مطالعات هنر اسلامی

     نگارگری ایران، در طول اعصار از جلوه های بارز تمدن ایرانی و اسلامی بوده است. از ویژگی های نگارگری ایران در سده های پس از اسلام، پیوستگی اش با ادبیات فارسی است. نسخه های خطی بسیار زیادی برگرفته از اشعار شاعران گوناگون در دوران هنری مختلف مصورسازی شده اند، موضوع پژوهش حاضر نیز بررسی نگاره های یکی از این نسخه ای زیبا است، و آن نسخه هفت اورنگ جامی موزه فریر واشنگتن است. این نسخه برجسته در کارگاه ابراهیم میرزا مصور گردیده است. کتاب هفت اورنگ جامی را باید واپسین نسخه مصور ممتاز با معیارهای سلطنتی به شمار آورد. مطالب این مقاله به شیوه کتابخانه ای گردآوری شده و تدوین آن ها به شیوه توصیفی است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که نگارگران هفت اورنگ جامی از آزادی عمل بیشتری در اجرای نگاره ها برخوردار بوده اند و در اغلب نگاره ها گرایشی نو به چشم می خورد. برخی نگاره ها دارای ویژگی هایی از قبیل تأکیدهای رنگی و ریتم متنوع خطوط می باشند که حالتی پرتحرک به صحنه داده است. استفاده از این موارد و همچنین مجموعه عوامل از قبیل ساختار باز و گسترده و کاربرد عناصر تازه منجر به پویایی طرح شده است. نسخه مصور هفت اورنگ جامی از مهم ترین نسخ و معرف سبک نقاشی مشهد در دوره صفوی است.

تصویرگری الواح مصور افتتاحیه در نُسَخ ادبی، یک سنت ثابت در تصویرگری مکتب شیراز آل اینجو بوده است. این پژوهش، الواح مصور افتتاحیه دو نسخه درباری شاهنامه 733 ه.ق و 741 ه.ق مکتب آل اینجو را مورد تحلیل قرار داده است. همچنین با مطالعه محتوای الواح افتتاحیه این نُسَخ، به کشف زوایای پنهان و درک معنای درونی این تصاویر، در ورای خصوصیات بصری متمایزشان (در قیاس با مکتب هم عصر خود ایلخانی)، در نگارگری نیمه اول سده هشتم هجری می پردازد. این پژوهش با رویکرد شمایل شناسانه اروین پانوفسکی و براساس مطالعات کتابخانه ایی صورت گرفته است. نتایج حاصل از پژوهش نشان دهنده تأثیر رویدادهای پر تنش سیاسی و اجتماعی شیراز در این بازه زمانی، در انتخاب موضوعات و نحوه تصویرگری الواح مذکور است. القاء حقانیت و اقتدار حاکمان آل اینجو، به عنوان دارندگان فرّ ایزدی در برابر نیروهای "غیر"، در این الواح مصور هویداست و تدابیر اینجویان در جهت خودآگاهی به "هویت ملی" به منظور کسب "مشروعیت سیاسی"، در اوضاع پر التهاب شیراز در هنگامه تصویرگری این الواح را نمایان می سازد.

فضا ارتباط مستقیم با بحث هستی دارد. در ابتدا باید یک هستی، موضوع کار ما باشد تا پس از آن بحث فضا مطرح شود.فضای خالی(تهی) نماد امر قدسی و دروازه ای است که حضور الهی از طریق آن به نظام مادی که محیط بر انسان در سفر زمینی اوست، داخل می شود به این ترتیب فضای خالی، اثر محدود کننده فضای کیهانی بر انسان را حذف می کند،چون هروقت و هر جا حجاب جسم برداشته می شود،نورالهی به درون می تابد. در معماری اسلامی، نقش فضای تهی به دلیل آنکه بر سرشت گذرای اشیا، تأکید دارد، بسیار پررنگ است.در این هنر فضای تهی،فضایی وحدت بخش است که سایر فضاها حول آن دور می زنند و نماد حضور و نور الهی است و انسان را در برابر پروردگار قرار می دهد و او را از حضور فراگیر پروردگار آگاه می سازد. لذا در جهان بینی اسلامی، تهی بودن همان امر قدسی تأویل می گردد و تلاش معماران ایرانی در تبلور اندیشه های عرفانی خود در این فضای تهی اما پر معنا،غیرقابل انکار است.در این پژوهش ابتدا به بسط و تشریح مفاهیم فضا از نظر فیلسوفان و معماران و سپس به تبیین مبانی و مفاهیم فلسفی فضای تهی در معماری اسلامی ایران پرداخته خواهد شد.همچنین مقایسه دیدگاه های سنت گرایان و پدیدارشناسانی چون هایدگر از نظر خواهد گذشت.این پژوهش مبتنی بر روش توصیفی ، تحلیلی و با رویکرد ادراکی،فلسفی می باشد.

