین،درمیانپنجمؤلفهاصلیسبکزندگیموردبررسیدراینپژوهش،مدیریتبدنوتوجهبهپدیدهمدو مارکدرمیان دانشجویانبیشازسایرمؤلفه هایسبکزندگیتحتتأثیرمدرنیته قراردارد.

تمثیل از انواع ادبی است که کاربردی دیرینه دارد و بلاغت نویسان از گذشته های دور تاکنون درباره آن نظرات گوناگون و متفاوتی ارائه کرده اند. یکی از این بلاغت نویسان محمود بن محمّد بن احمد قندزی، ادیب ایرانی قرن نهم هجری و نویسنده اثری به نام بلاغت است. از این رو در پژوهش حاضر سعی بر این است که تمثیل از نگاه قندزی و دیگر بلاغت نویسان معاصر و کلاسیک بررسی و مقایسه شود. برای رسیدن به این منظور پس از معرفی قندزی و اثر ایشان، تمثیل از نگاه قندزی بررسی و با آرای بلاغت نویسان قبل و بعد از او مقایسه شد و وجوه افتراق و اشتراک آن ها در جدولی مشخّص گردید. حاصل پژوهش حاضر که به شیوه اسنادی-تحلیلی انجام گرفته، بیانگر این است که آرای قندزی به بلاغت نویسان گذشته نزدیک تر است و اساس نظریات قندزی و نویسندگان پس از او بر پایه عقاید گذشتگان است.

آ، الف، ا، (همزه): نام نخستین حرف الفبا و حرف تهجی است که سرآمد دیگر حروف است. اولین حرف از حروف جمّل و ابجد است و به حساب جمّل نماینده عدد یک است. الف در ادبیات عرفانی و کلامی و فلسفی کنایه از ذات یکتای احدیت، روح اعظم، لطف الله، عالم تجرید و تفرید و... است. حرف الف به واسطه شکل و جایگاه خاص و برخی از ویژگیهای منحصر به فرد، یکی از پرکاربردترین حروف در ساخت مضامین بکر و فضاهای شاعرانه و ترکیبات و تعبیرات نغز و ظریف ادب پارسی بویژه در شعر دو شاعر توانای داستان پرداز غنایی، یعنی نظامی به عنوان آغازگر منظومه های غنایی و جامی به عنوان خاتم الشعرای این عرصه است. در اکثر اشعار این شاعران، الف؛ سابق، پیشرو، سپهدار، پیشوا، صدرنشین، نامور، معروف و دارای تمثیلی است از کمال، نماد قد و قامت موزون، استوار، کشیده، مستقیم و رعنا است. الف، مظهر سرافرازی، سربلندی، لاغری، ضعف، قیام، ایستادگی، استواری، استقامت، سر پایی، عمودی، ثابت قدمی، قائم بودن، وفادار به عهد بودن و برسر ایمان ماندن، نماد نداری، بی چیزی، مفلسی، فقر، گدایی، عدم، نیستی، فنا و ترک اوصاف، عریانی، برهنگی، آشکارایی، خندانی، شادابی، بی سری، میان بستن وآراستگی، مظهر تنهایی، تجرد، تفرد، یکتایی، جدایی، آزادی و یکرویی، راستی، صداقت، درستی، پاکی، خُردی است. الف بی حرکت و ساکن است. آفرینش الف با نقطه آغاز می شود. جمله حروف و اعداد بر محور حرف الف می گردند. الف اولین حرف آفرینش است. الف یکی از مشبه به های پرکاربرد ادب پارسی است و شعرا در تصاویر و مضامین شعری، خط عذار، خار، هلال ماه، عصا، قلم، انگشت، تیر و سهم، سرو، دار، ماه نو، کمر و میان باریک و... را به الف مانند می کنند. در این مقاله سعی شده است به کاربرد ادبی و هنری، تمثیلی و تصویری الف در اشعار دو شاعر نظامی و جامی پرداخته شود.

