تاریخ ادبیات

مصطفی وهبی التّل ملقب به «عَرار» (1949 – 1899م) از بزرگترین شعرای اردن است. او را پدر شعر معاصر اردن می دانند. عرار با مطالعه ترجمة منظومی که از رباعیات خیام به دستش رسید، مجذوب و شیفتة خیام و سروده های او شد و اشعاری خیام گونه به رشتة نظم درآورد. به جرأت می توان گفت فهم مضامین شعری عرار بدون در نظر گرفتن فلسفة خیام و درک رباعیات و اشعار وی امری بس دشوار است. این مقاله کوشیده است تا با نگاهی فنی به خمریات عرار، آنها را از حیث تصاویر خیال مورد واکاوی قرار دهد تا مشخص شود شاعر چه اندازه از نظر خلق تصاویر تازه به خود متّکی بوده است. تشبیه، استعاره، اغراق و تشخیص مهمترین ابزارهای ساخت تصاویر خیال هستند که در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته اند. نتایج تحقیق نشان می دهد که در موضوع مورد مطالعه هیچ نشانی از تأثیر پذیری عرار از تصاویر خیال خیام یافت نیست و آنچه خوانندگان شعر او را به اندیشه تأثیرپذیری او در این حیطه سوق داده، بازتاب برخی اندیشه های فلسفی خیام در اشعار اوست.

اندیشه های دینی و کتب مقدس از سرچشمه های زلال، جوشان و از منابع فکری اصیل شاعران و نویسندگان به حساب می آید که زمینه خودشناسی و خداشناسی انسان را هم فراهم می کنند. خداوند انسان را آفرید، بسیاری از صفات و ویژگی های خود را هم به او تفویض کرد؛ از جمله او را به نیروی عقل مجهز نمود تا بتواند خیر و شر، و صلاح و فساد خود را تشخیص دهد تا همچون خالق خود بتواند در نهاد و طبیعت درون و بیرون خود تصرف کند. از این رو عقل در حیات، سعادت و سرنوشت آدمی نقشی انکار ناپذیر دارد. هیچ دانش بشری نیست که از پرتو آن بی نیاز باشد. در ادب فارسی سه شاعر بیش از دیگران دغدغه خرد دارند: فردوسی، ناصر خسرو و خیام؛ البته هرکدام بنا به ساختار فکری و رویکرد خود، در مفهوم و تعبیری متفاوت. ناصر خسرو «عقل» را عطیه الاهی و وجه مشترک میان انسان و خدا، و در مفهوم مقید آن به معنای اطاعت از حق و مایه رستگاری انسان می داند. واژه «خرد = عقل» کلیدواژه ذهن ناصرخسرو و از پرکاربردترین واژگان حوزه اندیشگی شاعر است، پژوهش حاضر به بررسی ریشه و منشأ این واژه، میزان بسامد آن در قصاید و به تبع آن به سرچشمه های فکری شاعر و دلیل اهمیت خرد در نزد ناصرخسرو می پردازد. با توجه به این که ناصر خود حافظ و مفسر قرآن بر مبنای دیدگاه های اسماعیلیان بوده، تأثیر پذیری وی از کتاب وحی، و بکارگیری این واژه در همان مفهوم قرانی را مفروض دانسته، با معیار بسامدی و آوردن شواهدی از دیوان به مقایسه ضمنی کلام شاعر با آیات قرآن پرداخته شده است.

از مسایل مهم مورد بررسی تاریخ نگاری، شناخت محرک تاریخ نگار به سمت تاریخ نگاری و هدف او از نوشتن تاریخ است. هدف مورخ از نگاشتن تاریخ، بر ساختار تاریخ او تأثیر می گذارد و در آن نمود پیدا می کند. روایت مورخ از حوادث تاریخی، روایت معناداری است که باعث شکل گرفتن نتیجه ای ویژه در ذهن خواننده می شود. هدف او از تاریخ نویسی ترویج یا تأیید یک ایدیولوژی از خلال روایات تاریخی است. تاریخ نگاری ابزار و رسانه مستندسازی ایدیولوژی است. این گونه، مورخ یک روایت تأییدگر را از رخدادها سامان می دهد. در این پژوهش، می توان شاهنامه را همچون تدوینگران، شاعر خوانندگان روزگار تألیف، متنی تاریخی دید و با کمک دانش روایت شناسی، روایتگری ایدیولوژیک را در آن ردیابی کرد و از روایت، به ایدیولوژی بعضاً پنهان سازنده آن پی برد. بخش محوری این بررسی، «پادشاهی یزدگرد» در انتهای شاهنامه با چهارچوب نظری بوطیقای زمان روایی ژرار ژنت است.