از میان انواع ادبی داستان ها به واسطه خیال پردازی، توصیفات شاعرانه و محتوای خود همواره محرک قدرت خیال و حس زیباجویی هنرمندان بوده اند. هنرمند با مطالعه، تشخیص و ارزیابی ظرفیت هنری و قابلیت محتوایی این آثار به اقتباس از آنان دست می یازد. در این مقاله به روش توصیفی– تحلیلی با تکیه بر حکایت شیخ صنعان عطار به بررسی و تطبیق جلوه های بصری و محتوایی آن در آثار هنری پرداخته شده است. این مقاله بر آن است تا با بررسی داستان شیخ صنعان در حوزه هنر تصویری (دوره قاجار) نشان دهد که هنرمندان در اقتباس از این داستان بیش از همه به صحنه مربوط به اوج آن توجه داشته اند و فارغ از شرح آغاز و انجام داستان به مصور ساختن صحنه اصلی پرداخته اند. نتایج نشان می دهند، هنرمند با توجه به ذهن تصویرساز و با التفات به مضمون داستان و با هدف القای پیام، از صحنه مربوط به اوج داستان بیش از همه بهره گرفته و در بازآفرینی بصری از ویژگی های تصویرسازی عصر خود بهره گرفته است.

هنرمندان دوران اولیه اسلامی با مهارت و دقت بالایی به ارائه شیوه های نوین نقوش نگاری دست یافتند. نقوش تزیینی و ترکیبی «انسان-خط» تحولی نوین در کتیبه نویسی تزیینات برجسته آثار فلزی دوران سلجوقیان و شیوه های نوین تزیینات دوران اسلامی ایجاد نمود. این نقوش عمدتاً ترکیبی از خطوط رایج آن دوران و اتصالات زیبایی از سرهای استیلیزه انسانی و یا نیم تنه های انسان بوده و مفاهیم و معانی باطنی و آشکاری دارند که هر کدام کاربردها و ویژگی های بصری خاصی را در این آثار جلوه نمایی کرده اند. سؤالاتی که مطرح می شود این ها هستند: 1. شیوه «انسان-خط» نگاری در آثار فلزی سلجوقیان دارای چه کاربردهایی است؟ 2. ویژگی های بصری کتیبه های تصویری آثار فلزی دوره سلجوقی چه ارتباطی با مضامین آن ها دارند؟ نقوش ترکیبی-تزیینی «انسان-خط» با کاربردهای بصری و مفهومی در میان آثار فلزی دوره سلجوقی نقش اندازی گردیده اند. ویژگی های بصری این نقوش مرتبط با معانی و مضامین روایی کتیبه ها در راستای القای اعتقادات درونی مردمان آن دوره به طلسم و تعویذ مؤثر برای مالک اثر می باشند. سابقاً در پایان نامه ای از نگارندگان این پژوهش، کاربردهای نقوش ترکیبی «انسان-خط» مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است. از اهداف این پژوهش می توان به این ها اشاره نمود: 1. بررسی کاربردهای مفهومی و بصری نقوش ترکیبی «انسان-خط» بر روی آثار فلزی دوران سلجوقیان. 2. بررسی ارتباط کاربردهای بصری و مفهومی نقوش ترکیبی «انسان-خط» سلجوقیان. این تحقیق به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از داده های کتابخانه ای، مقالات و سایت های معتبر انجام گردیده است.