صالحه شریفی

واژهٔ ابتلا یکی از واژگان کلیدی قرآن است. بسامد سی وهشت موردیِ مشتقات این ماده نشان از اهمیت آن در دستگاه زبانی قرآن دارد. مطالعهٔ میدان معنایی واژگان قرآن، شیوه ای نوین به منظور کشف لایه های معنایی و دستیابی به مراد خداوند از راه تحلیل نظام مند روابط درون متنی است؛ تحلیل روابط هم نشینی یکی از راه های مطالعهٔ میدان معنایی واژگان است. در میان مجموعه کلماتی که با ابتلا هم نشین شده است، آن دسته از واژگانی که بیانگر واکنش های امتحان شونده و امتحان گیرنده در طول فرایند ابتلاست از اهمیت مضاعفی برخوردارند؛ چه آنکه شناخت این عکس العمل ها می تواند تغییرات مثبتی در جهت گیری انسان در برابر ابتلا ایجاد کند. تحلیل گزاره های قرآنی مشتمل بر هم نشین های واکنشی نشان می دهد عکس العمل انسان در هنگام مواجهه با امتحان های الهی به دو دستهٔ مطلوب و نامطلوب تقسیم شدنی است. به هر دسته از واکنش های انسان پاسخی از سوی خداوند تعلق می گیرد؛ واکنش خداوند در برابر عکس العملِ مطلوب انسان ها به شکل پاداش و عفو تجلی می یابد و واکنش نامطلوب با عذاب پاسخ داده می شود.

فهم متن و کشف معنا دغدغه مشترک دو روش «تفسیر قرآن به قرآن» و «نظریه میدان معنایی» است. روش نخست داعیه فهم و تفسیر قرآن در پرتو آیات دیگر را دارد و نظریه میدان معنایی، خود را عهده دار کشف معنا از خلال روابط درون متنی می داند. ایده اصلی نوشتار حاضر، پاسخ به این سوالات است که قواعد معنایابی در دو روش فوق، چه مشترکاتی دارند و آیا زمینه تعامل این دو روش در سطح قواعد وجود دارد؟ پژوهش حاضر با روش تحلیلی- توصیفی، نگاهی همدلانه به قواعد معنایابی این دو روش دارد. بنابراین نگارندگان بررسی اشتراکات آن دو را در سطح قواعد مطمح نظر قرار داده اند تا از این رهگذر زمینه تلفیق قواعد کارآمد دو روش را فراهم آورند. یافته ها نشان می دهد مهمترین قواعدی که به طور مشترک در هر دو روش مورد استفاده قرار دارد عبارتند از: توجه به مسائل ادبی، توجه به بافت و سیاق، رتبه بندی کلمات و گزاره ها، تفکیک معنایی واژگان، تفسیر بر اساس آیات نظیر و توجه به نسبت های معنایی؛ هرچند دامنه بهره برداری از قواعد فوق و میزان اهتمام هر یک از این دو روش نسبت به موارد یادشده یکسان نیست.

مفاهیم «ایمان» و «کفر» از واژگان کلیدی دستگاه زبانی قرآن است. در منظومه اعتقادی اسلام، بازگشت از ایمان به کفر، «ارتداد» نامیده می شود؛ امری مذموم که حکم به حرمت آن داده شده است. در فقه اسلامی، فروعات و احکام فراوانی راجع به این مسئله منعکس شده است. اگرچه غالباً مستمسک اصلی احکام اسلامی، قرآن و سنت است اما به نظر می رسد موطن اصلی مسائل ارتداد، منابع روایی بوده و آیات قرآن سهم اندکی در ارائه احکام مزبور دارند. ازاین رو ایده اصلی نوشتار حاضر بر تحلیل و بررسی مستندات قرآنی مسئله ارتداد سامان یافته است.یافته ها نشان می دهد قرآن به اصل مسئله ارتداد اشاره داشته و بعضاً آثار وضعی و پیامدهای اخروی آن همچون حبط اعمال و خلود در آتش را بیان نموده است. اما گزاره صریح و مستقیمی بر مسائل عدیده ای که در فقه پیرامون ارتداد مطرح است، دلالت ندارد. اگرچه می توان برخی از آثار فقهی ارتداد، شرایط و اسباب آن را به طور غیرمستقیم از خلال آیات قرآن استخراج کرد.

پژوهش حاضر با هدف ارتقای کیفی پدیده تفسیر و فهم گزاره های قرآنی، سعی در تلفیق دو روش «تفسیر قرآن به قرآن» و «نظریه میدان معنایی»، در فهم و تفسیر قرآن دارد. ایده اصلی نوشتار آن است تا هم سویی های مبنایی آنها را روشن کند و از لابه لای مبانی مورد اختلاف، بزنگاه های مشترک و متقارب را کشف نماید. یافته ها حاکی از آن است که دو روش در برخی مبانی مانند متن گرایی، نظام وارگی متن و جهان بینی زبانی اشتراک دارند؛ اگرچه در پاره ای از مبانی تفاوت هایی میانشان به چشم می خورد که البته در خلال مبانی متفرق نیز می توان نقاط هم سو و مشترکی را رصد نمود. در نتیجه با تعدیل برخی باورهای افراطی مورد پذیرش نظریه میدان معنایی، می توان این روش را با شیوه های سنتی تفسیر، همانند روش قرآن به قرآن تلفیق نمود و با گنجاندن برخی مبانی تفسیری در میان مبانی نظریه فوق، موانع استفاده از این روش فهم متن را در مطالعات قرآنی برطرف کرد.    