تحفة الرسول و فرید المکتوبات نوشته ی میر احمد کشّی از صوفیه و مشایخ نقشبندیه ی ماوراء النهر در آغاز سده ی سیزدهم قمری؛ نام کتابی است در تصوّف خواجگان که در آن نویسنده به پیروی از سنت شریعت، طریقت و حقیقت، از علم فقه و ملزومات شرعی جهت تربیت سالکان نقشبندی در فصول اولیه آغاز کرده و در فصول میانی و پایانی کتاب به عرفان و تصوف گراییده است. در این کتاب صبغه های دگماتیک الهیات عرفانی برجسته است ، فقاهت بر آداب تصوف سایه گسترده و بخش های عرفانی کتاب به گونه ای تقلیدی، تکرار آموزه های عالیِ عارفان پیشین است، و ازاین رو می توان آن را تصویری کامل از تصوف دوره ی انحطاط به شمار آورد. اهمیت و ضرورت تحقیق در تصوف کهنه گرای نقشبندی ماوراءالنهر در قرن دوازده و سیزده موجب شده است تا در این مقاله با استفاده از منابع اسنادی به ویژه ارجاعات درون متنی به معرفی توصیفی تحلیلی نسخه ی خطی «تحفه الرسول و فرید المکتوبات» پرداخته شود.این کتاب از نظر پی جویی شاخه ای کوچک و گمشده در تاریخ تصوف نقشبندیه منبعی بسیار مهم و شایان توجه است. نسخه ی منحصر به فرد این کتاب در کتابخانه ی الملک عبدالعزیز مدینه ی منوره در مجموعه ی عارف حکمت به شماره ی 1672 نگه داری می شود و سال استنساخ آن 1250هجری قمری ذکر شده است.

تلمیح یکی از صنایع بدیعی است که در ادبیات کارکرد فراوان و اهمیت خاص دارد و استفاده از آن، نشانة وسعت اطلاعات و غنای فرهنگی گوینده یا نویسنده است. در تحقیقات مربوط به تلمیح، یافتن کهن ترین منبع برای تلمیحات معمول است و راه را بر مطالعات بعدی هموار می کند. یافتن کهن ترین منبع دو تلمیح مشهور ادب فارسی: «خم عیسی» و «رشتة مریم» موضوع این مقاله است. در این نوشتار، پس از به دست دادن تعریف مختصری از تلمیح به سابقة پژوهش در این زمینه پرداخته و با توجه به منابع رایج و دانسته های کنونی، تازگی و بایستگی این پژوهش را نشان داده ایم. سپس با آوردن نمونه هایی از کاربرد این دو تلمیح در دیوانهای شعر فارسی، منابعی را که تاکنون بدانها ارجاع می شده معرّفی کرده ایم و اشکالی را که اتکا به این منابع در تفسیر بیتی از مثنوی پیش آورده باز نموده ایم. آنگاه به معرفی اناجیل اپوکریفائی پرداخته ایم که منابع نویافته از شمار این اناجیل هستند و سرانجام سه منبع بسیار کهن را که هر یک چند قرن از منابع کنونی قدیم ترند همراه با روایتهای مربوط تقدیم حضور صاحبنظران داشته ایم.