شاعران و نویسندگان ایرانی، در طول تاریخ ادب فارسی، همواره از انواع تمثیل برای بیان مفاهیم عرفانی و اخلاقی خود استفاده کرده اند. تمثیل، یکی از ابزارهایی است که علاوه بر التذاذ ادبی که در خواننده ایجاد می کند،حسّ عاطفی هم در او برمی انگیزاند و مفاهیم شعری را چنان بر دل و جان او می نشاند که گویی نقش بر سنگ است. حافظ و مولوی برای بیان مفاهیم اخلاقی و عرقانی از انواع تمثیل استفاده کرده اند؛ مولوی بیشتر از تمثیل های داستانی؛ اسلوب معادله و ارسال مثل؛ و حافظ از تمثیل های ارسال مثل و  اسلوب معادله برای بیان تفاوت زیبایی درون با بیرون استفاده کرده اند.حافظ زیبایی درون را به «آن» و «لطیفه ی غیبی» تعبیر می کند و مولوی با آوردن حکایت تمثیلی، زیبایی درون را که از پاکی دل و معرفت سرچشمه می گیرد بر زیبایی ظاهری که صفا و پاکی دل در آن هیچ دخالتی ندارد، ترجیح می دهد.

تمثیل از ماده «مثل» تشبیه کردن چیزی را به چیزی گویند. در تمثیل، شاعران با آوردن مثالی گسترده تر به وضوحِ سخن و گفته خود می افزایند. اما در ارسال المثل گوینده به سخنی مشهور و آوردن آن در کلام بسنده می کند؛ ضرب المثل یا مثل، چاشنی اصلی ارسال المثل است. اما در تمثیل چنین نیست. باید گفت در اقسام سه گانه تمثیل اعم از تشبیه تمثیل، استعاره تمثیلیه و داستان تمثیلی، نوع تمثیل های جهان ملک خاتون شاعر سده هشتم هجری ارسال المثل است و به استعاره تمثیلیه، نزدیکی و قرابت بسیاری دارد. ارسال المثل های جهان ملک ادامه همان ارسال المثل های سنّتی و مرسوم ادب کلاسیک فارسی است.

از دیرباز، به دلایل مختلف، شاعران ترجیح داده اند که مطلب، و بویژه مسأله عرفانی مورد نظر خویش را به صورت غیر مستقیم و گاه رمزی بیان کنند. یکی از روش های بیان غیرمستقیم این گونه مطالب، استفاده از حکایت های تمثیلی است. در چنین اشعاری که معمولاً حاوی روایت هستند، کشف معنای باطنی شعر در گرو رمزگشایی از داستان است. در گذشته ادب فارسی حکایت های حاوی تمثیل عرفانی به وفور ملاحظه می شود. با وجود این، در شعر معاصر نیز گاهی می توان چنین آثاری را یافت. همچنین، تمثیل های عرفانی قدیم با زبان رسمی و فاخر بیان شده اند، حال آنکه نمونه ای از این گونه حکایات، شعر فروغ فرخزاد، «روزی به علی گفت به مادرش» است که دارای ویژگی های فولکلور است. در این تحقیق خوانشی عرفانی از شعر مذکور ارائه و تلاش شده است تا اثر مزبور بر مبنای چنین نگرشی رمزگشایی شود. بر مبنای یافته های پژوهش حاضر معلوم شد که به رغم خوانش رایج اجتماعی از شعر مورد نظر و نیز، افشای نیت مؤلف توسط خود او، مبنی بر طرح مسائل اجتماعی در این اثر، می توان مبتنی بر نظریات هرمنوتیک، خوانشی عرفانی از حکایت تمثیلی شعر مزبور به دست داد که با مؤلفه های ساختاری و محتوایی اثر سازگار باشد. اندیشه ها و مفاهیمی همچون بی ارزشی دنیا، اهمیت طلب، شجاعت و عشق عرفانی از جمله مسائلی است که از طریق تأویل خاص در این شعر ملاحظه می شود.