اسلام به مرد و زن نگاهی یکسان و همراه با کرامت و عزت دارد، به طوری که زن و مرد در کمالات ذاتی و جنس آفرینش، جایگاهی مشترک داشته و در کسب کمالات اکتسابی، توانمندیهای یکسانی دارند، اما وجود برخی از روایات که بیانگر آفرینش زن یا حوا از عضوی از بدن آدم است، نگاه تساویگرایانه اسلام به زن را خدشهدار کرده و باعث فرودستی زن در جهانبینی اسلامی شده است. بنابراین، ایده اصلی نوشتار حاضر، محکزدن روایاتیست که آفرینش زن را تبعی و فرع بر آفرینش مرد میداند. با توجه به معیارهای نقد حدیث، مانند مخالفت با سنت، مخالفت با عقل و دستاوردهای علمی قطعی، مطابقت با تورات و موافقت با نظر عامه، موضوعیت و جعلیبودن این روایات مشخص میشود. با وجود ارزیابی روایات توسط این معیارها، میان مجموعه روایاتی که به نوعی اشعار به خلقت حوا از دنده آدم دارند، تناقض درونی وجود داشته و اضطراب متن دارند.

آستان مقدس شاه چراغ به عنوان مهمترین آستان خطه فارس و جنوب ایران از جهات بسیاری قابل تحقیق است. این نوشتار بر ظرفیت های این آستان در رابطه با ترویج و تعمیق سبک زندگی دینی انگشت گذاشته است. سبک زندگی دینی تعریف و مولفه های خاص خود را دارد. در این سبک معنویت دینی، نمادها، شعایر و آموزه های دینی حضور پررنگی دارد و در حقیقت جهات اصلی زندگی را تعیین می کند. ایده اصلی نبشته حاضر آن است تا با رویکرد تاریخی-تحلیلی امکانات و ظرفیت های آستان شاه چراغ را در رابطه با تعمیق و توسعه سبک زندگی دینی به آزمون بگذارد. یافته ها نشان می دهد که به برکت مرقد حضرت احمدبن موسی(ع) و میرمحمدبن موسی(ع)، این آستان مقدس در بسیاری از امور و مسائل اجتماعی و فرهنگی خطه فارس تاثیر انکار ناپذیری دارد. اما آنچه به مقوله سبک زندگی دینی مربوط می شود، می توان گفت که آستان مقدس شاه چراغ به صورت برجسته با ترویج معنویت دینی، تجلی زیبایی شناسی دینی، تعمیق ساختار اجتماعی دینی، تسهیل مناسک دینی، تعمیق بینش دینی و انعکاس آموزه های دینی، سبک زندگی بسیاری بویژه مردم استان فارس و جنوب ایران را متاثر نموده است.

مسئله هدایت انسان  ها و قرار گرفتن بشر در مسیر صحیح زندگی در منظومه فکری اسلام اهمیت بسیاری دارد. ایده اصلی این نوشتار تحلیل و بررسی آیه ای است که از وجود علامات و نشانه هایی برای هدایت انسان  ها خبر می دهد. اگرچه کلام بیشتر مفسران با تکیه بر سیاق آیات معنای ظاهری را می نمایاند، روایاتی از معصومین ذیل آیه وجود دارد که تفسیری متفاوت از «علامات» و «النجم» ارائه می دهد. تفسیری که با نگاهی تأویلی به آیه، مصداق باطنی دو واژه فوق را پیامبر؟ص؟ و ائمه بعد از ایشان معرفی می کنند، برداشتی باطنی که با معنای ظاهری آیه هماهنگ است؛ چه آنکه همانند سایر علامات طبیعی و مادی، معصومین؟عهم؟ راهنما و هادی انسان به سوی مقصد و کمال نهایی است. یکی از آیاتی که می توان در راستای اثبات نقش هدایتگری ائمه؟عهم؟ از آن استفاده کرد آیه شریفه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ یَهْتَدُونَ» است.

زنان به دلیل ظلم هایی که در تاریخ بشر و رژیم های پیشین علیه ایشان روا داشته شده، جایگاه ویژه ای در اندیشه امام خمینی(ره) پیدا نمودند. مجموعه تالیفات و سخنرانی های ایشان در مورد زنان نشان می دهد که مسائل این قشر از مهم ترین دغدغه های بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران بوده است؛ تا آنجا که می توان «گفتمان امام خمینی(ره) در مورد زنان» را یکی از موضوعات اندیشه امام دانست. امور معنوی زنان در این گفتمان جایگاه ویژه ای دارد. مهم ترین اصل در تعالی معنوی زنان، این است که خود بر اساس معنویت دینی ساخته شوند و آموزه ها و منطق اسلام بر آن استوار است. این آموزه و منطق را می توان در آیینه اندیشه اندیشمند و اسلام شناس راستین، حضرت امام خمینی(ره) نگریست. ایشان بهترین و کامل ترین الگویی است که جایگاه معنوی زنان را در ساختن و پرداختن جامعه بشری تبیین نموده اند. این نوشتار بر آن است که در گفتمان امام(ره) در مورد زنان، بر دیدگاه هایی چون خودباوری زنان، معرفی الگو، حجاب ، تعلیم و تعلم، تهذیب و تقوا و انسان ساز بودن زنان تمرکز کنیم که با معنویت و نقش اجتماعی زنان ارتباط دارد.