ادبیات ملل مختلف در عین دارا بودن ویژگی های منحصر به فرد، از جهاتی وجوه اشتراک عمده ای با هم دارند؛ چرا که در حوزه های گوناگون در تعامل با هم بوده و بر هم اثر گذاشته و از هم تأثیر پذیرفته اند. از جمله موضوعاتی که محور مطالعات متعدّدی قرار گرفته، مکتب های ادبی برخاسته از غرب و تأثیر آن بر ادبیات سرزمین های دور و نزدیک، از جمله ادبیات معاصر ایران است؛ چنان که شاعران و نویسندگان زیادی را تحت تأثیر قرار داده است. به طور مشخّص، نیما و به تبعیت از او شهریار، به دلیل آشنایی با زبان فرانسه و مطالعاتی در آثار ادبی غربی، از مکاتب مختلف ادبی اروپا، به خصوص رمانتیسم تأثیر پذیرفته و آثار ماندگاری، از جمله «افسانه» و «حیدربابایه سلام» را به یادگار گذاشته اند. در پژوهش پیش رو کوشیده ایم با تکیه بر مطالعات اسنادی و با بهره گیری از شیوه تحلیل محتوایی مبتنی بر استقرا به روش تطبیقی و بازخوانی دو شاهکار مذکور که به نوعی نماینده دو حوزه جغرافیای سیاسی و فرهنگی متفاوت هستند، به زمینه های بروز و حضور مؤلّفه های مکتب رمانتیسم در این دو اثر بپردازیم. برآیند پژوهش نشان می دهد، هر چند فضای کلی حاکم بر هر دو اثر، رمانتیک است، اما این اصل در حیدربابایه سلام شهریار که متأثر از افسانه نیما است، جلوه و نمود بارزتر و محسوس تری دارد.

ایلیاد و ادیسه هومر، همانند شاهنامه فردوسی، تجلی گاه فرهنگ و سنت های اجتماعی و جهان اندیشگی مردمان سرزمینی است که این آثار را در آنجا پدید آورده اند؛ بنابراین، با واکاوی مختصات فکری آیین هایی که در این آثار بازتاب یافته اند، می توان روحیات، افکار و عقاید مردم دو سرزمین باستانی ایران و یونان را باز شناخت. در این پژوهش کوشش شده است ضمن بررسی آیین های باستانی ایران و یونان از جمله: آیین سوگند و پیمان، مهمان نوازی و پیشکش دادن و آیین موسیقی، فرهنگ باستانی این دو تمدن دیرینه از منظر مؤلفه های انسان شناسی، جامعه شناسی، دین شناسی، روان شناسی، واکاوی شود و جنبه های اشتراک و افتراق آنان مورد بحث و مداقه قرار گیرد. نتیجه بررسی نشان می دهد که میان تمدن های بزرگ تاریخ باستان، که نژاد و منشأ تاریخی یکسانی دارند، تشابهات و افتراقات نه چندان عمیقی در آثار به جای مانده از آنها دیده می شود. تشابهات بیشتر از لحاظ ساختار و شیوه آداب و رسومی که در لایه های ظاهری آیین انجام می دادند، دیده می شود و علل افتراق آیین را می توان به فاصله زمانی می ان آثار و نوی سندگان شان و بعد مکانی نسبت داد، که این امر بر درون مایه های فکری و معنوی آیین ها تأثیر بسزایی دارد.

با این که از مرگ عبداللطیف طسوجی (حدود 1300 ق.)، مترجم پرآوازه و چیره دست هزار و یک شب، مدت زیادی نگذشته، درباره وقایع زندگی و سایر نوشته های احتمالی وی اطلاعات اندکی در دست است. در این جستار ضمن بررسی برخی گزارش ها درباره عبداللطیف طسوجی، نخست صحت انتساب کتاب برهان جامع به وی مورد بررسی قرار گرفته است و در ادامه ترجمه کشف الغمه که یکی از دیگر آثار ناشناخته طسوجی است و در جایی به آن اشاره نشده، نمایانده شده است. افزون بر این ها نامه ای به خط عبداللطیف طسوجی که برای ناصرالدین شاه قاجار از نجف فرستاده و یک سند معتبر درباره زندگانی اوست، آورده شده است. در مقدمه های چاپ های گونه گون کتاب هزار و یک شب، بخش و بهره اندکی به مترجم شهیر و چیره دست این کتاب، یعنی عبداللطف طسوجی اختصاص یافته است؛ به گونه ای که مثلاً در مقدمه هزار و یک شب چاپ علی اصغر حکمت، افزون بر سخنان طسوجی در مقدمه هزار و یک شب که درباره علت ترجمه کتاب است، مطلب دیگری درباره زندگی او وجود ندارد